شرحی بر واژه عرفانی حضور

 

باسمه تعالی

شرحی بر واژه عرفانی حضور

حضور
جز نام خدا ، نام دگر یاد مکن
در کسب جهان، داد و فریاد مکن
روزی تو از روز ازل تامین شد
   در محضر حق، آه و بی داد مکن

شرح کامل ابیات شعر «حضور»

این شعر با نگاهی عرفانی و اخلاقی، انسان را به توحید عملی و حضور قلب در محضر الهی دعوت می‌کند. شاعر در چهار بیت با زبانی ساده اما عمیق، اهمیت توجه به خداوند، رها کردن دنیاپرستی، توکل به تقدیر الهی و حفظ ادب در محضر خداوند را بیان می‌کند.

---

1. جز نام خدا، نام دگر یاد مکن

این بیت، به مفهوم توحید اشاره دارد. شاعر تأکید می‌کند که انسان باید تنها به یاد خدا باشد و دلش را از غیر خدا خالی کند. این جمله یادآور آیه‌ای از قرآن است:
«أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (سوره رعد: 28)
یعنی تنها با یاد خداست که دل‌ها آرام می‌گیرند. «جز نام خدا» به معنای ترک دلبستگی به دنیا و هر چیزی است که انسان را از خداوند غافل می‌کند.

---

2. در کسب جهان، داد و فریاد مکن

در این بیت، شاعر انسان را از حرص و طمع در امور دنیوی برحذر می‌دارد. «کسب جهان» نماد تلاش برای امور مادی و دنیوی است. شاعر توصیه می‌کند که انسان باید به قناعت و آرامش روی آورد و از شکایت، بی‌تابی و نارضایتی در مواجهه با سختی‌های زندگی بپرهیزد. این پیام در راستای تعالیم قرآنی است که می‌فرماید:
«لِکَیْلَا تَأْسَوْا عَلَىٰ مَا فَاتَکُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ» (سوره حدید: 23).
یعنی برای آنچه از دست می‌دهید، غمگین نباشید و به آنچه به شما داده می‌شود، دل خوش نکنید.

---

3. روزی تو از روز ازل تامین شد

این بیت به اعتقاد به تقدیر الهی و تقسیم روزی اشاره دارد. بر اساس آموزه‌های اسلامی، روزی هر موجودی از ازل توسط خداوند مقدر شده است:
«وَفِی السَّمَاءِ رِزْقُکُمْ وَمَا تُوعَدُونَ» (سوره ذاریات: 22).
شاعر با این بیان، انسان را به توکل بر خداوند دعوت می‌کند و یادآور می‌شود که نگرانی درباره‌ی روزی بی‌مورد است، زیرا خداوند عادلانه روزی همه را مقرر کرده است.

---

4. در محضر حق، آه و بی‌داد مکن

این بیت، به حضور دائمی انسان در محضر الهی اشاره دارد. شاعر تأکید می‌کند که انسان باید در رفتار و گفتار خود، ادب حضور را رعایت کند. شکایت و اعتراض به تقدیر الهی (آه و بی‌داد) نشانه‌ی ناسپاسی است و با مفهوم بندگی واقعی ناسازگار است. این مضمون در عرفان اسلامی بسیار مهم است؛ چراکه انسان باید در برابر مشیت الهی تسلیم و شاکر باشد.

---

مفاهیم کلی شعر

1. توحید عملی و توجه به خداوند:
شاعر به ما یادآوری می‌کند که باید زندگی خود را بر محور یاد خدا قرار دهیم و از توجه به غیر او پرهیز کنیم.

2. قناعت و پرهیز از حرص:
حرص و طمع به دنیا انسان را از آرامش دور می‌کند. شاعر ما را به قناعت و رضایت به تقدیر الهی دعوت می‌کند.

3. توکل بر خداوند و اعتماد به تقدیر الهی:
انسان باید به روزی و رزقی که خداوند مقدر کرده است، اعتماد کند و از نگرانی و بی‌قراری دوری کند.

4. رعایت ادب در برابر خداوند:
خداوند همواره حاضر و ناظر بر اعمال و افکار ماست. حفظ ادب در محضر او، نشانه‌ی معرفت و بندگی است.

 

---

نتیجه‌گیری

این شعر، انسان را به توحید، توکل، قناعت، و ادب حضور در محضر الهی دعوت می‌کند. شاعر یادآور می‌شود که تمام امور زندگی در دست خداوند است و شکایت از آنچه مقدر شده، نشان‌دهنده‌ی ضعف ایمان است. انسان، به‌عنوان بنده‌ی خدا، باید در برابر او شاکر، راضی، و متواضع باشد.

 

 

حضور از دیدگاه عرفان به معنای آگاهی و شهود دائمی از حقیقت الهی و ارتباط بی‌واسطه انسان با ذات حق است. این مفهوم، یکی از اصول اساسی سلوک عرفانی است و به مرحله‌ای اشاره دارد که در آن سالک، خود را همواره در محضر خداوند احساس می‌کند. حضور در عرفان نه تنها به معنای فیزیکی یا ذهنی، بلکه به معنای حضور قلبی، روحی و معنوی است.

ابعاد مختلف حضور در عرفان:

1. حضور قلب:

توجه و تمرکز کامل قلب بر خداوند، به گونه‌ای که دل از هر چیزی جز او فارغ باشد.

این حالت مستلزم خلوص نیت و اخلاص در عبادت است.

برای رسیدن به حضور قلب، عرفا ذکر و یاد مستمر خداوند را توصیه می‌کنند.

2. حضور در محضر حق:

در عرفان، انسان همواره در محضر خداوند است، اما بسیاری از افراد به این حقیقت آگاه نیستند.

حضور به این معنا، آگاهی از وجود بی‌پایان الهی است که در همه جا حاضر و ناظر است.

این آگاهی باعث می‌شود انسان به گناه و غفلت روی نیاورد.

آیه قرآنی مرتبط: "أَلَمْ یَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ یَرَى" (سوره علق، آیه 14).

3. حضور در لحظه (حال):

عرفا معتقدند که تنها لحظه‌ای که واقعاً وجود دارد، لحظه حال است و گذشته و آینده سرابی بیش نیستند.

سالک باید از پراکندگی ذهن رها شود و تمام وجودش را در لحظه حال متمرکز کند، زیرا حضور الهی تنها در اکنون قابل درک است.

4. حضور به معنای فنا:

در مراحل پیشرفته‌تر عرفان، حضور به معنای فنا شدن در ذات الهی است.

سالک در این مرحله، خود و هستی‌اش را در برابر عظمت خداوند محو می‌کند و چیزی جز خداوند را نمی‌بیند.

این مرحله، اوج حضور است که عرفا آن را به شهود حق تعبیر می‌کنند.

ویژگی‌های حضور در عرفان:

توجه کامل به خداوند در همه حال: انسان هر عملی را با آگاهی از نظارت الهی انجام می‌دهد.

قطع تعلق از دنیا: دل‌بستگی‌های دنیوی مانعی برای حضور هستند و سالک باید از آنها رها شود.

ذکر و مراقبه مستمر: این دو ابزار اصلی برای حفظ حضور در زندگی روزمره هستند.

شرایط رسیدن به حضور:

1. ذکر و یاد خدا: مداومت در ذکر نام‌های الهی، به ویژه با تمرکز بر معنای آنها.

2. تزکیه نفس: پاک کردن دل از رذایل اخلاقی مانند کبر، حسد، و حرص.

3. محبت الهی: عشق به خدا که انسان را از دیگر تعلقات جدا می‌کند.

4. خلوص نیت: انجام هر عمل با هدف رضای خداوند.

 

مثال‌هایی از عرفان اسلامی:

مولانا:
مولانا حضور را به معنای اتصال دائمی با خدا می‌داند:
هر که او بیدارتر، پر دردتر / هر که او آگاه‌تر، رخ زردتر
بیداری و آگاهی از حضور الهی، اوج زندگی عرفانی است.

ابن‌عربی:
ابن‌عربی در آثار خود تأکید دارد که سالک باید همواره خود را در محضر خداوند ببیند و از هر چیزی که او را از این حضور غافل کند، دوری کند.

نتیجه:

حضور در عرفان به معنای زندگی در آگاهی و اتصال دائمی با خداوند است. این حالت، سالک را از غفلت، پراکندگی ذهن و وابستگی‌های دنیوی رها کرده و او را به حقیقت و آرامش مطلق می‌رساند. این مفهوم نه‌تنها یک مرحله از سلوک، بلکه هدف نهایی عارفان در مسیر شناخت حق است.

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی

شرحی بر واژه عرفانی غیبت

 

باسمه تعالی

شرحی بر واژه عرفانی غیبت

غیبت
غیبت مکن ای دوست، ز تقوا گو چند
بر نفس بزن تیغ و ز عقبا گو چند
هر کس که زبان خویش محفوظ  نمود
در محضر حق باشد و از  معنا گو چند

 

شرح کامل ابیات شعر «غیبت»

این شعر با تأکید بر ارزش‌های اخلاقی و عرفانی، به انسان توصیه می‌کند که از غیبت و بدگویی درباره‌ی دیگران پرهیز کرده و به جای آن، به تزکیه‌ی نفس و تقوا بپردازد. شاعر در چهار بیت، ارتباط میان حفظ زبان، تقوا، و دستیابی به حقیقت معنوی را بیان می‌کند و انسان را به مراقبت از نفس و زبان در محضر الهی دعوت می‌کند.

---

1. غیبت مکن ای دوست، ز تقوا گو چند

در این بیت، شاعر با لحنی محبت‌آمیز از مخاطب (دوست) می‌خواهد که از غیبت، که یکی از گناهان بزرگ است، دوری کند. در آموزه‌های اسلامی، غیبت به معنای سخن گفتن از عیب‌ها و خطاهای دیگران در غیاب آن‌هاست و قرآن کریم آن را همانند خوردن گوشت برادر مرده معرفی می‌کند:
«وَلَا یَغْتَب بَّعْضُکُم بَعْضًا ۚ أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ» (سوره حجرات: 12).
به جای غیبت، شاعر مخاطب را به تقوا دعوت می‌کند؛ یعنی رعایت پرهیزکاری و خداپرستی در تمام جنبه‌های زندگی.

---

2. بر نفس بزن تیغ و ز عقبا گو چند

در این بیت، شاعر به ضرورت جهاد با نفس اشاره می‌کند. نفس انسان، به‌ویژه نفس اماره، همواره او را به سوی بدی و گناه سوق می‌دهد. «زدن تیغ بر نفس» کنایه از مبارزه با تمایلات نفسانی و تسلط بر هوای نفس است.
شاعر همچنین مخاطب را به یادآوری آخرت (عقبا) دعوت می‌کند، زیرا تأمل در پیامدهای اعمال دنیوی در آخرت، انسان را از ارتکاب گناه بازمی‌دارد و به سوی اصلاح رفتار سوق می‌دهد.

---

3. هر کس که زبان خویش محفوظ نمود

این بیت به اهمیت کنترل زبان اشاره دارد. در آموزه‌های دینی و اخلاقی، زبان یکی از ابزارهای مهم انسان برای خیر و شر است. پیامبر اسلام (ص) فرمودند:
«مَنْ یَضْمَنُ لی مَا بَیْنَ لَحْیَیْهِ وَمَا بَیْنَ رِجْلَیْهِ أَضْمَنُ لَهُ الْجَنَّةَ»
یعنی هر کس زبان و عفت خود را حفظ کند، بهشت بر او تضمین است.
زبان، اگر به درستی کنترل نشود، می‌تواند وسیله‌ای برای غیبت، تهمت، دروغ، و دیگر گناهان شود. شاعر بیان می‌کند که حفظ زبان نشانه‌ای از تقوا و ادب حضور در محضر خداوند است.

---

4. در محضر حق باشد و از معنا گو چند

این بیت، انسان را به یادآوری محضر دائمی خداوند دعوت می‌کند. خداوند همواره حاضر و ناظر بر اعمال انسان است. شاعر توصیه می‌کند که انسان، به جای غیبت و سخنان بیهوده، درباره‌ی معنا سخن بگوید؛ یعنی به مباحث ارزشمند و معنوی بپردازد که او را به کمال و معرفت نزدیک‌تر می‌کند.

---

مفاهیم اصلی شعر

1. پرهیز از غیبت:
غیبت، گناهی بزرگ است که علاوه بر تخریب رابطه‌های انسانی، اثرات منفی بر روح و نفس انسان دارد. پرهیز از این عمل، نشانه‌ای از تقواست.

2. تزکیه‌ی نفس:
انسان باید با هوای نفس مبارزه کند و بر تمایلات دنیوی غلبه کند. این جهاد، مهم‌ترین گام در مسیر کمال انسانی است.

3. کنترل زبان:
زبان، ابزار مهمی است که می‌تواند هم باعث هدایت و هم موجب گمراهی انسان شود. کنترل زبان و پرهیز از سخنان بیهوده، نشان‌دهنده‌ی بلوغ معنوی و اخلاقی است.

4. حضور قلب در محضر خداوند:
انسان باید همیشه به این حقیقت توجه داشته باشد که در محضر خداوند زندگی می‌کند. این آگاهی، او را از گناه دور می‌کند و به سوی سخنان و اعمال مفید و معنوی سوق می‌دهد.

 

---

نتیجه‌گیری

شاعر در این شعر، به زیبایی انسان را به دوری از غیبت و سخنان بیهوده، تزکیه‌ی نفس، و رعایت تقوا دعوت می‌کند. او یادآور می‌شود که هر سخن و عملی در محضر خداوند ثبت می‌شود و انسان باید زبان خود را به جای غیبت، به سخنان معنوی و مفید مشغول کند. این شعر، پیامی عمیق از اخلاق اسلامی و عرفانی دارد و ما را به سوی اصلاح رفتار و ارتباط با خداوند فرا می‌خواند.

 

غیبت به معنای ذکر عیب یا نقص دیگری در غیاب اوست، به‌گونه‌ای که اگر آن فرد این سخن را بشنود، آزرده و ناراحت شود. این عیب ممکن است واقعی باشد و مربوط به ویژگی‌های ظاهری، اخلاقی، یا رفتارهای او باشد.

تعریف فقهی غیبت:

در متون دینی، غیبت چنین تعریف شده است:

> "ذکر شخص به چیزی که او را ناخوشایند است و اگر حضور داشته باشد، از آن ناراحت می‌شود، خواه آن عیب در ظاهر او، خلقیات، اعمال یا اموالش باشد."

 

اقسام غیبت:

1. غیبت زبانی: بیان عیوب یا نقایص شخص به‌صورت گفتاری.

2. غیبت غیرزبانی: اشاره به عیوب فرد با اشاره، حرکات یا رفتار.

3. غیبت ذهنی: حتی فکر کردن درباره عیب دیگران، هرچند به گفتار نینجامد، در برخی آموزه‌های عرفانی نکوهیده شده است.

 

شرایط تحقق غیبت:

1. حقیقی بودن نقص: آنچه گفته می‌شود، باید واقعیت داشته باشد؛ در غیر این صورت، تهمت است.

2. عدم حضور فرد: غیبت زمانی تحقق می‌یابد که فرد غایب باشد.

3. ناراحتی فرد: موضوع باید به‌گونه‌ای باشد که اگر فرد بشنود، ناراحت شود.

 

آیات و روایات درباره غیبت:

1. قرآن کریم:
در سوره حجرات، آیه ۱۲ آمده است:

> "وَلَا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضًا أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ..."
غیبت کردن به خوردن گوشت مرده برادر مؤمن تشبیه شده که عملی نفرت‌انگیز است.

 

2. احادیث:
پیامبر اسلام (ص) فرمودند:

> "غیبت یعنی اینکه درباره برادرت چیزی بگویی که او دوست ندارد."

 

همچنین آمده است:

> "غیبت، ایمان را نابود می‌کند، همچون آتشی که هیزم را می‌سوزاند."

 

 

پیامدهای غیبت:

1. دنیوی: ایجاد کینه، دشمنی و تفرقه بین افراد.

2. اخروی: غیبت از گناهان کبیره است و موجب خسران و عذاب الهی در آخرت می‌شود.

3. روحانی: کاهش نورانیت قلب و انسداد مسیر کمال معنوی.

 

موارد مجاز غیبت:

در برخی موارد استثنایی، غیبت مجاز است، از جمله:

1. دادخواهی: بیان عیب برای حل یک مشکل نزد قاضی یا داور.

2. هشدار دادن: برای حفظ امنیت دیگران، مثل هشدار درباره فردی فاسد.

3. مشورت: در ازدواج یا مسائل حساس که حقیقت باید روشن شود.

 

نتیجه‌گیری:

غیبت عملی است که آثار منفی گسترده‌ای در روابط انسانی، سلامت روان و معنویت انسان دارد. پرهیز از غیبت، نیازمند تمرین خودکنترلی، توجه به عیوب خویش، و اصلاح روابط اجتماعی است.

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی

شرحی بر واژه عرفانی ذوق

 

باسمه تعالی

شرحی بر واژه عرفانی ذوق

ذوق

ذوق است شراری از وصال ازلی
چشمی که ببیندش به حال ازلی
هر ذره در این جهان نشانی دارد
از لذت و راز آن جمال ازلی

 

شرح کامل ابیات شعر «ذوق»

این شعر با بیانی عرفانی به مفهوم ذوق وصال الهی و تجربه‌ی درک حقیقت ازلی می‌پردازد. شاعر در چهار بیت، لذت شهودی، ارتباط ذاتی هر ذره با حقیقت الهی، و راز جمال ازلی را با زبانی هنری و مفاهیم عمیق توصیف می‌کند.

---

1. ذوق است شراری از وصال ازلی

ذوق در عرفان اسلامی به معنای تجربه‌ی مستقیم و شهودی حقیقت الهی است که گاه به صورت لحظه‌ای در قلب عارف ظاهر می‌شود.

«شراری از وصال ازلی» نشان‌دهنده‌ی لحظه‌ای کوتاه از درک و شهود حقیقت الهی است. وصال ازلی به ارتباط ازلی و ابدی انسان با خداوند اشاره دارد؛ ارتباطی که پیش از خلقت وجود داشته است. این مضمون یادآور حدیث معروف است: «کنت کنزاً مخفیاً فأحببت أن أعرف» (من گنجی پنهان بودم، خواستم که شناخته شوم).

شاعر می‌گوید که ذوق، تجلی کوچکی از آن حقیقت بی‌پایان و ارتباط انسان با ذات الهی است.

 

---

2. چشمی که ببیندش به حال ازلی

در این بیت، شاعر تأکید می‌کند که تنها «چشمی» که به حقیقت بینا شده است می‌تواند جمال و وصال ازلی را ببیند.

«حال ازلی» اشاره به حالتی دارد که انسان در آن، از محدودیت‌های زمانی و مکانی فراتر رفته و حقیقت ازلی را شهود می‌کند. این حال، در عرفان به معنای ورود به حالت بی‌زمانی و تجربه‌ی حضور مطلق الهی است.

در اینجا چشم به معنای چشم دل یا بصیرت عرفانی است؛ چرا که دیدن این حقیقت با چشم ظاهری ممکن نیست.

 

---

3. هر ذره در این جهان نشانی دارد

این بیت به مفهوم تجلّی الهی در عالم اشاره می‌کند. در عرفان اسلامی، هر ذره از عالم، آیه و نشانه‌ای از وجود خداوند است:
«سَنُرِیهِمْ آیاتِنَا فِی الْآفَاقِ وَفِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ» (سوره فصلت: 53)
یعنی: نشانه‌های خود را در آفاق و درون نفس‌هایشان به آنان نشان خواهیم داد تا برایشان روشن شود که او حقیقت است.

شاعر بیان می‌کند که هر ذره، حامل پیام و رازی از خداوند است و جلوه‌ای از کمال و جمال الهی را در خود دارد.

 

---

4. از لذت و راز آن جمال ازلی

در این بیت، شاعر بر جمال ازلی خداوند تأکید می‌کند که سرچشمه‌ی لذت و راز هستی است.

جمال ازلی به زیبایی مطلق خداوند اشاره دارد که در همه‌چیز و همه‌جا حضور دارد. این زیبایی ازلی، هم لذتی بی‌پایان برای عاشقان است و هم رازی ناشناخته که تنها اهل معرفت می‌توانند به گوشه‌ای از آن پی ببرند.

این بیت نشان می‌دهد که تمام زیبایی‌ها و لذت‌های دنیوی، تنها انعکاسی از آن جمال ازلی هستند.

 

---

مفاهیم اصلی شعر

1. ذوق و شهود الهی:
ذوق، تجربه‌ای عرفانی است که در آن انسان به صورت لحظه‌ای حقیقت الهی را درک می‌کند. این تجربه، نشان‌دهنده‌ی ارتباط درونی انسان با خداوند است.

2. جمال ازلی خداوند:
جمال ازلی، زیبایی بی‌پایان خداوند است که در سراسر هستی تجلی یافته است. همه‌ی زیبایی‌های دنیوی، نشانه‌ای از این جمال مطلق هستند.

3. نشانه‌های الهی در عالم:
هر ذره در جهان، حامل پیامی از وجود خداوند است. عرفا با چشم دل، این نشانه‌ها را می‌بینند و آن‌ها را درک می‌کنند.

4. بصیرت و حال عرفانی:
درک جمال ازلی و رازهای هستی، تنها برای کسانی ممکن است که از طریق تزکیه‌ی نفس و بصیرت عرفانی، به حالتی فراتر از زمان و مکان رسیده‌اند.

 

---

نتیجه‌گیری

این شعر، پیامی عمیق از عرفان اسلامی را در خود جای داده است. شاعر با زبانی ساده اما عمیق، به ما یادآوری می‌کند که ذوق وصال الهی و شهود حقیقت، در گرو رهایی از تعلقات دنیوی و دستیابی به بصیرت عرفانی است. جمال ازلی خداوند، در هر ذره از هستی نمایان است و تنها کسانی که چشم دل خود را باز کرده‌اند، می‌توانند لذت و راز این حقیقت بی‌پایان را درک کنند.

در عرفان، ذوق به معنای تجربه مستقیم و شهودی از حقیقت یا واقعیتی والاتر است که از طریق درک قلبی و روحی به دست می‌آید. این واژه به نوعی لذت معنوی و وجد روحانی اشاره دارد که از ارتباط با حقایق الهی یا دیدار با زیبایی‌های معنوی حاصل می‌شود. ذوق در این معنا فراتر از عقل و استدلال است و بیشتر بر پایه شهود و تجربه شخصی استوار است.

ویژگی‌های ذوق در عرفان:

1. تجربه مستقیم و لحظه‌ای: ذوق در عرفان حالتی است که انسان بدون واسطه و بی‌نیاز از استدلال، حقیقت را «می‌چشد» یا «درک می‌کند».

2. لذت روحانی و معنوی: این لذت با لذت‌های حسی و دنیوی تفاوت دارد و ناشی از ارتباط با خداوند یا حقیقت مطلق است.

3. زودگذر بودن: حالت ذوق معمولاً لحظه‌ای و گذراست، اما تأثیر عمیقی بر سالک می‌گذارد و او را به سوی کمال هدایت می‌کند.

4. چشیدن حقیقت: در عرفان، «چشیدن» (به‌معنای ذوق) استعاره‌ای است برای تجربه بی‌واسطه از حقیقت. چنان‌که مولانا می‌گوید:

> هر که او بیدارتر، پردردتر
هر که او آگاه‌تر، رخ زردتر
ذوق آن باشد که برداری تو کام
ز اشارت‌های خورشیدی تمام

 

 

تفاوت با علم و عقل:

ذوق در عرفان مکمل علم و عقل است، اما با آنها تفاوت دارد. علم و عقل به واسطه استدلال و تحلیل به شناخت می‌رسند، در حالی که ذوق به واسطه قلب پاک و شهود مستقیم حاصل می‌شود. از دید عارفان، ذوق نوعی "چشیدن حقیقت" است که درک عمیق‌تری از واقعیت به انسان می‌بخشد.

کاربرد در متون عرفانی:

1. غزالی در کتاب «احیاء علوم‌الدین» بیان می‌کند که ذوق نتیجه عملی تزکیه نفس و پاکسازی دل است. او ذوق را راهی برای درک حقیقتی می‌داند که با علم عادی قابل دست‌یابی نیست.

2. ابن عربی ذوق را نوعی تجلی الهی می‌داند که در دل سالک ظاهر می‌شود.

3. مولانا بارها از واژه ذوق برای توصیف لذت درک حقایق معنوی استفاده کرده است.

 

نتیجه:

در عرفان، ذوق مسیری برای تجربه و شناخت حقیقت الهی است که فراتر از عقل و زبان است. این حالت برای سالکان راه حق بسیار ارزشمند و نشانه‌ای از نزدیک شدن به کمال روحانی و معنوی است.

 

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی

شرحی بر واژه عرفانی شهود

 

باسمه تعالی

شرحی بر واژه عرفانی شهود

شهود
شهود است حقیقت، که عیان می‌آید
نوری ز حضور بی‌کران می‌آید
نه عقل و نه حس، درک آن نتواند
این لطف خداست، بی‌نشان می‌آید

 

شرح کامل ابیات شعر «شهود»

این شعر با مفاهیمی عمیق از شهود عرفانی، حقیقتِ الهی و نحوه‌ی درک آن، تصویری روشن از تجربه‌ی حضور خداوند در دل عارف ارائه می‌دهد. شاعر در چهار بیت، به ماهیت شهود، ناتوانی عقل و حس در درک آن، و لطف بی‌کران الهی اشاره می‌کند که تنها بر افراد خاصی عنایت می‌شود.

---

1. شهود است حقیقت، که عیان می‌آید

شاعر با بیانی روشن، شهود را همان حقیقت آشکار معرفی می‌کند. شهود در عرفان، به معنای دیدن و درک بی‌واسطه‌ی حقیقت الهی است. این تجربه فراتر از علم حصولی (دانش از طریق عقل یا استدلال) است و با قلب و جان حاصل می‌شود.

«حقیقت که عیان می‌آید» بیانگر این است که حقیقت الهی همیشه حاضر است و تنها نیاز به چشم دل دارد تا آن را ببیند. این اشاره به این نکته است که خداوند در هر لحظه و در هر جا آشکار است، اما انسان‌ها به دلیل غفلت یا پرده‌های مادی قادر به دیدن آن نیستند.

 

---

2. نوری ز حضور بی‌کران می‌آید

این بیت به تجلی نور الهی اشاره دارد که در لحظه‌ی شهود، قلب عارف را روشن می‌کند. «حضور بی‌کران» بیانگر حقیقتی مطلق و فرازمانی است که هیچ حد و مرزی ندارد. این حضور، همان خداوند است که همواره در کنار انسان‌ها حاضر است.

نور، در عرفان اسلامی نماد هدایت، معرفت و وجود الهی است. این بیت، بازتاب آیاتی از قرآن است که می‌فرماید:
«اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» (سوره نور: 35)
خداوند، نور آسمان‌ها و زمین است.

شاعر تأکید می‌کند که این نور، بی‌واسطه و مستقیم، از ذات بی‌کران خداوند به دل عارف می‌تابد.

 

---

3. نه عقل و نه حس، درک آن نتواند

در این بیت، شاعر محدودیت عقل و حس را در درک شهود الهی بیان می‌کند.

عقل، که ابزار تجزیه و تحلیل منطقی است، نمی‌تواند حقیقت بی‌کران الهی را بفهمد، زیرا در بند قوانین مادی و مفاهیم محدود است. حس نیز که متکی به ادراک حسی و تجربیات فیزیکی است، از درک امور معنوی عاجز است.

در عرفان اسلامی، حقیقت الهی فراتر از ادراک عقلانی و حسی است و تنها با قلب پاک و تجربه‌ی شهودی قابل درک است. این نکته در سخنان بسیاری از عرفا مطرح شده است، از جمله جلال‌الدین مولانا که می‌گوید:
«پای استدلالیان چوبین بود / پای چوبین سخت بی‌تمکین بود»
یعنی عقل استدلالی در برابر حقیقت، ناتوان و بی‌ثبات است.

 

---

4. این لطف خداست، بی‌نشان می‌آید

در این بیت، شاعر به عنایت و لطف خاص الهی اشاره می‌کند که تجربه‌ی شهود را ممکن می‌سازد. شهود حقیقت، نه نتیجه‌ی تلاش صرف انسان، بلکه هدیه‌ای از جانب خداوند است که به انسان عطا می‌شود.

«بی‌نشان می‌آید» بیانگر آن است که این لطف، بدون اعلام قبلی یا نشانه‌ای خاص بر انسان نازل می‌شود. این حالت، همان تجلی ناگهانی و بی‌واسطه‌ی حقیقت الهی است که عارفان از آن به عنوان فیض الهی یاد می‌کنند.

این مضمون یادآور این حدیث قدسی است:
«من طلبنی وجدنی، و من وجدنی عرفنی، و من عرفنی أحبنی»
(هرکس مرا طلب کند، مرا می‌یابد؛ و هرکس مرا بیابد، مرا می‌شناسد؛ و هرکس مرا بشناسد، مرا دوست می‌دارد.)

 

---

مفاهیم اصلی شعر

1. شهود به‌عنوان درک بی‌واسطه‌ی حقیقت:
شهود، تجربه‌ای است که در آن عارف، حقیقت الهی را بدون واسطه‌ی عقل یا حس درک می‌کند. این حقیقت، همواره آشکار است، اما تنها کسانی که دلشان پاک است، آن را می‌بینند.

2. محدودیت عقل و حس:
درک شهود الهی از طریق ابزارهای مادی و منطقی ممکن نیست. این حقیقت فراتر از ظرفیت عقل و حس است و تنها از راه قلب و با عنایت الهی ممکن می‌شود.

3. نور الهی و حضور بی‌کران:
نور الهی، نماد هدایت و حقیقت است که از ذات بی‌کران خداوند به دل انسان‌ها می‌تابد. این نور، واسطه‌ای برای درک شهود و تجربه‌ی حضور خداوند است.

4. لطف الهی و عنایت خاص:
تجربه‌ی شهود، لطفی خاص از جانب خداوند است که بدون مقدمه یا نشانه به انسان عطا می‌شود. این لطف، نشان‌دهنده‌ی رابطه‌ی ویژه‌ی خداوند با بندگان خاص خود است.

 

---

نتیجه‌گیری

این شعر به زیبایی ماهیت شهود عرفانی را توصیف می‌کند و نشان می‌دهد که حقیقت الهی همواره آشکار است، اما تنها کسانی که دل خود را از آلودگی‌ها پاک کرده‌اند، می‌توانند آن را درک کنند. شاعر به ما یادآوری می‌کند که این درک، نه با عقل و حس، بلکه با لطف و عنایت الهی ممکن می‌شود. این پیام عرفانی، انسان را به سمت تزکیه‌ی نفس، پاکی قلب، و تسلیم در برابر اراده‌ی خداوند هدایت می‌کند.

 

شهود در معنای کلی، به تجربه یا درکی بی‌واسطه و مستقیم اشاره دارد که از طریق حواس یا عقل به دست نمی‌آید، بلکه به‌صورت درونی و قلبی رخ می‌دهد. این اصطلاح در فلسفه، عرفان، و روان‌شناسی معانی متفاوت اما مرتبط دارد.

تعریف‌های اصلی شهود:

1. درک مستقیم و بی‌واسطه:
شهود حالتی است که در آن فرد بدون نیاز به استدلال، مطالعه، یا تحلیل، حقیقتی را با اطمینان کامل احساس یا درک می‌کند.

2. حضور قلبی و معنوی:
در عرفان، شهود به معنای دیدن یا چشیدن حقایق الهی و معنوی است که از طریق تزکیه نفس و پالایش روح حاصل می‌شود.

3. الهام درونی:
شهود می‌تواند به الهامی اشاره داشته باشد که بدون هیچ دلیل آشکار یا فرآیند فکری، در ذهن پدیدار می‌شود.

 

انواع شهود:

1. شهود حسی: درک مستقیم از طریق حواس، مانند دیدن یا شنیدن چیزی واضح.

2. شهود عقلی: فهم یک حقیقت بدون استدلال پیچیده، مانند درک بدیهیات.

3. شهود عرفانی: تجربه‌ای معنوی که فراتر از حواس و عقل است و انسان را به حقیقت غایی متصل می‌کند.

 

شهود در عرفان:

در عرفان، شهود به معنای "دیدن با چشم دل" یا "حضور مستقیم حقیقت در قلب" است. این نوع شهود ناشی از تصفیه نفس و ارتباط با منبع الهی است. مولانا درباره شهود می‌گوید:

> "آنچه از دل برآید، حقیقت را می‌نمایاند، که دل آینه‌ی شهود است."

 

تفاوت شهود با علم و عقل:

علم از طریق مشاهده، تحقیق، و تجربه حاصل می‌شود.

عقل از طریق استدلال و تحلیل کار می‌کند.

شهود به‌صورت بی‌واسطه و آنی حقیقت را درک می‌کند، بدون نیاز به ابزار یا واسطه.

مثال‌ها:

1. دانشمندی که به‌یک‌باره حقیقتی علمی را درک می‌کند (الهام علمی).

2. عارفی که در حالت خلوص، نور الهی را در قلب خود احساس می‌کند.

3. احساس اینکه مسیری درست یا نادرست است، بدون دلیل منطقی (شهود شخصی).

 

نتیجه:
شهود، پلی میان عقل و عرفان است؛ نوعی دریافت درونی و فراتر از ابزارهای مادی که انسان را به حقیقت نزدیک می‌کند.

 

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی

شرحی بر واژه عرفانی خرابات

 

باسمه تعالی

شرحی بر واژه عرفانی خرابات

خرابات
خرابات است و بیداری بشر را
مکانی بهر نجوا، حق نظر را
مسیر حق تعالی، نور و ایمان
ز خواب غفلت و جانان خطر را

 

شرح کامل ابیات شعر «خرابات»

این شعر با بیانی عارفانه، مفهوم خرابات را که در ادبیات عرفانی نماد مکانی برای رهایی از تعلقات دنیوی و نزدیک شدن به حقیقت الهی است، بیان می‌کند. شاعر، خرابات را فضایی برای بیداری انسان، تجربه‌ی نور ایمان، و عبور از خطرات غفلت و جدایی از حق توصیف می‌کند.

---

1. خرابات است و بیداری بشر را

در این بیت، خرابات به‌عنوان نمادی از رهایی از قیود مادی و رسیدن به بیداری معنوی معرفی می‌شود.

خرابات در ادبیات عرفانی به مکانی اشاره دارد که در آن انسان از تعلقات دنیوی و محدودیت‌های عقلانی رها شده و به نوعی رستگاری معنوی دست می‌یابد.

«بیداری بشر» به خروج از غفلت اشاره دارد. غفلت در عرفان، حالتی است که انسان از حقیقت الهی غافل می‌شود و در دنیای ظاهری و مادی گرفتار می‌ماند.

شاعر بیان می‌کند که خرابات جایی است که انسان می‌تواند از خواب غفلت بیدار شود و به حقیقت نزدیک گردد.

 

---

2. مکانی بهر نجوا، حق نظر را

در این بیت، خرابات به‌عنوان محل نجوا و گفتگوی با حق معرفی شده است.

«نجوا» در اینجا اشاره به گفتگوی درونی و عارفانه با خداوند دارد که عارفان در حالت خلوت و مراقبه تجربه می‌کنند.

«حق نظر» به توجه و لطف خاص خداوند اشاره دارد. شاعر بیان می‌کند که خرابات محلی است که انسان در آن می‌تواند به توجه الهی دست یابد و با خداوند ارتباطی عمیق برقرار کند.

 

---

3. مسیر حق تعالی، نور و ایمان

این بیت به مسیر سلوک عرفانی و راهی که به حق تعالی منتهی می‌شود، اشاره دارد.

«نور و ایمان» دو عنصر کلیدی در این مسیر هستند. نور، نماد هدایت و تجلی الهی است که راه را برای عارف روشن می‌کند. ایمان نیز اساس و بنیانی است که انسان را در این مسیر استوار می‌سازد.

شاعر تأکید می‌کند که خرابات مکانی است که انسان می‌تواند نور هدایت الهی را بیابد و ایمان خود را تقویت کند.

 

---

4. ز خواب غفلت و جانان خطر را

در این بیت، شاعر انسان را از خواب غفلت که او را از حقیقت الهی دور می‌کند، برحذر می‌دارد.

«جانان خطر» به خطراتی اشاره دارد که به دلیل دوری از جانان (خداوند) و گرفتار شدن در غفلت، جان انسان را تهدید می‌کند.

شاعر هشدار می‌دهد که دوری از خداوند و گرفتار شدن در زندگی مادی، خطرناک‌ترین وضعیت برای انسان است، زیرا او را از نور و ایمان محروم می‌کند.

 

---

مفاهیم اصلی شعر

1. خرابات به‌عنوان نماد بیداری معنوی:
خرابات در این شعر نمادی است از مکانی که انسان در آن از قیود دنیوی و مادی رها می‌شود و به بیداری عرفانی می‌رسد.

2. ارتباط با حق در خرابات:
شاعر بیان می‌کند که خرابات مکانی برای نجوا با خداوند و تجربه‌ی حضور اوست. این مکان جایی است که انسان به لطف و توجه الهی دست می‌یابد.

3. نور و ایمان در مسیر حق:
مسیر رسیدن به خداوند از طریق نور هدایت و ایمان ممکن می‌شود. خرابات جایی است که این عناصر تقویت می‌شوند و انسان به حقیقت نزدیک‌تر می‌گردد.

4. هشدار نسبت به غفلت:
غفلت از خداوند و گرفتار شدن در مادیات، بزرگ‌ترین خطر برای انسان است. شاعر این هشدار را می‌دهد که انسان باید از این خواب غفلت بیدار شود.

 

---

نتیجه‌گیری

این شعر با مفاهیمی عمیق از عرفان اسلامی، خرابات را به‌عنوان نمادی از رهایی از غفلت و دستیابی به نور و ایمان الهی معرفی می‌کند. شاعر، خرابات را مکانی می‌داند که در آن انسان می‌تواند با خداوند نجوا کند، حقیقت را شهود کند، و از خطرات غفلت و دوری از خداوند نجات یابد. پیام اصلی شعر، تشویق انسان به بیداری معنوی و حرکت در مسیر نور و ایمان است.

 

خرابات در اصطلاح عرفانی و ادبی فارسی، به معنای مکانی است که در آنجا انسان‌ها از جهان مادی و دنیوی جدا می‌شوند و به سوی تعالی روحانی و معنوی حرکت می‌کنند. این واژه به‌ویژه در اشعار و متون عرفانی به‌کار می‌رود و معمولاً نمادی از جایی است که در آن شخص از قید و بندهای دنیوی رها شده و به نوعی وصال یا نزدیکی به حقیقت یا خداوند دست می‌یابد.

معانی مختلف خرابات:

1. مکانی برای رهایی از قید دنیوی:
در شعرهای عرفانی، خرابات جایی است که انسان از تجملات و وابستگی‌های دنیوی رها شده و به حقیقت و معنویت می‌رسد. در این مکان، ممکن است مردم به تبادل تجربه‌های معنوی بپردازند.

2. مجال عرفانی و روحانی:
خرابات به معنای فضایی است که در آن عبادت، تصفیه نفس، و سیر و سلوک روحانی انجام می‌شود. در این معنا، خرابات محلی برای تحول و رشد روحانی است.

3. نماد سرمستی و بی‌خیالی از مادیات:
در برخی اشعار، خرابات به عنوان مکانی پر از سرمستی و شادی‌های معنوی توصیف می‌شود که در آن افراد از دستورات خشک و رسم‌های دینی و اجتماعی رها می‌شوند و تنها به خدا و حقیقت می‌پردازند.

4. گسستن از ظاهر و رسیدن به باطن:
خرابات می‌تواند نمادی از عبور از ظاهر به باطن باشد، جایی که ظواهر دنیوی به کنار می‌روند و انسان به عمق حقیقت دست می‌یابد.

 

مثال در شعر:

در اشعار شاعران بزرگی مانند حافظ و مولانا، خرابات به معنای مکانی است که در آن انسان از محدودیت‌های دنیا آزاد می‌شود و به وصال خداوند نزدیک می‌شود. برای مثال، در شعر حافظ می‌خوانیم:

> "خرابات، در دل شکسته دل‌ها جای دارد،
در اینجا جز حقیقت چیزی نمانده است."

 

نتیجه:

خرابات مفهومی است عمیق و عرفانی که در ادبیات و فرهنگ فارسی به معنای رهایی از دنیای ظاهری، دوری از فریب‌ها و رسیدن به حقیقت و معنویت است. در این معنا، خرابات نه تنها جایی فیزیکی، بلکه نمادی از سیر و سلوک روحانی و دست‌یابی به وصال با حقیقت است.

 

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی

شرحی بر واژه عرفانی حیرت

 

باسمه تعالی

شرحی بر واژه عرفانی حیرت

 

حیرت
در وادی عشق، عقل حیران باشد
دل مست رخ جان جانان باشد
هر لحظه ز نوری، هزاران پرتو
این راز که پیداست، پنهان باشد

 

شرح کامل ابیات شعر «حیرت»

این شعر به مفهوم حیرت عرفانی می‌پردازد که یکی از اصلی‌ترین حالات روحی و معنوی در مسیر سلوک عارفانه است. شاعر با بیانی عمیق و زیبا، از سرگشتگی عقل، جذبه‌ی دل، و نور حقیقت سخن می‌گوید و نشان می‌دهد که رازهای الهی همواره در عین آشکاری، پنهان و دست‌نیافتنی هستند.

---

1. در وادی عشق، عقل حیران باشد

این بیت نشان می‌دهد که در مسیر عشق الهی، عقل انسانی از درک حقیقت بازمی‌ماند.

«وادی عشق» نماد سفری روحانی است که عارف در آن از قیود عقل و منطق رها شده و به عشق الهی می‌پردازد. در این مسیر، عقل که به تحلیل و سنجش امور مشغول است، در برابر عظمت و بی‌کرانگی عشق الهی ناتوان و حیران می‌شود.

این مفهوم ریشه در ادبیات عرفانی دارد، جایی که عشق فراتر از عقل معرفی می‌شود. همان‌طور که مولانا می‌گوید:
«عقل در شرحش چو خر در گل بخفت / شرح عشق و عاشقی هم عشق گفت»

عقل در اینجا نمادی از محدودیت‌های انسان در برابر حقیقت نامتناهی الهی است.

 

---

2. دل مست رخ جان جانان باشد

در این بیت، دل به عنوان مرکز شهود و ادراک عرفانی معرفی شده است.

«رخ جان جانان» به جمال مطلق و حقیقت الهی اشاره دارد. دل، که از قیود مادی رها شده است، از دیدن این جمال چنان سرمست می‌شود که دیگر جایی برای عقل باقی نمی‌گذارد.

«مستی دل» در عرفان به حالتی اشاره دارد که عارف از جذبه‌ی عشق الهی سرشار می‌شود و خود را در حضور مطلق خداوند می‌یابد. این مستی، ناشی از مشاهده‌ی جمال بی‌کران خداوند است.

 

---

3. هر لحظه ز نوری، هزاران پرتو

این بیت به تجلی بی‌پایان نور الهی اشاره دارد که در هر لحظه، به اشکال گوناگون در عالم پدیدار می‌شود.

نور در عرفان اسلامی نماد هدایت، معرفت، و حقیقت الهی است. این نور نه تنها در دل عارف، بلکه در سراسر عالم تجلی می‌یابد.

«هزاران پرتو» نشان‌دهنده‌ی بی‌کرانگی و تنوع تجلیات الهی است که انسان را به حیرت می‌اندازد. این موضوع یادآور آیه‌ای از قرآن است:
«اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» (سوره نور: 35)
یعنی خداوند نور آسمان‌ها و زمین است.

 

---

4. این راز که پیداست، پنهان باشد

در این بیت، شاعر به تناقض ظاهری درک حقیقت اشاره می‌کند: راز الهی در عین آشکاری، پنهان است.

حقیقت الهی در همه‌جا حضور دارد و در تمام ذرات عالم قابل مشاهده است، اما درک کامل آن برای انسان ممکن نیست.

«پنهانی» حقیقت الهی به این معناست که انسان نمی‌تواند با عقل یا ابزارهای معمولی، حقیقت بی‌پایان خداوند را درک کند. تنها اهل دل و عارفان می‌توانند گوشه‌ای از این راز را شهود کنند.

 

---

مفاهیم اصلی شعر

1. حیرت عقل در برابر عشق:
در مسیر عشق الهی، عقل ناتوان و حیران است. عشق، فراتر از تحلیل‌های عقلی است و تنها با دل می‌توان آن را درک کرد.

2. مستی دل از جمال الهی:
دل، مرکز شهود عرفانی است و از مشاهده‌ی جمال مطلق خداوند سرمست می‌شود. این مستی، حالتی است که انسان را به خداوند نزدیک‌تر می‌کند.

3. نور الهی و تجلیات بی‌پایان:
نور الهی در هر لحظه به اشکال مختلف تجلی می‌یابد و عارف را به حیرت و شگفتی وا‌می‌دارد. این نور، راهنمای انسان در مسیر سلوک است.

4. راز آشکار و پنهان حقیقت:
حقیقت الهی همواره آشکار است، اما در عین حال، پنهانی و دست‌نیافتنی باقی می‌ماند. این راز، تنها برای اهل دل قابل شهود است.

 

---

نتیجه‌گیری

شاعر در این شعر با بیانی عرفانی، مفهوم حیرت را به‌عنوان یکی از حالات اصلی سالک در مسیر عشق الهی توصیف می‌کند. عقل در برابر عظمت عشق ناتوان می‌شود، دل از نور جمال الهی سرمست می‌گردد، و راز حقیقت الهی در عین آشکاری، پنهان می‌ماند. این شعر ما را به تأمل در زیبایی، بی‌کرانگی، و رازآلودگی عشق الهی و مسیر عرفانی فرا‌می‌خواند.

 

در عرفان، حیرت جایگاهی ویژه و عمیق دارد و به عنوان یکی از مراحل و حالات مهم در سیر و سلوک عرفانی شناخته می‌شود. حیرت به حالتی از سرگشتگی و شگفتی عمیق اشاره دارد که سالک در برابر عظمت، بی‌کرانی، و اسرار الهی تجربه می‌کند. این حالت زمانی رخ می‌دهد که عقل و دانش بشری دیگر توان درک و توضیح حقایق الهی را ندارد و انسان خود را در برابر حقیقتی فراتر از تصور می‌یابد.

جایگاه حیرت در عرفان

1. مرحله‌ای در سلوک عرفانی
در عرفان، حیرت به عنوان یکی از مراحل پس از شناخت و شهود به شمار می‌رود. سالک پس از عبور از مرحله معرفت و مشاهده عظمت الهی، دچار حالتی از سردرگمی و شگفتی می‌شود. این حیرت ناشی از درک محدودیت عقل انسانی و بی‌کرانگی حقیقت الهی است.

2. حیرت مثبت و منفی

حیرت مثبت: این نوع حیرت، نتیجه شهود حقایق الهی و درک عظمت خداوند است. این حالت باعث می‌شود که سالک به تسلیم، فروتنی و عشق عمیق‌تر نسبت به خداوند برسد.

حیرت منفی: حالتی است که ممکن است ناشی از عدم فهم یا کج‌فهمی باشد و سالک را از مسیر سلوک منحرف کند. عرفا تأکید دارند که این نوع حیرت باید به کمک هدایت یک مرشد از بین برود.

 

ویژگی‌های حیرت در عرفان

تجربه بی‌کرانی: سالک درمی‌یابد که عقل او نمی‌تواند همه حقایق را درک کند و در برابر بی‌کرانی الهی متحیر می‌شود.

آغاز شهود عمیق‌تر: حیرت نه پایان راه، بلکه آغازی برای ورود به مراحل عمیق‌تر شناخت و عشق است.

شکستن محدودیت‌ها: حیرت باعث می‌شود که سالک از وابستگی به عقل و منطق رها شود و به شهود و عشق روی آورد.

دیدگاه عرفا درباره حیرت

1. ابن عربی
ابن عربی حیرت را یکی از نتایج طبیعی شناخت الهی می‌داند. او معتقد است که هر چه معرفت انسان نسبت به خداوند افزایش یابد، حیرت او نیز عمیق‌تر می‌شود.

2. مولانا
مولانا در اشعار خود به زیبایی حیرت را وصف می‌کند و آن را نشانه‌ای از عشق و نزدیکی به حقیقت می‌داند. برای مثال:
هر کسی کو دور ماند از اصل خویش
باز جوید روزگار وصل خویش

3. عطار نیشابوری
در "منطق الطیر"، عطار حیرت را مرحله‌ای می‌داند که سالک پس از طی مراتب معرفت به آن می‌رسد و خود را در برابر نور مطلق حق، ناتوان می‌یابد.

 

نتیجه‌گیری

حیرت در عرفان، حالتی از شکوه و شگفتی است که باعث رشد معنوی سالک می‌شود. این حالت، عقل را پشت سر می‌گذارد و راه را برای درک عشق و شهود الهی باز می‌کند. حیرت نه نشانه‌ای از ضعف، بلکه گواهی بر عظمت و ژرفای حقیقت الهی است که فراتر از هر تصور بشری است.

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی

 

مجموعه رباعیات عرفانی(۸)

باسمه تعالی

مجموعه رباعیات عرفانی(۸)

نفی و اثبات
نفی است رهی که دل به جانان برسد
دل از همه جز خدا، به ایمان برسد
چون هر چه ز غیر حق جدا گردد دل
وصل دل و جان و نور یزدان برسد

طلب
در راه طلب، دل ز اغیار رها
از وهم و خیال و هر گنه کار جدا
هر کس که گذر کند ز اعماق وجود
راهش به درِ خانه‌ی یار است، خدا

 

هستی مجازی

انعکاسی ز حقیقت، به ما اعیان است
بازی زندگی و چهره ی آن  نقصان است
هستی ما و مجازی همگی سایه‌ی نور
جلوه‌ی حق ز حقیقت ز ما پنهان است

 

باسمه تعالی
نور ذات
آن نور ازل که بی‌نهایت باشد،
سرچشمه‌ی هرچه در طبیعت باشد.
پنهان به نظر ولی عیان در دلها
آن راز نهان هر حقیقت باشد.

 

غیب الغیوب
در پرده‌ی غیب،  راز حق  پنهان است
نور ازلی، در جهان تابان است
دل در طلب حکمت و سرّ دانش
در محفل عشق، روح و جان حیران است

 

سر
در سرّ جهان هزار معنا دیدم
در هر نظر از نشانه امضا دیدم
هرچند که دل ز فهم رازت عاجز
در سایه‌ی عشق، راز دنیا دیدم

 

قرب نوافل
هر نفل که از دل به یزدان باشد
عشق ابدی، نورِ جانان باشد
با سایه ی نفل، دل به ایزد بسپار
تا رازِ خدا، همدم جان باشد

 

قرب فرایض
فرمان خدا چراغ راه است مرا
هر فریضه‌ای کلید جاه است مرا
در بندگی خدا شود دل نزدیک
این عشق به او، صد گواه است مرا

 

محبت خاصه
در ره یزدان، حقیقت جان فزاست
عشق خاصه، از خدای کبریاست
هر که از خود بگذرد او باقی است
در مسیر دلربا،  عشق و صفاست

 

ذات
ذات حق چون گوهری اندر نظام
خارج از عقل است و ادراک و کلام
معرفت افزون کند انوار حق
ذات حق، همواره تابد، مستدام

سراینده

دکتر علی رجالی

 

 

 

مجموعه رباعیات عرفانی(۷)

باسمه تعالی

مجموعه رباعیات عرفانی(۷)

 

غنی
در راه خدا، چو دل غنی گردد خوش
فارغ ز غم و غصه همی گردد خوش
هر کس که به حق بسنده سازد دل را
در وصل خدا، بی‌غمی گردد خوش

 

سیر آفاق

در آفاق نگر، هر آنچه پیداست ز حق
هر ذره نشان لطف دریاست ز حق

در هر گل و برگ و نغمه‌ی باد صبا
آیات جلال و نقش والاست ز حق

 

سیر انفسی

در خلوت دل، هر آنچه پیداست ز حق
آیات جلال و نور یکتاست ز حق
در هر نفسی، صدای حق را بشنو
هر لحن دل انگیز که بر ماست ز حق

 

میخانه
در میخانه زنید، محفل عشق و صفاست
جای مردان الهی بود و یک دریاست
غیر حق نیست در این خانه‌ی عشق
مستی جان و روان، از رخ دلدار، خداست

 

پیر مغان
آنجا که صفای عشق برپا گردد
راز دل ازین فسانه پیدا گردد
چون شیخ نباشد ره ما را مرشد
پیری ز ره مغان مهیا گردد

حق الیقین
حقیقت در خلوص و در یقین است
به پاکی دل و حق الیقین است
اگر خواهی حقیقت  از لب عشق
رهایی از دل و عین الیقین است

 

عین الیقین
چشم دل جوید تو را عین یقین
دیدنِ حق را به دل باید، مبین
نه به فکر و نه به عقل و نه به چشم
نیست حاصل جز به دل، عین الیقین

 

علم الیقین
ای دل ز یقین چراغ جان باید یافت
در راه حقیقت جهان باید یافت
علمی که بود ز نور دانش آغاز
سرچشمه‌ی دید در عیان باید یافت

 

بحر وجود
هر ذرّه که در پهنه ی دنیا باشد
در بحر وجود، جمله پیدا باشد
در ظاهر اگر هزار رنگش بینی
در باطن آن، ضمیر یکتا باشد

 

وجود مطلق

در بحرِ وجود مطلق است غوغایی
آیینه‌ای از حقیقت و یکتایی
سرچشمه‌ی هر بود و نبود است خدا
عالم ید واحد است و بی همتایی

سراینده

دکتر علی رجالی

 

شرحی بر واژه عرفانی مجذوب

 

باسمه تعالی

شرحی بر واژه عرفانی مجذوب

مجذوب

در وادی عشق دل چو مجذوب شود
جان از سر شوق، مست محبوب شود
هر لحظه به جذبه‌ای رود سوی وصال
دل غرق به نور حق، مغلوب شود

 

شرح کامل ابیات شعر «مجذوب»

این شعر به موضوع جذبه‌ی الهی و حالتی که عارف در مسیر عشق الهی به آن دست می‌یابد می‌پردازد. شاعر با بهره‌گیری از مفاهیم عرفانی، حالتی را توصیف می‌کند که در آن انسان تحت تأثیر جذبه‌ی عشق الهی قرار می‌گیرد، دل و جان از مادیات رها شده و در نور و وصال حق مستغرق می‌شود.

---

1. در وادی عشق دل چو مجذوب شود

در این بیت، «وادی عشق» به مسیر روحانی و عرفانی اشاره دارد که عارف در آن قدم می‌گذارد.

«دل مجذوب» حالتی است که دل انسان تحت تأثیر کشش الهی قرار می‌گیرد. جذبه در عرفان به معنای حالتی است که در آن انسان توسط عنایت خاص خداوند به سمت خود او کشیده می‌شود.

در این حالت، دل از هرگونه تعلق به دنیا رها شده و به سمت حقیقت الهی متمایل می‌شود. این بیت نشان‌دهنده‌ی آغاز سفر عرفانی و شروع تجربه‌ی جذبه است.

 

---

2. جان از سر شوق، مست محبوب شود

در این بیت، شاعر حالتی را توصیف می‌کند که در آن شوق وصال انسان را به سرمستی می‌رساند.

«محبوب» در اینجا نمادی از خداوند است که به عنوان معشوق مطلق در ادبیات عرفانی معرفی می‌شود.

«مستی» در عرفان به معنای سرخوشی روحانی است که ناشی از تجربه‌ی حضور الهی و نزدیکی به محبوب است. این حالت باعث می‌شود که سالک خود را در محضر حق ببیند و از خود بی‌خود شود.

 

---

3. هر لحظه به جذبه‌ای رود سوی وصال

این بیت به پویایی جذبه‌ی الهی اشاره دارد. جذبه حالتی پویاست که انسان را به سمت وصال الهی می‌کشاند.

«وصال» در عرفان نمادی از اتحاد معنوی با خداوند است. عارف در هر لحظه از جذبه‌ی الهی به مرحله‌ای نزدیک‌تر به وصال می‌رسد.

شاعر تأکید می‌کند که این حرکت پیوسته و مداوم است، چرا که حقیقت الهی بی‌نهایت است و جذبه‌ی الهی هیچ‌گاه پایان نمی‌یابد.

 

---

4. دل غرق به نور حق، مغلوب شود

در این بیت، دل سالک به طور کامل در نور الهی غرق می‌شود.

«نور حق» در اینجا نمادی از هدایت، معرفت و تجلی الهی است که دل عارف را روشن می‌کند و او را به حقیقت نزدیک‌تر می‌سازد.

«مغلوب شدن دل» نشان‌دهنده‌ی حالتی است که در آن دل کاملاً تسلیم اراده و جذبه‌ی الهی می‌شود. این تسلیم نهایی، اوج تجربه‌ی عرفانی است که در آن هیچ‌چیز جز خداوند برای عارف باقی نمی‌ماند.

 

---

مفاهیم اصلی شعر

1. جذبه‌ی الهی و مجذوب شدن دل:
جذبه‌ی الهی حالتی است که در آن خداوند انسان را به سمت خود می‌کشد و دل انسان از دلبستگی‌های مادی رها می‌شود. مجذوب شدن، نقطه‌ی آغازین تجربه‌ی عرفانی است.

2. شوق و مستی معنوی:
شوق وصال به محبوب، دل و جان انسان را سرشار از سرمستی معنوی می‌کند. این مستی، نتیجه‌ی احساس نزدیکی به خداوند است.

3. حرکت پیوسته به سوی وصال:
جذبه‌ی الهی حالتی است که انسان را به طور مداوم به سمت وصال الهی پیش می‌برد. این حرکت هیچ‌گاه متوقف نمی‌شود، زیرا حقیقت الهی بی‌کران است.

4. غرق شدن در نور حق و تسلیم نهایی:
عارف در نهایت در نور حق غرق می‌شود و دل او کاملاً تسلیم اراده‌ی الهی می‌گردد. این اوج تجربه‌ی عرفانی است که در آن عارف به حقیقت مطلق دست می‌یابد.

 

---

نتیجه‌گیری

این شعر حالتی از مجذوب شدن دل به جذبه‌ی الهی را به تصویر می‌کشد و نشان می‌دهد که چگونه دل انسان در مسیر عشق الهی رها شده و به سمت وصال حرکت می‌کند. شاعر با اشاره به نور حق و مستی دل، تجربه‌ی بی‌نهایت جذبه و تسلیم نهایی در برابر حقیقت را توصیف می‌کند. پیام اصلی این شعر، تشویق به ترک تعلقات مادی و حرکت به سوی عشق و نور الهی است.

 

در عرفان، مجذوب به کسی اطلاق می‌شود که به واسطهٔ تجلیات الهی یا عنایت خاص پروردگار، دچار حالتی از بی‌خویشی و جذب کامل به سوی حقیقت مطلق شده است. این افراد بدون تلاش یا ریاضت خاص، به واسطهٔ عشق و کشش الهی، از حجاب‌های مادی و دنیوی رها می‌شوند و مستقیماً به سوی حقیقت سوق پیدا می‌کنند.

ویژگی‌های مجذوب در عرفان:

1. حالت فنا:
مجذوب به دلیل غرق شدن در عشق الهی، از خود و نفس خویش فانی می‌شود و تنها خدا را می‌بیند. این حالت را گاه "فنا فی الله" می‌نامند.

2. عنایت ویژه الهی:
برخلاف سالک که با تلاش، عبادت و ریاضت مسیر را طی می‌کند، مجذوب با عنایت مستقیم خداوند به مقام قرب دست می‌یابد. این افراد نیازی به طی مراحل مرسوم سلوک ندارند.

3. بی‌خویشی و بی‌خبری از دنیا:
مجذوبان معمولاً توجهی به دنیای مادی و امور روزمره ندارند و در حالت خلسه یا جذبه‌ای معنوی زندگی می‌کنند.

4. تفاوت با سالک:
در حالی که سالک مسیر عرفانی را با تلاش و مجاهدت طی می‌کند، مجذوب مستقیماً از سوی حق به مقامی بلند می‌رسد. به همین دلیل، گفته می‌شود:
«سالک مجاهد است و مجذوب مستفید.»

 

جایگاه مجذوب در عرفان:

عرفای بزرگ مانند مولانا و ابن عربی گاه مجذوب را بالاتر از سالک می‌دانند، زیرا مجذوب بدون واسطه به حقیقت رسیده است. اما برخی معتقدند که مجذوب اگرچه به حقیقت نزدیک می‌شود، اما ممکن است به دلیل عدم سلوک آگاهانه، نتواند درک کاملی از مقام خود داشته باشد. از همین رو، ایده‌آل در عرفان سالک مجذوب یا مجذوب سالک است؛ کسی که هم از جذبه الهی بهره‌مند است و هم مسیر سلوک را آگاهانه طی کرده است.

نمونه‌ای در ادبیات عرفانی:

مولانا در اشعار خود بارها به مفهوم جذبه اشاره کرده است:
ما ز بالاییم و بالا می‌رویم
ما ز دریاییم و دریا می‌رویم
این ابیات نشان‌دهندهٔ حالتی از جذبه است که انسان را به سوی مبدأ الهی می‌کشاند

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی

 

شرحی بر واژه عرفانی مرید

باسمه تعالی

شرحی بر واژه عرفانی مرید

مرید
در وادی عشق، یک مراد است و مرید
مرشد بگشاید ره حق، نور و امید
دل از دگری و خود شود فارغ و مست
در سایه‌ی نور، دل پر از عشق و نوید

 

شرح کامل ابیات شعر «مرید»

این شعر با زبانی عارفانه و لطیف به شرح رابطه‌ی میان مرید (شاگرد) و مرشد (استاد) در سلوک عرفانی و مسیری که انسان در این راه طی می‌کند، می‌پردازد. شاعر در این ابیات، نقش مرشد در هدایت مرید به سمت حقیقت و نور الهی را توضیح می‌دهد و نشان می‌دهد که چگونه دل مرید از تعلقات دنیا رها شده و در سایه‌ی هدایت الهی، سرشار از عشق و امید می‌شود.

---

1. در وادی عشق، یک مراد است و مرید

در این بیت، «وادی عشق» به مسیری معنوی اشاره دارد که عارف یا مرید در آن گام برمی‌دارد.

«مراد» به معنای هدف و مطلوب است، و در اینجا به مرشد اشاره دارد که راهنمای معنوی است. مراد همان کسی است که در مسیر عشق الهی، انسان را هدایت می‌کند.

«مرید» به معنای شاگرد است که در جستجوی حقیقت الهی است و از مرشد راهنمایی می‌گیرد.

این بیت به رابطه‌ی معنوی بین مرشد و مرید اشاره دارد که در آن مرشد دست مرید را گرفته و او را در وادی عشق به سمت حقیقت الهی هدایت می‌کند.

 

---

2. مرشد بگشاید ره حق، نور و امید

در این بیت، شاعر به نقش مرشد در گشودن مسیر الهی برای مرید اشاره دارد. مرشد با ره‌گشایی خود، راه رسیدن به حق را برای مرید آشکار می‌کند.

نور و امید در اینجا نماد هدایت الهی و راه‌گشایی معنوی است. مرشد، با هدایت خود، نور (که نماد معرفت و حقیقت الهی است) و امید (که نشان‌دهنده‌ی دستیابی به هدف و رستگاری است) را به مرید می‌دهد.

مرشد با تجربه‌ی خود، راهی را که به سوی خداوند و حقیقت منتهی می‌شود، برای مرید روشن می‌کند.

 

---

3. دل از دگری و خود شود فارغ و مست

این بیت نشان می‌دهد که پس از دریافت هدایت مرشد، دل مرید از تعلقات دنیوی و از وابستگی به دیگران رها می‌شود.

«فارغ» یعنی رها شدن از چیزهایی که دل را از حقیقت دور می‌کند.

«مست» به معنای سرمستی و شادی است که به دنبال اتصال به حقیقت و عشق الهی به انسان دست می‌دهد. این مستی، به ویژه در عرفان، به حالتی اشاره دارد که انسان از دنیا و خودبیگانگی رها می‌شود و در شوق وصال خداوند غرق می‌گردد.

 

---

4. در سایه‌ی نور، دل پر از عشق و نوید

در این بیت، شاعر به سایه‌ی نور اشاره دارد که نماد حضور خداوند و هدایت مرشد است. در این سایه، دل مرید پر از عشق و نوید می‌شود.

نور در عرفان به خداوند و حقیقت اشاره دارد. مرید در سایه‌ی این نور قرار می‌گیرد و دل او از عشق الهی پر می‌شود.

عشق در اینجا همان عشق الهی است که دل را از هرگونه تعلق به دنیا رها می‌کند و آن را به سوی خداوند جلب می‌نماید.

نوید در این بیت به امید و خوشبینی اشاره دارد که مرید به واسطه‌ی هدایت مرشد و نزدیکی به حقیقت به دست می‌آورد.

 

---

مفاهیم اصلی شعر

1. رابطه‌ی مرشد و مرید:
در این شعر، مرشد و مرید نقش مهمی در سلوک معنوی ایفا می‌کنند. مرشد راهنمای معنوی است که مرید را در مسیر عشق الهی هدایت می‌کند.

2. هدایت الهی و مسیر حق:
مرشد با گشودن راه حق و نشان دادن نور و امید، مسیر را برای مرید آشکار می‌سازد. این هدایت به سوی حقیقت الهی، مرید را از تاریکی‌ها و تعلقات دنیوی می‌رهاند.

3. رهایی از تعلقات دنیوی:
مرید از تعلقات و وابستگی‌های دنیوی رها می‌شود و دل او از همه چیز جز عشق الهی فارغ می‌گردد. این رهایی باعث می‌شود که مرید به مرحله‌ای از مستی معنوی برسد که سرشار از عشق به خداوند است.

4. عشق و نوید الهی:
در سایه‌ی نور الهی و هدایت مرشد، دل مرید از عشق پر می‌شود و نوید رستگاری به او داده می‌شود. این نوید همان امید به وصال خداوند است که باعث تقویت ایمان و شجاعت مرید در مسیر سلوک می‌شود.

 

---

نتیجه‌گیری

شعر «مرید» با بیانی عارفانه به رابطه‌ی عمیق و معنوی میان مرشد و مرید پرداخته و نشان می‌دهد که چگونه مرشد با هدایت و راه‌گشایی خود، مرید را به سوی حقیقت و نور الهی می‌برد. در این مسیر، مرید از تعلقات دنیوی رها می‌شود و دل او در سایه‌ی نور الهی پر از عشق و نوید می‌شود. پیام این شعر، اهمیت راهنمایی‌های معنوی و هدایت در سلوک عرفانی و نیز اهمیت رهایی از تعلقات دنیوی برای رسیدن به حقیقت و عشق الهی است.

 

مرید در عرفان به کسی گفته می‌شود که با اراده‌ای قوی و تصمیمی آگاهانه، مسیر سلوک معنوی را آغاز کرده و به دنبال رسیدن به قرب الهی و کمال روحانی است. مرید در این مسیر تحت تربیت و هدایت یک مرشد یا پیر قرار می‌گیرد که او را در رفع موانع درونی و بیرونی، تهذیب نفس و شناخت حقایق یاری می‌کند.

ویژگی‌های مرید:

1. اخلاص و صداقت: مرید باید نیت خالص داشته باشد و هدفش تنها رسیدن به حقیقت و رضایت الهی باشد، نه منافع دنیوی.

2. تسلیم و اطاعت: مرید باید به راهنمایی‌های مرشد کاملاً اعتماد کند و به دستورات او عمل نماید، زیرا مرشد او را در مسیر درست هدایت می‌کند.

3. شوق و اراده: مرید باید شوق و اراده‌ای قوی برای پیمودن این راه داشته باشد و در برابر سختی‌های سلوک صبور باشد.

4. ریاضت و تزکیه نفس: مرید باید نفس خود را با اعمال عبادی و ریاضت از خواسته‌های نفسانی پاک کند.

5. طلب حقیقت: مرید همواره در جستجوی حقیقت است و دل به امور ظاهری دنیا نمی‌بندد.

 

جایگاه مرید در عرفان:

در عرفان، رابطه میان مرید و مرشد بسیار مهم است. مرید همانند تشنه‌ای است که به دنبال آب حقیقت می‌گردد، و مرشد راهنما و واسطه‌ای است که او را به سرچشمه حقیقت می‌رساند. این رابطه بر اساس محبت، اعتماد و اخلاص متقابل شکل می‌گیرد.

هدف مرید:

هدف نهایی مرید، رسیدن به معرفت الهی و فنای فی‌الله است؛ یعنی از خود و تعلقات دنیوی عبور کند و در نهایت به حقیقت مطلق یا خداوند متصل شود.

نمونه‌های ادبی و عرفانی:

در متون عرفانی، شخصیت‌هایی همچون رابعه عدویه، عطار نیشابوری، مولانا و دیگر عرفا خود را به نوعی مرید می‌دانستند که در پی یافتن حقایق الهی بودند. مولانا در آثارش بارها از رابطه مرید و مرشد سخن گفته است، به‌ویژه از رابطه خود با شمس تبریزی.

به طور خلاصه، مرید همان مسافر روحانی است که با شوق و اراده به سوی حقیقت حرکت می‌کند و برای رسیدن به مقصد نهایی، از مرشد الهام و هدایت می‌گیرد.

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی