شرحی بر واژه عرفانی غیبت

 

باسمه تعالی

شرحی بر واژه عرفانی غیبت

غیبت
غیبت مکن ای دوست، ز تقوا گو چند
بر نفس بزن تیغ و ز عقبا گو چند
هر کس که زبان خویش محفوظ  نمود
در محضر حق باشد و از  معنا گو چند

 

شرح کامل ابیات شعر «غیبت»

این شعر با تأکید بر ارزش‌های اخلاقی و عرفانی، به انسان توصیه می‌کند که از غیبت و بدگویی درباره‌ی دیگران پرهیز کرده و به جای آن، به تزکیه‌ی نفس و تقوا بپردازد. شاعر در چهار بیت، ارتباط میان حفظ زبان، تقوا، و دستیابی به حقیقت معنوی را بیان می‌کند و انسان را به مراقبت از نفس و زبان در محضر الهی دعوت می‌کند.

---

1. غیبت مکن ای دوست، ز تقوا گو چند

در این بیت، شاعر با لحنی محبت‌آمیز از مخاطب (دوست) می‌خواهد که از غیبت، که یکی از گناهان بزرگ است، دوری کند. در آموزه‌های اسلامی، غیبت به معنای سخن گفتن از عیب‌ها و خطاهای دیگران در غیاب آن‌هاست و قرآن کریم آن را همانند خوردن گوشت برادر مرده معرفی می‌کند:
«وَلَا یَغْتَب بَّعْضُکُم بَعْضًا ۚ أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ» (سوره حجرات: 12).
به جای غیبت، شاعر مخاطب را به تقوا دعوت می‌کند؛ یعنی رعایت پرهیزکاری و خداپرستی در تمام جنبه‌های زندگی.

---

2. بر نفس بزن تیغ و ز عقبا گو چند

در این بیت، شاعر به ضرورت جهاد با نفس اشاره می‌کند. نفس انسان، به‌ویژه نفس اماره، همواره او را به سوی بدی و گناه سوق می‌دهد. «زدن تیغ بر نفس» کنایه از مبارزه با تمایلات نفسانی و تسلط بر هوای نفس است.
شاعر همچنین مخاطب را به یادآوری آخرت (عقبا) دعوت می‌کند، زیرا تأمل در پیامدهای اعمال دنیوی در آخرت، انسان را از ارتکاب گناه بازمی‌دارد و به سوی اصلاح رفتار سوق می‌دهد.

---

3. هر کس که زبان خویش محفوظ نمود

این بیت به اهمیت کنترل زبان اشاره دارد. در آموزه‌های دینی و اخلاقی، زبان یکی از ابزارهای مهم انسان برای خیر و شر است. پیامبر اسلام (ص) فرمودند:
«مَنْ یَضْمَنُ لی مَا بَیْنَ لَحْیَیْهِ وَمَا بَیْنَ رِجْلَیْهِ أَضْمَنُ لَهُ الْجَنَّةَ»
یعنی هر کس زبان و عفت خود را حفظ کند، بهشت بر او تضمین است.
زبان، اگر به درستی کنترل نشود، می‌تواند وسیله‌ای برای غیبت، تهمت، دروغ، و دیگر گناهان شود. شاعر بیان می‌کند که حفظ زبان نشانه‌ای از تقوا و ادب حضور در محضر خداوند است.

---

4. در محضر حق باشد و از معنا گو چند

این بیت، انسان را به یادآوری محضر دائمی خداوند دعوت می‌کند. خداوند همواره حاضر و ناظر بر اعمال انسان است. شاعر توصیه می‌کند که انسان، به جای غیبت و سخنان بیهوده، درباره‌ی معنا سخن بگوید؛ یعنی به مباحث ارزشمند و معنوی بپردازد که او را به کمال و معرفت نزدیک‌تر می‌کند.

---

مفاهیم اصلی شعر

1. پرهیز از غیبت:
غیبت، گناهی بزرگ است که علاوه بر تخریب رابطه‌های انسانی، اثرات منفی بر روح و نفس انسان دارد. پرهیز از این عمل، نشانه‌ای از تقواست.

2. تزکیه‌ی نفس:
انسان باید با هوای نفس مبارزه کند و بر تمایلات دنیوی غلبه کند. این جهاد، مهم‌ترین گام در مسیر کمال انسانی است.

3. کنترل زبان:
زبان، ابزار مهمی است که می‌تواند هم باعث هدایت و هم موجب گمراهی انسان شود. کنترل زبان و پرهیز از سخنان بیهوده، نشان‌دهنده‌ی بلوغ معنوی و اخلاقی است.

4. حضور قلب در محضر خداوند:
انسان باید همیشه به این حقیقت توجه داشته باشد که در محضر خداوند زندگی می‌کند. این آگاهی، او را از گناه دور می‌کند و به سوی سخنان و اعمال مفید و معنوی سوق می‌دهد.

 

---

نتیجه‌گیری

شاعر در این شعر، به زیبایی انسان را به دوری از غیبت و سخنان بیهوده، تزکیه‌ی نفس، و رعایت تقوا دعوت می‌کند. او یادآور می‌شود که هر سخن و عملی در محضر خداوند ثبت می‌شود و انسان باید زبان خود را به جای غیبت، به سخنان معنوی و مفید مشغول کند. این شعر، پیامی عمیق از اخلاق اسلامی و عرفانی دارد و ما را به سوی اصلاح رفتار و ارتباط با خداوند فرا می‌خواند.

 

غیبت به معنای ذکر عیب یا نقص دیگری در غیاب اوست، به‌گونه‌ای که اگر آن فرد این سخن را بشنود، آزرده و ناراحت شود. این عیب ممکن است واقعی باشد و مربوط به ویژگی‌های ظاهری، اخلاقی، یا رفتارهای او باشد.

تعریف فقهی غیبت:

در متون دینی، غیبت چنین تعریف شده است:

> "ذکر شخص به چیزی که او را ناخوشایند است و اگر حضور داشته باشد، از آن ناراحت می‌شود، خواه آن عیب در ظاهر او، خلقیات، اعمال یا اموالش باشد."

 

اقسام غیبت:

1. غیبت زبانی: بیان عیوب یا نقایص شخص به‌صورت گفتاری.

2. غیبت غیرزبانی: اشاره به عیوب فرد با اشاره، حرکات یا رفتار.

3. غیبت ذهنی: حتی فکر کردن درباره عیب دیگران، هرچند به گفتار نینجامد، در برخی آموزه‌های عرفانی نکوهیده شده است.

 

شرایط تحقق غیبت:

1. حقیقی بودن نقص: آنچه گفته می‌شود، باید واقعیت داشته باشد؛ در غیر این صورت، تهمت است.

2. عدم حضور فرد: غیبت زمانی تحقق می‌یابد که فرد غایب باشد.

3. ناراحتی فرد: موضوع باید به‌گونه‌ای باشد که اگر فرد بشنود، ناراحت شود.

 

آیات و روایات درباره غیبت:

1. قرآن کریم:
در سوره حجرات، آیه ۱۲ آمده است:

> "وَلَا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضًا أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ..."
غیبت کردن به خوردن گوشت مرده برادر مؤمن تشبیه شده که عملی نفرت‌انگیز است.

 

2. احادیث:
پیامبر اسلام (ص) فرمودند:

> "غیبت یعنی اینکه درباره برادرت چیزی بگویی که او دوست ندارد."

 

همچنین آمده است:

> "غیبت، ایمان را نابود می‌کند، همچون آتشی که هیزم را می‌سوزاند."

 

 

پیامدهای غیبت:

1. دنیوی: ایجاد کینه، دشمنی و تفرقه بین افراد.

2. اخروی: غیبت از گناهان کبیره است و موجب خسران و عذاب الهی در آخرت می‌شود.

3. روحانی: کاهش نورانیت قلب و انسداد مسیر کمال معنوی.

 

موارد مجاز غیبت:

در برخی موارد استثنایی، غیبت مجاز است، از جمله:

1. دادخواهی: بیان عیب برای حل یک مشکل نزد قاضی یا داور.

2. هشدار دادن: برای حفظ امنیت دیگران، مثل هشدار درباره فردی فاسد.

3. مشورت: در ازدواج یا مسائل حساس که حقیقت باید روشن شود.

 

نتیجه‌گیری:

غیبت عملی است که آثار منفی گسترده‌ای در روابط انسانی، سلامت روان و معنویت انسان دارد. پرهیز از غیبت، نیازمند تمرین خودکنترلی، توجه به عیوب خویش، و اصلاح روابط اجتماعی است.

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی