متن و شرح مثنوی بهار(۳)

 

باسمه تعالی

متن و شرح مثنوی بهار(۳)

 

متن مثنوی "بهار (۳)" سرشار از لطافت و معنویت است و جلوه‌ای از پیوند طبیعت بهاری با مفاهیم عرفانی و الهی را نشان می‌دهد. این سروده، با بهره‌گیری از تصاویر زنده و زبان ساده و روان، خواننده را به تأمل در زیبایی‌های بهار و ارتباط آن با الطاف الهی و صفای دل دعوت می‌کند. در ادامه، شرح و تفسیر تک‌تک ابیات ارائه می‌شود:

۱. بهار است، فصلِ امید و حیات / زمانِ شکفتن، زمانِ نجات

شرح:
این بیت با توصیفی ساده و دلنشین، بهار را فصل امید و زنده‌شدن طبیعت معرفی می‌کند. "زمان نجات" به معنای رهایی از سردی زمستان و نیز استعاره‌ای از نجات روحانی است که با آمدن بهار دل‌ها بیدار می‌شوند.

تفسیر عرفانی:
بهار، نماد تجدید حیات و بازگشت به فطرت پاک انسانی است. همان‌گونه که زمین پس از خواب زمستانی زنده می‌شود، دل آدمی نیز با یاد حق جان می‌گیرد و به رهایی از غفلت دست می‌یابد.

۲. بیا تا ز اخلاص، جان پروریم / دل از کینه و کبر، بیرون بریم

شرح:
شاعر مخاطب را به پاک‌سازی درون دعوت می‌کند. اخلاص، موجب پرورش جان و صفای روح می‌شود، و دل باید از آلودگی‌هایی چون کینه و تکبر تهی گردد.

تفسیر عرفانی:
اخلاص در عمل، یکی از مراتب سلوک معنوی است. دل خالص از کینه، ظرف نور الهی می‌شود. کبر و کینه، حجابی میان انسان و حقیقت‌اند و تا برطرف نشوند، سالک به وصال حق نمی‌رسد.

۳. جهان را ز عشق و صفا پرکنیم / ز خوبی جهان را معطر کنیم

شرح:
این بیت دعوت به گسترش عشق و محبت در جهان است. همان‌گونه که گل‌ها جهان را معطر می‌کنند، خوبی و نیکی نیز فضای زندگی را خوشبو و دل‌انگیز می‌سازد.

تفسیر عرفانی:
عشق و صفا نشانه‌ی حضور حق در قلب انسان است. عارف، آینه‌ی جمال الهی است و عشق او به خلق، انعکاسی از عشق الهی به مخلوقات است.

۴. بهار آمد و عطر گل‌ها وزید / دل از غصه‌ها رَست و شادی رسید

شرح:
با آمدن بهار، نسیم خوشبو و نشاط‌آور وزیدن می‌گیرد و غصه‌ها از دل بیرون می‌روند.

تفسیر عرفانی:
بهار، تمثیلی از حالاتی است که با تجلیات الهی، غم‌های درون از بین می‌رود و سالک به شادی حقیقی دست می‌یابد.

۵. بهار آمد و باغ و بستان شکفت / دل از سردی و رنج هجران شکفت

شرح:
شکوفایی باغ نمادی از پایان زمستان و آغاز سرسبزی است. دل نیز از رنج جدایی و سردی فاصله از محبوب شکفته و زنده می‌شود.

تفسیر عرفانی:
هجران، اشاره به دوری انسان از حقیقت الهی دارد. با رسیدن بهارِ معنوی و نور حق، دل از غربت و دوری آزاد می‌شود.

۶. سپیده دمی، بوسه بر گل فشاند / شکوفه به باغِ دل ما نشاند

شرح:
طلوع سپیده‌دم، بوسه‌ای به گل‌های بهاری می‌زند و باغ دل ما را با شکوفه‌های محبت الهی زینت می‌بخشد.

تفسیر عرفانی:
سپیده‌دم نمادی از تجلی انوار الهی بر قلب سالک است. این نور، دل را زنده و آراسته به اسرار معنوی می‌کند.

۷. نسیم سحر عطر گل را ربود / ز باغ دل ما، نوایی گشود

شرح:
نسیم سحرگاه، رایحه‌ی گل‌ها را پراکنده می‌کند و از دل سالک آوای عشق و معرفت برمی‌خیزد.

تفسیر عرفانی:
سحرگاه، زمان خلوص و توجه به حق است. سالک در این لحظات، انوار الهی را دریافت کرده و جانش لبریز از ذکر حق می‌شود.

۸. زمین شد ز الطاف حق باصفا / درختان به رقص و چمن دلگشا

شرح:
بهار، زمین را به برکت الطاف الهی زیبا و باطراوت کرده است. درختان به حالت رقص و شادی، از سرسبزی و حیات برخوردارند.

تفسیر عرفانی:
کائنات جلوه‌ی الطاف الهی است. حرکت درختان به سوی نور، اشاره به شوق سالک برای وصال حق دارد.

۹. ز انوار حق در دل و جان ما / فروزد صفایی به کاشان ما

شرح:
نور خداوند، دل و جان ما را روشن و محیط زندگی ما را آکنده از صفا و معنویت می‌کند.

تفسیر عرفانی:
نور حق، حقیقتی است که سالک را از ظلمت نفس به روشنایی معرفت رهنمون می‌سازد و جانش را مصفا می‌کند.

۱۰. دمی کو زِ دل دور گردد خدا / بود راه شیطان، به سوی بلا

شرح:
لحظه‌ای که دل از یاد خدا غافل شود، راه شیطان باز شده و بلا به انسان نزدیک می‌شود.

تفسیر عرفانی:
غفلت از یاد حق، سالک را در معرض وسوسه‌های نفس و شیطان قرار می‌دهد و او را از مسیر حق منحرف می‌کند.

۱۱. بهار است هنگام شور و سرور / به دل مهر یزدان و نور و حضور

شرح:
بهار، فصل شادی است و بهترین زمان برای توجه به مهر الهی و حضور قلب در محضر اوست.

تفسیر عرفانی:
حضور دل در برابر حق، اوج کمال عارف است. بهار نمادی از حضور و مشاهده‌ی جمال الهی است که جان سالک را لبریز از شور و محبت می‌کند.

۱۲. اگر ذکر حق را به دل جا کند / جهانی ز نور خدا وا کند

شرح:
اگر انسان دلش را به یاد خدا مزین کند، دریچه‌ای از انوار الهی به روی او گشوده می‌شود.

تفسیر عرفانی:
ذکر، قلب را آماده‌ی تجلیات ربانی می‌کند. هر ذکر، حجاب را کنار زده و سالک را به انوار قرب الهی نزدیک می‌کند.

۱۴. بهار آمد و بوی گل تازه شد / جهان غرقِ شادی و آوازه شد

شرح:
با آمدن بهار، رایحه‌ی خوش گل‌ها پراکنده شد و سراسر جهان از شادی و طراوت پر شد.

تفسیر عرفانی:
بهار، نمادی از احوال خوش سالک است که با تجلیات الهی قلبش سرشار از نور و سرور می‌شود. بوی گل، استعاره از معارف و انوار حق است که دل سالک را زنده و بیدار می‌کند.

۱۵. شکوفه به لبخند گل وا نمود / نسیم از دلِ خاک، غوغا نمود

شرح:
شکوفه‌ها با لبخندی لطیف شکفته شدند و نسیم بهاری، از دل خاک، شور و جنبشی تازه پدید آورد.

تفسیر عرفانی:
شکوفایی گل، نماد آشکار شدن اسرار پنهان در قلب سالک است. نسیم از دل خاک، اشاره به احوال و تجلیاتی دارد که از عمق وجود انسان برمی‌خیزد و او را به وجد می‌آورد.

۱۶. ز هر غنچه‌ بویی زِ عشق خداست / جهان پر ز نور و دل‌آرا صداست

شرح:
هر غنچه‌ای که می‌شکفد، نشانی از عشق الهی دارد و جهان سرشار از نور خداوند و آوازهای دلنواز است.

تفسیر عرفانی:
همه‌ی زیبایی‌های جهان، تجلی عشق خداوند است. هر پدیده‌ی ظاهری، آیه‌ای از وجود مطلق اوست که دل عارف را به خود جذب می‌کند.

۱۷. ز سِرّ حقیقت دلم باخبر / چو شمعی زِ شوقش شود شعله‌ور

شرح:
دل شاعر از راز حقیقت آگاه است و مانند شمعی از شوق آن راز، فروزان و مشتعل شده است.

تفسیر عرفانی:
آگاهی از حقیقت، معرفتی شهودی است که در جان سالک شعله می‌افکند و او را به سوز و اشتیاق دائمی برای وصال حق می‌کشاند.

۱۸. نهانی که در دل چو آتش تپید / به اشکِ سحرگه زِ خاکش دمید

شرح:
رازی پنهان که در دل مانند آتشی می‌تپد، با اشک‌های سحرگاهی از دل شاعر شکوفا و آشکار شد.

تفسیر عرفانی:
رازهای الهی در قلب سالک نهفته‌اند و اشک‌های شبانه و مناجات سحرگاهی، آن اسرار را برای او گشوده و جانش را از فیض الهی بهره‌مند می‌کند.

۱۹. چو گل بشکفد رازِ دل بی‌گمان / برآید زِ هر ذرّه صوتِ اذان

شرح:
همان‌طور که گل با شکفتن راز خود را آشکار می‌کند، از هر ذره‌ی هستی، نغمه‌ی توحید و یگانگی خداوند بلند است.

تفسیر عرفانی:
هر پدیده‌ی عالم، نشانه و جلوه‌ای از اسماء و صفات الهی است. شکفتن گل، نمادی از کشف اسرار الهی و اذان، رمز دعوت به توحید و عبودیت مطلق است.

۲۰. چو گل بشکفد رازِ پنهانِ دل / برآید زِ هر ذرّه پیمان دل

شرح:
با شکفتن گل، اسرار نهان دل آشکار می‌شود و از هر ذره، پیمان و عهد الهی نمایان است.

تفسیر عرفانی:
دل سالک، گنجینه‌ی اسرار الهی است که با شکوفایی معنوی، پیمان ازلی انسان برای عبودیت خداوند را یادآوری می‌کند.

۲۱. ز لبخند گل، باغ شد غرق نور / ز اشک بهاران بود در سرور

شرح:
لبخند گل‌ها باغ را نورانی کرده است و اشک‌های باران بهاری، سرور و نشاط را به طبیعت بخشیده است.

تفسیر عرفانی:
نور گل‌ها اشاره به تجلیات ربانی است که دل سالک را منور می‌کند و اشک‌های بهاری، نماد فیوضات رحمانی است که جان را زنده و شاداب می‌سازد.

۲۲. اگر دل به یاد خدا زنده شد / ز هر غصه و غم، دل آکنده شد

شرح:
اگر دل با یاد خدا زنده گردد، از هر غصه و اندوهی رها شده و سرشار از آرامش می‌شود.

تفسیر عرفانی:
ذکر و یاد حق، حیات‌بخش دل است. دلِ متصل به خداوند، از غم‌های دنیوی آزاد و به اطمینان و آرامش حقیقی می‌رسد: «أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (سوره رعد، آیه ۲۸).

۲۳. اگر ذکر حق را به دل جا کند / جهانی ز نور خدا وا کند

شرح:
اگر دل انسان ذکر خدا را جای دهد، دریچه‌ای از انوار الهی به روی او گشوده می‌شود.

تفسیر عرفانی:
ذکر خدا، سبب تجلی نور حق در قلب سالک است. این نور، حجاب‌ها را کنار می‌زند و راه معرفت شهودی به خداوند را می‌گشاید.

۲۴. به دریای رحمت شود رهنمون / رهاند دل از رنج و بند و جنون

شرح:
ذکر و توجه به خدا، انسان را به دریای بیکران رحمت او هدایت می‌کند و از رنج‌ها و قیدهای دنیا و پریشانی رها می‌سازد.

تفسیر عرفانی:
سلوک معنوی، سفری به دریای رحمت الهی است. در این مسیر، دل از بندهای نفسانی و ظلمات جهل آزاد می‌شود و به نور معرفت و آرامش دست می‌یابد.

۲۵. ز هر سوی، آوازِ شادی بود / زمین غرقِ لبخند و یادی بود

شرح:
از هر سوی، نغمه‌ی شادی شنیده می‌شود و زمین سرشار از لبخند گل‌ها و یاد الهی است.

تفسیر عرفانی:
همه‌ی جهان، تجلی اسماء و صفات خداوند است. سالک با شهود این حقیقت، در هر ذره آوای توحید و حضور حق را می‌شنود و به شادی حقیقی می‌رسد.

۲۷. ز نور خدا گر بگیرد دلم / ز تاریکی و غم رهاند گِلم

شرح:
اگر دل من از نور خدا پر شود، مرا از تاریکی‌ها و غم‌های دنیا رها خواهد کرد.

تفسیر عرفانی:
نور الهی، همان تجلی اسماء و صفات خداوند در قلب سالک است. این نور، حجاب‌های ظلمانی را کنار می‌زند و سالک را از غم‌ها و گرفتاری‌های نفسانی آزاد می‌کند. چنان‌که در حدیث قدسی آمده است: «کُنْتُ نُوراً فَخَلَقْتُ الْخَلْقَ لِیُعْرَفُ» (من نوری بودم و مخلوقات را آفریدم تا شناخته شوم).

۲۸. به هر گل که بینی، تجلی عیان / ز نوری که آید زِ حق بی‌کران

شرح:
در هر گلی که می‌بینی، جلوه‌ای آشکار از نوری است که از سوی خداوندِ بی‌کران می‌تابد.

تفسیر عرفانی:
جهان هستی مظهر و تجلی حق تعالی است. هر موجود، نشانه‌ای از حضور خداوند است و سالک با دیدن گل‌ها و زیبایی‌ها، به یاد خالق آن‌ها می‌افتد. این نگاه توحیدی در سخن مولانا نیز دیده می‌شود:

هر چه در این پرده نشانت دهند / گر ننگری پرده، خدا را ببین

۲۹. ز اشک سحر دل چو طاهر شود / زِ انوار رحمت منوّر شود

شرح:
اگر دل با اشک سحرگاهی پاک شود، از انوار رحمت الهی روشن و درخشان می‌شود.

تفسیر عرفانی:
اشک سحر نماد تضرع و اخلاص در پیشگاه الهی است. گریه‌ی شبانه، قلب را از آلودگی‌های نفسانی تطهیر کرده و سالک را مستعد دریافت فیض و نور الهی می‌سازد. چنان‌که قرآن کریم درباره‌ی اهل شب‌زنده‌داری می‌فرماید: «وَالْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحَارِ» (آل عمران، ۱۷).

۳۰. اگر دل ز عشقش شود بی‌قرار / نماند در او جای کبر و دُثار

شرح:
اگر دل به عشق الهی بی‌قرار شود، دیگر جایی برای تکبر و خودخواهی در آن باقی نمی‌ماند.

تفسیر عرفانی:
عشق حقیقی به خداوند، موجب فروتنی و اخلاص می‌شود. دل عاشقِ واقعی از صفات نفسانی و خودبینی پاک می‌شود و تنها تجلی محبت الهی در آن باقی می‌ماند.

۳۱. اگر لطف یزدان کند یارِ ما / بگیرد زِ دل، کبر و انکارِ ما

شرح:
اگر لطف خداوند یاری‌مان کند، کبر و انکار را از دل ما می‌زداید.

تفسیر عرفانی:
رفع صفات مذموم، تنها با عنایت و رحمت الهی امکان‌پذیر است. سالک با استمداد از لطف خداوند، از شرّ نفس رهایی یافته و به مقامات بالاتر دست می‌یابد.

۳۲. ز هر ذرّه نوری پدیدار شد / ز عشق خدا جان خبردار شد

شرح:
از هر ذرّه‌ای، پرتوی از نور الهی آشکار شد و جان انسان از عشق خدا آگاه گشت.

تفسیر عرفانی:
هر ذره‌ی عالم، آینه‌ای از تجلی اسماء و صفات خداوند است. سالکی که چشم دلش باز شده، در همه‌چیز آثار وجود حق را می‌بیند و از این شهود عاشقانه، جانش بیدار و آگاه می‌شود.

۳۳. اگر دل زِ غفلت شود بی‌خبر / بود خانه‌ی دل چو ویرانه، پر

شرح:
اگر دل از یاد خدا غافل شود، مانند خانه‌ای ویران و خالی از نور خواهد بود.

تفسیر عرفانی:
غفلت از یاد خدا، موجب تیرگی و ویرانی قلب می‌شود. در مقابل، ذکر و یاد دائم الهی، قلب را آباد و نورانی می‌سازد. قرآن کریم می‌فرماید: «وَلا تَکُونُوا کَالَّذینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ» (حشر، ۱۹).

۳۴. چو دل پر ز یاد خداوند شد / ز هر رنج و غم، دل خداوند شد

شرح:
وقتی دل از یاد خدا پر شود، از هر غم و اندوهی آزاد می‌شود و در آغوش رحمت الهی قرار می‌گیرد.

تفسیر عرفانی:
یاد خداوند، عامل اصلی آرامش و امنیت قلب است. دلی که به ذکر حق مأنوس شود، از اضطراب‌های دنیا و غم‌های نفسانی نجات می‌یابد.

۳۵. بهاری که آید زِ لطف خدا / بَرَد دردِ دل را، دهد کیمیا

شرح:
بهاری که از لطف خداوند برسد، دردهای دل را می‌زداید و مانند کیمیا موجب سعادت می‌شود.

تفسیر عرفانی:
تجلّیات رحمانی همانند بهار، جان سالک را تازه و زنده می‌کند. این فیض الهی، همه‌ی دردهای روحی را التیام داده و انسان را به حقیقت و کمال می‌رساند.

۳۶. به هر غنچه‌ای راز حق جلوه‌گر / بود این جهان، آیتی بی‌خطر

شرح:
در هر غنچه‌ای، رازی از حق نمایان است و این جهان سراسر نشانه‌ای از عظمت الهی است.

تفسیر عرفانی:
هر مخلوق، آیه‌ای از وجود خداوند و نشان‌دهنده‌ی عظمت اوست. سالک عارف در هر چیزی حقیقت الهی را مشاهده می‌کند.

۳۷. ز هر سبزه‌ای بوی عشقش رسد / ز هر قطره‌ای جان به حقش رسد

شرح:
از هر سبزه‌ای رایحه‌ی عشق خداوند به مشام می‌رسد و از هر قطره‌ای، جان به حق پیوند می‌خورد.

تفسیر عرفانی:
هر جزئی از هستی، نشانی از عشق الهی دارد و سالک، با مشاهده‌ی این مظاهر، به قرب حق نایل می‌شود.

۳۹. اگر دل به نورش مصفّا شود / جهان از رخ او هویدا شود

شرح:
اگر دل با نور الهی پاک گردد، تمام جهان جلوه‌گاه رخ او خواهد شد.

تفسیر عرفانی:
قلبی که با نور حق تصفیه شود، همه‌ی عالم را مظهر و تجلی پروردگار می‌بیند. سالک عارف در این مرحله به مقام «فَأَیْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ» (بقره، ۱۱۵) می‌رسد.

۴۰. دلم را "رجالی" در این روزگار / دمی بی‌وصالش نباشد قرار

شرح:
دل شاعر در این روزگار، بی‌وصال محبوب حقیقی آرام و قراری ندارد.

تفسیر عرفانی:
بی‌قراری برای وصال حق، نشانه‌ی عشق صادقانه‌ی سالک به معشوق ازلی است. دل عاشق، جز در محضر محبوب حقیقی، آرامش نمی‌یابد: «وَاجْعَلْنِی إِلَى بَهَائِکَ نَاظِرًا» (دعای کمیل).

 

 

سراینده

دکتر علی رجالی

مثنوی بهار(۶)(دست اقدام) قدیم

 

۲۷. ز هر سوی، آوازِ شادی بود / زمین غرقِ لبخند و یادی بود

• شرح:
  از هر سو نغمه‌های شادی به گوش می‌رسد و زمین سراسر لبخند و خاطره‌ای شیرین از بهار دارد.

• تفسیر عرفانی:
  این بیت اشاره به حالتی دارد که تجلی رحمت الهی در سراسر هستی آشکار می‌شود. آواز شادی نمادی از تسبیح موجودات و لبخند زمین نشان از سرور حاصل از قرب الهی است.

---

۲۸. دلم را "رجالی" در این روزگار / دمی بی‌وصالش نباشد قرار

• شرح:
  سراینده (دکتر علی رجالی) بیان می‌کند که دلش در این زمانه بدون وصل الهی آرام و قراری ندارد.

• تفسیر عرفانی:
  در سلوک عرفانی، وصال حق غایت سفر است. بی‌قراری دل نشانه‌ی شوق بی‌پایان سالک به وصل محبوب است که در غیاب آن، قرار حقیقی برای دل حاصل نمی‌شود.

---

۲۹. بهار است، هنگام ذکر و دعا / زمانِ وصال است با کبریا

• شرح:
  بهار زمان دعا و نیایش و فرصتی برای وصل و تقرب به خداوند متعال است.

• تفسیر عرفانی:
  بهار روحانی نمادی از ظهور تجلیات ربانی است که زمینه را برای وصال و اتحاد عاشق و معشوق فراهم می‌کند. سالک در این موسم فیض، با ذکر و دعا به قرب الهی دست می‌یابد.

---

۳۰. ز هر قطره باران، ندا می‌رسد / که با یاد معشوق، دل می‌رسد

• شرح:
  هر قطره باران بهاری پیام‌آور این حقیقت است که دل عاشق تنها با یاد محبوب حقیقی به آرامش و وصال می‌رسد.

• تفسیر عرفانی:
  باران نمادی از فیض و رحمت الهی است که دل‌های خشکیده را احیا می‌کند. یاد حق برای سالک همانند بارانی روح‌بخش است که او را به ساحت وصال هدایت می‌کند.

---

۳۱. ز دل هر که عشق خدا پرورید / ز غم‌های دنیا، دمی ناپرید

• شرح:
  هر دلی که عشق خدا را در خود پرورش دهد، از اندوه‌های دنیوی فارغ شده و به آرامش جاودان می‌رسد.

• تفسیر عرفانی:
  عشق الهی سبب رهایی از تعلقات دنیوی و دستیابی به سکینه قلبی می‌شود. دل عاشق غرق در محبت الهی از مشغله‌های مادی جدا شده و به نور اطمینان دست می‌یابد.

---

۳۲. اگر دل ز نور خدا پر شود / به دریای عشقش شناور شود

• شرح:
  وقتی دل انسان از نور الهی لبریز گردد، به دریای عشق خدا وارد شده و در آن غرق عشق و معرفت می‌شود.

• تفسیر عرفانی:
  نور خدا اشاره به تجلیات اسماء و صفات الهی دارد. سالک وقتی به این نور دست یابد، در دریای وحدت و عشق غوطه‌ور شده و به مقام فنا فی‌الله می‌رسد.

---

۳۳. چو دل عاشق و مست معشوق شد / ز هر رنج دنیا، فراغت نمود

• شرح:
  وقتی دل انسان سرشار از عشق الهی شود، از تمام دردها و مشغله‌های دنیوی آزاد و رها می‌گردد.

• تفسیر عرفانی:
  عشق حقیقی به خداوند، سالک را از قیود مادی رهایی می‌بخشد و او را به آزادی روحانی و وصل جاودان می‌رساند.

---

۳۴. بهاری که جان را صفا می‌دهد / رهی سوی معبود ما می‌دهد

• شرح:
  بهاری که دل و جان را پاک و زنده می‌کند، ما را به سوی محبوب ازلی و معبود حقیقی هدایت می‌نماید.

• تفسیر عرفانی:
  بهار معنوی رمز بیداری دل و آغاز سیر الی‌الله است. تجلیات رحمانی در این موسم، سالک را به سوی حق تعالی سوق می‌دهد.

---

۳۵. اگر دل ز دیدار حق شاد شد / ز هر غصه و درد، آزاد شد

• شرح:
  هر دلی که از دیدار و قرب الهی شادمان گردد، از اندوه‌ها و آلام دنیوی آزاد می‌شود.

• تفسیر عرفانی:
  دیدار حق کنایه از قرب معنوی و تجربه حضور الهی است. وقتی سالک به این مقام رسد، از تمامی غم‌های دنیا رهایی یافته و به آرامش مطلق دست پیدا می‌کند.

---

اگر مایل باشید، ادامه‌ی شرح و تفسیر را نیز می‌توانم ارائه کنم.

 

۳۶. ز انوار حق دل چو روشن شود / ز تاریکی و غم، چو گلشن شود

• شرح:
  وقتی دل انسان با نور الهی روشن گردد، از تاریکی‌های غم و اندوه بیرون می‌آید و مانند گلستانی سرشار از طراوت و شادمانی می‌شود.

• تفسیر عرفانی:
  نور الهی کنایه از معرفت و عشق به خدا است. این نور قلب را از ظلمت نفس و حجاب‌های مادی پاک کرده و آن را به مرکز جمال و جلال حق تبدیل می‌کند.

---

۳۷. بهاری که از لطف یزدان رسد / به جان عاشقان، ز عرفان رسد

• شرح:
  بهاری که از لطف خداوند می‌آید، به جان عاشقان، معرفت و شناخت الهی هدیه می‌دهد.

• تفسیر عرفانی:
  بهار معنوی نشانه‌ی تجلی رحمت الهی است که سالک را از عشق مجازی به عشق حقیقی سوق می‌دهد. عرفان در اینجا به معنای شناخت شهودی خداوند است که از فیوضات ربانی به دل‌های آماده می‌رسد.

---

۳۸. اگر دل ز اخلاص، گلزار شد / ز انوار رحمت، گهر بار شد

• شرح:
  اگر دل با اخلاص شکوفا گردد، از نور رحمت الهی مانند مرواریدی گران‌بها بهره‌مند می‌شود.

• تفسیر عرفانی:
  اخلاص یعنی پاکی نیت برای خداوند. وقتی سالک خالصانه عمل کند، انوار رحمانی در وجودش تجلّی یافته و به گوهر عرفان و حقیقت دست می‌یابد.

---

۳۹. بهاری که از ذکر حق زنده است / دل از هر چه غیر از خدا کنده است

• شرح:
  بهاری که با یاد خدا زنده باشد، دل انسان را از تعلقات دنیوی آزاد می‌کند.

• تفسیر عرفانی:
  ذکر الهی راهی برای رهایی از دنیا و وصال به حق است. سالکی که دائم در یاد محبوب است، از علایق نفسانی دل می‌بُرد و به حضرت حق نزدیک‌تر می‌شود.

---

۴۰. ز گلزار عشقش دلم تازه شد / ز انوار وصلش جهان، رازه شد

• شرح:
  عشق الهی دل را تازه کرده و از نور وصال او، رازهای هستی برای جهان آشکار می‌گردد.

• تفسیر عرفانی:
  عشق حقیقی به خداوند، باطن سالک را شکوفا کرده و به اسرار ملکوت دسترسی می‌دهد. انوار وصل همان تجلیات خاصه است که برای عارفان و عاشقان آشکار می‌شود.

---

۴۱. چو دل شد ز نور خدا بی‌قرار / شود غرق در وصلِ آن کردگار

• شرح:
  وقتی دل از نور خداوند سرشار شود و قرار نگیرد، به وصال الهی می‌رسد.

• تفسیر عرفانی:
  بی‌قراری دل نشانه‌ی شوق و طلب سالک به سوی محبوب حقیقی است. این بی‌قراری در نهایت به فنای فی‌الله و وصل جاودانه ختم می‌شود.

---

۴۲. ز هر قطره‌ باران، ندا می‌رسد / که بی‌یاد یزدان، وفا کی رسد؟

• شرح:
  هر قطره باران پیام‌آور این حقیقت است که بدون یاد خداوند، وفا و آرامش حقیقی حاصل نمی‌شود.

• تفسیر عرفانی:
  باران نمادی از فیض دائمی الهی است. این بیت یادآور می‌شود که هرچه در عالم هستی جاری است، نشانی از حق‌تعالی دارد و بدون ذکر و توجه به او، هیچ ثبات و بقایی نیست.

---

۴۳. بهاری که از لطف جانان رسد / دل از هر چه غیر از خدا وانهد

• شرح:
  بهاری که از لطف معشوق حقیقی بیاید، دل را از هر وابستگی غیر خدایی رها می‌کند.

• تفسیر عرفانی:
  لطف الهی سالک را از دلبستگی‌های نفسانی آزاد کرده و او را به سوی توحید ناب و دل‌بریدگی از ماسوی‌الله رهنمون می‌سازد.

---

۴۴. دمی که ز دل، نور حق جلوه‌گر / شود زندگی چون گلِ نوثمر

• شرح:
  وقتی نور الهی از دل انسان آشکار شود، زندگی همانند گل تازه‌شکفته طراوت می‌یابد.

• تفسیر عرفانی:
  جلوه‌ی نور حق در دل، نشانه‌ی تجلیات اسما و صفات الهی است. این نور دل سالک را به حیات طیبه و زندگی حقیقی می‌رساند.

---

۴۵. بهاری که با یاد او می‌وزد / دل از هر غمی سوی شادی رود

• شرح:
  بهاری که با نسیم یاد خداوند همراه باشد، دل را از غم به سوی شادی می‌کشاند.

• تفسیر عرفانی:
  نسیم یاد حق همان انوار الهی است که دل را از محدودیت‌های مادی رها کرده و به ساحت شادمانی روحانی می‌رساند.

---

۴۶. رجالی، دلت را به حق واگذار / که در وصل یزدان شود ماندگار

• شرح:
  ای رجالی! دل خود را به خداوند بسپار که تنها در وصل الهی می‌توانی جاودان و پایدار بمانی.

• تفسیر عرفانی:
  تسلیم کامل به اراده‌ی حق و تفویض امور به او، راهی برای مقام بقا بالله است. این تسلیم سالک را به وحدت وجودی و ماندگاری ابدی می‌رساند.

---

در صورت تمایل، ادامه‌ی شرح و تفسیر را نیز ارائه خواهم داد.

 

۴۷. بهاری که از مهر یزدان بود / دل از هر چه غیر از خدا رَهْ بَرَد

• شرح:
  بهاری که از مهر و محبت خداوند سرچشمه می‌گیرد، دل را از هر تعلقی جز او جدا کرده و به سوی حق هدایت می‌کند.

• تفسیر عرفانی:
  مهر یزدان تمثیلی از رحمت واسعه الهی است. این رحمت قلب سالک را از علایق دنیوی پاک کرده و او را به ساحت قدس ربوبی نزدیک می‌سازد.

---

۴۸. دلی کو زِ نور خدا پر شود / زِ هر غم، زِ هر درد، آذر شود

• شرح:
  دلی که با نور الهی پُر گردد، از هر اندوه و دردی آزاد شده و به روشنایی و گرمی می‌رسد.

• تفسیر عرفانی:
  نور الهی قلب را از ظلمات نفسانی بیرون آورده و به مقام اطمینان و سرور می‌رساند. آذر نماد نور معنوی و شوق وصال است که هر غم را می‌سوزاند.

---

۴۹. چو گل بشکفد، راز دل فاش کند / دل از هرچه غیر از خدا، کاش کند

• شرح:
  هنگامی که دل مانند گل شکوفا گردد، رازهای پنهان خود را آشکار کرده و از هرچه غیر خدایی است، دست برمی‌دارد.

• تفسیر عرفانی:
  شکفتن گل، اشاره به تجلی حقیقت در دل سالک دارد. وقتی حقیقت بر دل آشکار شود، همه حجاب‌ها کنار رفته و سالک از هر تعلق مجازی می‌گذرد.

---

۵۰. نسیمی که از کوی جانان رسد / دل از شوق آن یار، حیران رسد

• شرح:
  نسیمی که از کوی معشوق حقیقی وزیدن گیرد، دل را به شور و حیرانی در برابر جمال محبوب می‌کشاند.

• تفسیر عرفانی:
  نسیم جانان همان تجلیات الهی است که سالک را در وادی حیرت فرو برده و او را از خودیت تهی می‌سازد.

---

۵۱. چو بارانِ رحمت به دل‌ها وزد / دل از هر گنه، پاک و بی‌واهمه شد

• شرح:
  هنگامی که باران رحمت الهی بر دل ببارد، آن را از هر گناه و ترس پاک و آرام می‌کند.

• تفسیر عرفانی:
  باران رحمت اشاره به عنایات خاص الهی دارد که دل را از آلودگی‌های نفس پاک کرده و به ساحت قدس ربوبی راه می‌دهد.

---

۵۲. بهاری که از نور عرفان بود / دلی جز به وصلش، نلرزان بود

• شرح:
  بهاری که از نور معرفت الهی سرچشمه بگیرد، دل سالک را جز به وصال حق به چیزی نمی‌لرزاند.

• تفسیر عرفانی:
  نور عرفان دل را به مرتبه‌ای می‌رساند که از هیچ حادثه‌ای دچار اضطراب نمی‌شود و تنها در شوق دیدار محبوب قرار دارد.

---

۵۳. دل از شوق وصلش به پرواز شد / زِ بند گنه، دل سبک‌ساز شد

• شرح:
  دل با شوق وصال الهی به پرواز معنوی درمی‌آید و از زنجیر گناه رهایی می‌یابد.

• تفسیر عرفانی:
  وصال الهی مقصد نهایی سالک است. با شوق این وصال، دل از قیود دنیوی آزاد شده و به ساحت قرب راه پیدا می‌کند.

---

۵۴. زِ یاد خدا، دل صفا می‌کند / رهی تا به حق، دل دعا می‌کند

• شرح:
  یاد خداوند، دل را پاک و روشن کرده و انسان را در راه رسیدن به حق هدایت می‌کند.

• تفسیر عرفانی:
  ذکر الهی موجب تصفیه‌ی قلب از کدورت‌های نفسانی شده و سالک را به مقام قرب و حضور رهنمون می‌سازد.

---

۵۵. دلی کو زِ نور خدا جان گرفت / زِ هر درد دنیا، امان جان گرفت

• شرح:
  دلی که از نور الهی نیرو بگیرد، از هر درد و رنج دنیوی رهایی می‌یابد.

• تفسیر عرفانی:
  نور الهی همان فیض دائم است که وقتی به دل سالک برسد، او را از محدودیت‌های مادی آزاد کرده و به آرامش ابدی می‌رساند.

 

---

در صورت تمایل، ادامه شرح و تفسیر را نیز ارائه خواهم داد.

 

 

۵۷. بهاری که از نور ایمان رسد / دل از شوق وصلش، به پایان رسد

• شرح:
  بهاری که با نور ایمان در دل ظهور کند، سالک را به سرمنزل وصال می‌رساند و شور طلب را پایان می‌بخشد.

• تفسیر عرفانی:
  ایمان حقیقی همان یقین قلبی است که دل را از تردید رها کرده و به وصل محبوب ازلی می‌رساند. این وصل، پایان راه سلوک معنوی است.

---

۵۸. زِ هر قطره باران، نوایی وزد / که بر خاک دل، گل‌سرا می‌دمد

• شرح:
  هر قطره باران رحمت، آوازی از مهر الهی است که در دل خاکی انسان، گل معرفت را می‌رویاند.

• تفسیر عرفانی:
  باران تمثیلی از فیض دائم خداوند است که وقتی بر دل سالک ببارد، معرفت و عشق در او شکوفا می‌شود.

---

۵۹. دل از نور حق، کی شود بی‌نیاز؟ / که در وصل او هست آرام و ساز

• شرح:
  دل چگونه می‌تواند از نور الهی بی‌نیاز شود، درحالی‌که آرامش و سامان فقط در وصل او ممکن است؟

• تفسیر عرفانی:
  این بیت بیانگر حقیقتی است که تنها قرب الهی مایه آرامش مطلق است و سالک هرگز از فیض حق بی‌نیاز نمی‌شود.

---

۶۰. بهاری که از جان برآید صدا / رساند دل ما به کوی بقا

• شرح:
  بهاری که از جان عاشق برخیزد، دل را به وادی جاودانگی (بقا بالله) می‌رساند.

• تفسیر عرفانی:
  کوی بقا نماد مقام فنا فی‌الله و بقا بالله است که هدف نهایی سیر و سلوک عرفانی است.

---

۶۱. دلی کو زِ مهر خدا پر شود / زِ هر درد و غم، بی‌اثر شود

• شرح:
  دلی که با محبت الهی سرشار شود، از دردها و غصه‌های دنیوی رهایی می‌یابد.

• تفسیر عرفانی:
  مهر خداوند نوری است که وقتی بر دل سالک بتابد، او را از رنج‌های عالم ماده آزاد کرده و به آرامش حقیقی می‌رساند.

---

۶۲. زِ نوری که از کوی جانان رسد / دلم از شراب طهورش چشد

• شرح:
  از نوری که از کوی محبوب ازلی برسد، دل سرشار از شراب طهور (پاکی و معرفت) می‌شود.

• تفسیر عرفانی:
  شراب طهور کنایه از معرفت خالص و شهود حق است که نصیب اهل قرب و عاشقان حقیقی می‌شود.

---

۶۳. دل از یاد او کی جدا می‌شود؟ / که بی‌نور حق، دل فنا می‌شود

• شرح:
  دل چگونه می‌تواند از یاد خدا جدا گردد، درحالی‌که بدون نور الهی به نیستی فرو می‌رود؟

• تفسیر عرفانی:
  یاد خداوند حیات‌بخش دل است. بدون این یاد، دل در ظلمات نفس نابود شده و به فنا دنیوی دچار می‌شود.

---

۶۴. رجالی، دل از غیر حق پاک کن / که جز یاد او نیست جان‌بخش تن

• شرح:
  ای رجالی! دل را از هر چه جز خدا است پاک ساز، زیرا تنها یاد حق مایه حیات معنوی است.

• تفسیر عرفانی:
  پاکسازی دل از غیر حق شرط توحید خالص است و بدون آن، سالک به مقام بقا بالله راه نمی‌یابد.

---

اگر مایل باشید، ادامه شرح و تفسیر ابیات را نیز ارائه خواهم داد.

ث۱

باسمه تعالی
مثنوی بهار(۳)

بهار است، فصلِ امید و حیات
زمانِ شکفتن، زمانِ نجات
 

بیا تا ز اخلاص، جان پروریم
دل از کینه و کبر، بیرون بریم
 

جهان را ز عشق و صفا پرکنیم
ز خوبی جهان را معطر کنیم
 

سراینده
دکتر علی رجالی

انواع شعر

انواع اشعار فارسی بر اساس وزن، قالب، و محتوای شعری دسته‌بندی می‌شوند. در ادامه به شرح مهم‌ترین قالب‌های شعری سنتی و نو می‌پردازم:

---

۱. قالب‌های سنتی (کلاسیک)

این قالب‌ها از قواعد مشخص عروضی پیروی می‌کنند و دارای وزن و قافیه‌ی معین هستند:

الف) غزل

• ویژگی‌ها:
  • تعداد ابیات: معمولاً بین ۵ تا ۱۵ بیت
  • قافیه: مصرع اول و مصرع‌های دوم همه‌ی ابیات یکسان هستند.
  • موضوع: عاشقانه، عارفانه، اخلاقی، مدح و گاهی اجتماعی
  • شاعر معروف: حافظ، سعدی، مولوی

ب) مثنوی

• ویژگی‌ها:
  • تعداد ابیات: نامحدود
  • قافیه: هر بیت، قافیه‌ی مستقل دارد.
  • موضوع: داستان‌سرایی، تعلیمی، عرفانی
  • شاعر معروف: مولوی (مثنوی معنوی)، نظامی (خمسه نظامی)

پ) رباعی

• ویژگی‌ها:
  • تعداد ابیات: ۲ بیت (۴ مصرع)
  • قافیه: مصرع‌های اول، دوم و چهارم هم‌قافیه، مصرع سوم آزاد
  • موضوع: فلسفی، عاشقانه، عرفانی
  • شاعر معروف: خیام

ت) دوبیتی (چهارپاره)

• ویژگی‌ها:
  • تعداد ابیات: ۲ بیت (۴ مصرع)
  • قافیه: مصرع‌های اول و دوم و چهارم هم‌قافیه، مصرع سوم آزاد
  • موضوع: عاشقانه، روستایی، غم و اندوه
  • شاعر معروف: باباطاهر

ث) قصیده

• ویژگی‌ها:
  • تعداد ابیات: معمولاً بیش از ۱۵ بیت
  • قافیه: مشابه غزل (مصرع اول و همه‌ی مصرع‌های دوم هم‌قافیه)
  • موضوع: مدح، توصیف، وعظ، حکمت
  • شاعر معروف: فرخی سیستانی، ناصرخسرو

ج) قطعه

• ویژگی‌ها:
  • تعداد ابیات: معمولاً بین ۲ تا ۱۵ بیت
  • قافیه: مانند مثنوی، ولی موضوع مستقل است.
  • موضوع: حکمت، پند، اجتماعی
  • شاعر معروف: انوری، سعدی

---

۲. قالب‌های نیمه‌آزاد و نو

این قالب‌ها در قرن اخیر رواج یافته و نسبت به قالب‌های سنتی آزادی بیشتری دارند:

الف) شعر نیمایی

• ویژگی‌ها:
  • مبتنی بر وزن عروضی اما طول مصراع‌ها آزاد
  • قافیه ضروری نیست
  • موضوع: اجتماعی، عاشقانه، سیاسی
  • شاعر معروف: نیما یوشیج، احمد شاملو

ب) شعر سپید (آزاد)

• ویژگی‌ها:
  • بدون وزن عروضی و قافیه
  • بر موسیقی درونی و تصویرسازی تکیه دارد.
  • موضوع: گسترده و متنوع (فلسفی، اجتماعی، عاشقانه)
  • شاعر معروف: احمد شاملو، فروغ فرخزاد

---

۳. قالب‌های کهن‌تر و فرعی

الف) ترجیع‌بند و ترکیب‌بند

• ویژگی‌ها:
  • ابیات با چند بخش مستقل همراه با یک بیت تکرارشونده (ترجیع)
  • موضوع: مدح، عرفانی، مرثیه
  • شاعر معروف: محتشم کاشانی (ترکیب‌بند عاشورا)

ب) مستزاد

• ویژگی‌ها:
  • مصراع‌های کوتاه به پایان هر بیت افزوده می‌شوند.
  • موضوع: اجتماعی، مذهبی، عاشقانه

---

۴. قالب‌های محلی و فولکلور

• لالایی، ترانه، دوبیتی‌های محلی (مثل فایز و باباطاهر)

---

جمع‌بندی:
هر قالب شعری ویژگی‌ها و اهداف خاص خود را دارد. قالب‌های سنتی مثل غزل و مثنوی بر وزن و قافیه متکی هستند، در حالی که شعر نیمایی و سپید آزادی بیشتری دارند و برای بیان مفاهیم نوین مناسب‌اند.

متن و شرح قصیده دریا(۲)

باسمه تعالی

متن و شرح قصیده دریا(۲)

 

این قصیده دریا که ترکیبی از راز، غم، آزادی و شور زندگی است. در اینجا شرح و تفسیر هر بیت به همراه تفکرات عرفانی آن را می‌آورم:

بیت 1:
آغوشِ تو رازِ بی‌نشانی، دریا
غم‌خوارِ هزار داستانی، دریا

تفسیر: دریا نماد آرامش و اضطراب در عین حال است. آغوش دریا همچنان که عمیق و بی‌نهایت است، حامل هزاران داستان ناشناخته است که با هر موج، به دل انسان می‌زند. دریا نمایانگر شکوه و عظمت بی‌پایان است، درست همانطور که غم‌ها و رازهای بشر در دل خود نهفته دارد.

بیت 2:
بر سنگ زنی و پر ز خون دل باشد
همدردِ هزار بی‌امانی، دریا

تفسیر: این بیت اشاره به رنج و درد دریا دارد. سنگ‌هایی که در مسیر امواج قرار دارند، گویی زخمی می‌شوند و دریا به عنوان همدردی با این دردها شناخته می‌شود. دریا همواره در حال پذیرش مشکلات است، بی‌آنکه بگوید یا بپرسد.

بیت 3:
چون شانه به شانه‌ی نسیم افتادی
رازت نرسد به مردمانی، دریا

تفسیر: در این بیت دریا و نسیم همچون دو دوست در کنار یکدیگر هستند، اما دریا رازهای خود را تنها برای خود می‌دارد. در اینجا، ناتوانی انسان در درک و فهم کامل اسرار دریا به تصویر کشیده شده است.

بیت 4:
افسانه‌ی صخره‌ها به لب می داری
پیغامِ نهان به هر زبانی، دریا

تفسیر: دریا همیشه از صخره‌ها و سنگ‌ها عبور می‌کند و از زبان خود، پیغام‌هایی به دنیا می‌رساند. این پیغام‌ها نمایانگر حکمت‌های نهفته در دریا هستند که فراتر از فهم بشری‌اند.

بیت 5:
بی‌تاب و روان به وسعتِ اندوهی
سرمست ز آهِ عاشقانی، دریا

تفسیر: دریا همیشه در حال حرکت است، بی‌وقفه در حال جوشش و اندوه. او سرمست از درد و آه عاشقان است، دردهایی که به دل هر انسان عمیق‌تر می‌شود.

بیت 6:
ای همدمِ شب، صدای تو در دلهاست
از دردِ نهان، سخن‌ پرانی، دریا

تفسیر: شب و دریا همدمان دیرین‌اند، و هر شب صدای امواج دریا همچون صدای دل‌های دردمند به گوش می‌رسد. دریا در این بیت نماد سخن گفتن از دردهای نهانی است.

بیت 7:
هر موجِ تو گریه‌ای به رازِ دل‌هاست
آرام، ولی شکسته جانی، دریا

تفسیر: هر موج دریا گویی از دردی عمیق می‌آید، در حالی که ظاهراً آرام است، اما در دل هر موج شکستی عاطفی نهفته است. دریا نمایش‌دهنده عواطف پیچیده انسان است.

بیت 8:
چون آینه‌ای ز حال ما آگاهی
در دیده‌ی تو غمی نهانی، دریا

تفسیر: دریا همچون آینه‌ای است که حالت‌ها و احساسات درونی انسان‌ها را منعکس می‌کند. در دل دریا همیشه یک غم نهانی وجود دارد که به راحتی دیده نمی‌شود.

بیت 9:
دلداده‌ی موج و غرقِ بی‌پروایی
آزاد ز هرچه زندگانی، دریا

تفسیر: دریا خود را از همه قید و بندهای زندگی آزاد می‌بیند. او دلداده به موج‌هایش است و در جریان آن‌ها غرق می‌شود، بی‌آنکه در نگرانی‌های دنیا غرق شود.

بیت 10:
گاهی به فغان، ز شوقِ دل می‌خوانی
گاهی ز سکوت، بی‌زبانی، دریا

تفسیر: دریا زمانی از شوق دل فریاد می‌زند و زمانی در سکوت است. این نشان‌دهنده تضادها و دگرگونی‌های درونی دریا است که با لحظات مختلف، در درون خود روبه‌رو می‌شود.

بیت 11:
پنهان شده در تو صد حکایتِ اسرار
در سینه‌ی خود چه بیکرانی، دریا

تفسیر: در دل دریا هزاران راز پنهان است. دریا محلی است برای بیان اسرار که فراتر از درک انسان‌هاست، و این بیکرانی به جهانی بی‌پایان اشاره دارد.

بیت 12:
هر لحظه تو را نسیمِ دل می‌خواند
در عالم خویش، جاودانی، دریا

تفسیر: نسیم دل دریا را همچون یک نغمه‌ی جاودان می‌خواند. دریا در اینجا نماد جاودانگی است که همواره در جریان است.

بیت 13:
موجت ز دلِ بی‌قرار است فزون
چون اشکِ روان ز دیدگانی، دریا

تفسیر: موج‌های دریا از دل‌های بی‌قرار برمی‌خیزند. همچون اشک‌هایی که از چشم انسان‌ها می‌ریزد، این موج‌ها نمادی از رنج‌ها و تنهایی‌های انسان هستند.

بیت 14:
در آینه‌ی نگاهِ تو پنهان است
رازِ دلِ هرچه زندگانی، دریا

تفسیر: نگاه دریا مانند آینه‌ای است که رازهای دل و زندگی را نشان می‌دهد. دریا در عمق خود، حقیقت زندگی انسان‌ها را در خود نهفته دارد.

بیت 15:
هر قطره‌ی تو حدیثِ بی پایان است
در وسعتِ خود، چه مهربانی، دریا

تفسیر: هر قطره از دریا یک حکایت بی‌پایان از زندگی است. دریا در اینجا نمایانگر تمام پیچیدگی‌ها و دگرگونی‌های زندگی انسان است.

بیت 16:
در وسعتِ خود به عاشقان نزدیکی
پنهان شده از دلِ جهانی، دریا

تفسیر: دریا به عاشقان و دل‌سوزان خود نزدیک است، اما از دل‌های دیگر پنهان است. این نشان‌دهنده‌ی رابطه‌ای است که میان دریا و انسان‌های خاص برقرار است.

بیت 17:
ای رازِ نهفته در دلِ دریا ها
در پرده‌ی موج، بی‌نشانی، دریا

تفسیر: دریا همچنان که در دل خود رازهایی نهفته دارد، این رازها از دیده‌ها پنهان‌اند و در هر موج آن پرده‌ای از اسرار کشیده شده است.

بیت 18:
بر سنگ زنی ولی دلِت خونین است
همرازِ سکوتِ جاودانی، دریا

تفسیر: دریا گاهی در مسیری سخت قرار می‌گیرد و بر سنگ‌ها می‌زند، اما دل او پر از درد و رنج است. او در سکوت جاودانه خود به پذیرش دردهای زندگی ادامه می‌دهد.

بیت 19:
چون موج شدی ز خویش بیرون رفتی
رازت نرسد به مردمانی، دریا

تفسیر: دریا خود را از هر چیزی رها می‌کند و به عمق وجود خود می‌رود. رازهای او همواره برای بشر قابل فهم نیست و به او دست نمی‌یابد.

بیت 20:
شوری ز فغانِ کهکشان داری تو
نجوای غریبِ بادبانی، دریا

تفسیر: دریا همچون فغانی از کهکشان‌هاست و نجوای بادبانی که به دریا می‌رسد، نشان‌دهنده‌ی آوای غریبی است که در دل تمامی جهان‌ها طنین‌انداز است.

بیت 21:
بی‌تاب و روان ز دوری معشوقی
سرمست ز آهِ عاشقانی، دریا

تفسیر: دریا به دنبال معشوق خود است و سرمست از آه عاشقان است که در دل آن موج می‌زنند. او نماد تمنا  است که در دل هر انسان در جستجوی وصال است.

بیت 22:
ای روشنیِ خیال و افکار سخیف
آغوشِ تو رازِ بی‌نشانی، دریا

تفسیر: دریا همچنان که در دل خود روشنایی و حقیقت را دارد، در عین حال رازهای زیادی به همراه دارد که برای بشر پوشیده است.

بیت 23:
در ژرفیِ تو هزار غوغا خفته
آشوب‌گری به کهکشانی، دریا

تفسیر: در عمق دریا غوغا و آشوبی نهفته است که همچون کهکشان‌هاست. دریا در اینجا نشان‌دهنده‌ی پیچیدگی‌های درونی است که در هر لحظه می‌تواند برافروخته شود.

بیت 24:
بنشین و بگو حکایتِ بی‌پایان
از ناله‌ی خاموشِ شبانی، دریا

تفسیر: دریا حکایت‌های بی‌پایانی برای گفتن دارد و این حکایت‌ها همچنان که در دل شبانان خاموش است، در دل دریا به نغمه در می‌آید.

بیت 25:
ای نغمه‌ی خاموشِ دلی ناهموار
آمیخته با دلِ زمانی، دریا

تفسیر: دریا همچون نغمه‌ای است که در دل‌ها طنین‌انداز می‌شود، یک نغمه خاموش و در عین حال پر از شور و نشاط.

بیت 26:
ای گم شده ی ترانه ها در خلوت
آوازه‌گری به بادبانی، دریا

تفسیر: دریا ترانه‌ها و نغمه‌های گم‌شده‌ی دل‌ها را می‌خواند و آوای خود را به بادبان‌ها می‌فرستد. در اینجا دریا نمادی از آزادی و خلاصی از بندهای زندگی است.

بیت 27:
در وسعت تو، هزار راز افتاده
غم‌خانه‌ی روحِ ناتوانی، دریا

تفسیر: دریا سرشار از رازهایی است که در وسعت خود جا داده است. این رازها همچون خانه‌های غم هستند که در دل هر انسانی جای دارند.

بیت 28:
چون آینه ی خلایقی در دلها
آیینه‌ی دل به عاشقانی، دریا

تفسیر: دریا همچون آینه‌ای است که دل‌های انسان‌ها را منعکس می‌کند. او در اینجا نماد فانی است که در دل عاشقان حقیقت را می‌بیند.

بیت 29:
ای جلوه‌ی جاودانه‌ی بی‌پایان
خاموش ولی گهر بیانی، دریا

تفسیر: دریا جلوه‌ای از جاودانگی است که در سکوت خود، بیانگر حقیقتی عمیق است. او همچنان که سکوت دارد، اما سخنانی بی‌پایان را در دل خود می‌سازد.

بیت 30:
هر موجِ تو یک حکایتی از تقدیر
همراهِ نوای بی‌کرانی، دریا

تفسیر: هر موج دریا یک حکایت از تقدیر است که به حرکت در می‌آید. این موج‌ها همچون نوای بی‌پایانی هستند که همواره در جریان‌اند.

بیت 31:
گوینده‌ی اسرار نهان در عالم
سرچشمه‌ی اشکِ آسمانی، دریا

تفسیر: دریا گوینده‌ی اسرار نهانی است که در دل عالم نهفته‌اند. او همچنان که اشک‌های آسمانی را به گوش می‌رساند، بیانگر رازهای کائنات است.

بیت 32:
آغوشِ گشوده‌ات "رجالی" را
مأوای دلِ بی‌کسانی، دریا

تفسیر: در این بیت، "رجالی" به عنوان یک فرد خاص به دریا می‌پیوندد. آغوش دریا برای او مأوای دل‌های تنها و جستجوگر حقیقت است. دریا سرپناهی است برای روح‌های گم‌شده که در جستجوی معنای زندگی هستند.

این قصیده به زیبایی ترکیب عرفان و طبیعت را به تصویر کشیده است و هر بیت آن حامل پیامی عمیق و فلسفی است.

سراینده

دکتر علی رجالی

شرحی بر واژه عرفانی لبیک ایمان

باسمه تعالی

شرحی بر واژه عرفانی لبیک ایمان

 

لبیک ایمان
ایمان چو کلیدِ ملک جانان باشد
گنجینه‌ی دل، ز مهر سبحان باشد
هر کس که ز راهِ دوست گمراه نشد
در جان و دلش صفا و ایمان باشد

---

شرح و تفسیر شعر:

لبیک ایمان:
این مصرع به معنای پاسخ‌گویی و اجابت دعوت ایمان است. لبیک، واژه‌ای عربی و به معنای «پاسخ مثبت دادن» و «آماده بودن برای فرمان‌برداری» است. در اینجا، شاعر ایمان را ندایی می‌داند که انسان را به سوی حقیقت و معرفت می‌خواند و با گفتن «لبیک»، پذیرش قلبی و عملی آن را اعلام می‌کند.

ایمان چو کلیدِ ملک جانان باشد:
ایمان به‌سان کلیدی معرفی شده که درهای ملکوت و سرزمین محبوب حقیقی (خداوند) را می‌گشاید. ایمان نه‌تنها ابزار دست‌یابی به حقایق معنوی است، بلکه وسیله‌ای برای ورود به حریم قرب الهی تلقی می‌شود. این مصرع اشاره دارد به اینکه بدون ایمان، دست‌یابی به معرفت حقیقی و عشق الهی ممکن نیست.

گنجینه‌ی دل، ز مهر سبحان باشد:
این مصرع نشان می‌دهد که دل انسان، گنجینه‌ای از اسرار و معارف است و محتوای ارزشمند این گنجینه، مهر و محبت خداوند سبحان است. «سبحان» اشاره به ذات منزه خداوند دارد که از هر عیب و نقصی مبراست. محبت الهی، دل را از آلودگی‌های دنیوی پاک می‌کند و آن را به مخزنی از نور و صفا تبدیل می‌سازد.

هر کس که ز راهِ دوست گمراه نشد:
در این مصرع، شاعر به پایداری و ثبات در مسیر حق اشاره دارد. راه دوست، همان مسیر الهی و طریقت عشق به خداوند است. گمراه نشدن از این راه، نشان‌دهنده اخلاص و پایبندی به ارزش‌های معنوی است.

در جان و دلش صفا و ایمان باشد:
نتیجه‌ی پایداری در راه دوست، داشتن قلبی مملو از صفا و ایمانی راسخ است. صفا، به معنای پاکی و خلوص است و همراه شدن آن با ایمان، کمال معنوی انسان را نشان می‌دهد. این بیت بیان می‌کند که اگر کسی از مسیر حق منحرف نشود، قلبش آیینه‌ای صاف برای انعکاس نور الهی خواهد بود و جانش با ایمان مستحکم می‌شود.

---

پیام کلی شعر:

شاعر در این قطعه، ایمان را به‌عنوان کلید ورود به ملکوت الهی معرفی می‌کند. ایمان راستین، نه‌تنها وسیله‌ی تقرب به خداوند است، بلکه دل را به گنجینه‌ای از محبت و معرفت الهی تبدیل می‌کند. کسی که در مسیر حق ثابت‌قدم بماند، از صفای باطن و ایمانی استوار بهره‌مند خواهد شد. این شعر دعوتی به لبیک گفتن به ندای ایمان و گام برداشتن در مسیر دوست است.

سراینده

دکتر علی رجالی

شرحی بر واژه عرفانی لبیک اسلام

 

باسمه تعالی

شرحی بر واژه عرفانی لبیک اسلام
لبیک اسلام
اسلام چراغ صبح عالمتاب است
بر اهل یقین، حیات بی‌ پایاب است
قرآن ز خدای عشق نازل گردید
هر آیه‌ی آن مشعل و یک مهتاب است

---

شرح و تفسیر:

1. لبیک اسلام:
عبارت "لبیک اسلام" اشاره به پاسخ‌گویی و اجابت دعوت اسلام دارد. "لبیک" در ادبیات اسلامی، نمادی از پذیرش فرمان الهی و حضور در مسیر حق است. این مصرع، دعوت اسلام را به‌عنوان راهی روشن برای هدایت انسان‌ها مطرح می‌کند.

2. اسلام چراغ صبح عالمتاب است:
در این مصرع، اسلام به "چراغ صبح" تشبیه شده که جهان را از تاریکی جهل و گمراهی نجات می‌دهد. "عالمتاب" بودن اسلام، نشانگر فروغ گسترده‌ی آن است که روشنی‌بخش زندگی بشر در همه‌ی دوران‌هاست.

3. بر اهل یقین، حیات بی‌ پایاب است:
ایمان و یقین به آموزه‌های اسلامی، حیاتی جاودانه و بی‌نهایت برای مؤمنان به ارمغان می‌آورد. واژه‌ی "بی‌پایاب" تأکید دارد که زندگی حقیقی و پایدار تنها در سایه‌ی ایمان به اسلام معنا پیدا می‌کند.

4. قرآن ز خدای عشق نازل گردید:
این مصرع، قرآن را کتابی معرفی می‌کند که از جانب "خدای عشق" فرستاده شده است. تعبیر "خدای عشق"، بیانگر این نکته است که خالق هستی از روی محبت و رحمت بی‌کران، راه هدایت را برای انسان‌ها آشکار کرده است.

5. هر آیه‌ی آن مشعل و یک مهتاب است:
آیات قرآن به دو عنصر روشنایی تشبیه شده‌اند: "مشعل" که روشنی مستقیم و فعال دارد، و "مهتاب" که آرامش‌بخش و لطیف است. این تشبیه نشان می‌دهد که قرآن هم هدایت عملی (مشعل) و هم نور معنوی (مهتاب) برای مؤمنان فراهم می‌کند.

این ابیات، پیامی از روشنی، هدایت، و جاودانگی اسلام و قرآن را بیان می‌کنند و مخاطب را به پذیرش و تبعیت از این آموزه‌ها فرا می‌خوانند.

سراینده

دکتر علی رجالی

شرحی بر واژه عرفانی لبیک احسان

 

باسمه تعالی

شرحی بر واژه عرفانی لبیک احسان

 

لبیک احسان
احسان رهِ وصل با خدا می‌سازد
دل را ز غبارِ خود رها می‌سازد
هر کس که به خلق پیشه بنماید عشق
از لطفِ خدا، جهانِ ما می‌سازد

---

شرح و تفسیر:

لبیک احسان
در ادبیات عرفانی، واژه‌ی «لبیک» به معنای پاسخ مثبت و اجابت کردن ندا و دعوت الهی است. در اینجا «لبیک احسان» اشاره به پذیرش و عمل به احسان (نیکی کردن) دارد که یکی از مراتب عالی اخلاق و از صفات الهی است. این مصرع ما را دعوت می‌کند تا با دل و جان به احسان پاسخ دهیم و آن را در زندگی خود جاری سازیم.

احسان رهِ وصل با خدا می‌سازد
احسان نه‌تنها باعث نزدیکی به بندگان خدا می‌شود، بلکه راهی برای وصل به ذات حق تعالی نیز هست. در آموزه‌های عرفانی و قرآنی (مانند آیه‌ی «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ» – سوره بقره: ۱۹۵) تأکید شده که خداوند نیکوکاران را دوست دارد. این مصرع به این حقیقت اشاره دارد که احسان و نیکی به دیگران، انسان را به قرب الهی می‌رساند.

دل را ز غبارِ خود رها می‌سازد
«غبار خود» نمادی از صفات ناپسند نفسانی چون خودخواهی، تکبر و دلبستگی‌های مادی است. احسان و نیکی به دیگران، دل را از این آلودگی‌ها پاک کرده و صفای باطن می‌آورد. این مصرع اشاره به طهارت درون و آزادی از تعلقات نفسانی دارد که نتیجه‌ی عمل به احسان است.

هر کس که به خلق پیشه بنماید عشق
اینجا «عشق» به معنای محبت خالص و بی‌چشم‌داشت نسبت به بندگان خدا است. هر کسی که این محبت را در عمل به خلق نشان دهد و نیکی را پیشه‌ی خود سازد، در واقع تجلی‌گر یکی از صفات الهی شده است.

از لطفِ خدا، جهانِ ما می‌سازد
احسان و عشق به مخلوقات، از فیض و لطف الهی سرچشمه می‌گیرد. انسان نیکوکار به واسطه‌ی این لطف، نه‌تنها زندگی خود بلکه جهان پیرامون را آباد و سرشار از مهر و معنویت می‌کند. این مصرع به تأثیر گسترده‌ی نیکی در اصلاح جامعه و گسترش رحمت الهی اشاره دارد.

---

جمع‌بندی:

این رباعی بر اهمیت احسان و نیکی در مسیر عرفانی تأکید دارد. احسان، پلی است میان انسان و خدا که دل را از آلودگی‌های نفسانی پاک کرده و روح را به قرب الهی می‌رساند. هر کس که عشق به بندگان خدا را پیشه‌ی خود سازد، با بهره‌گیری از لطف الهی، جهانی بهتر و زیباتر می‌آفریند. این پیام، بازتاب آموزه‌های قرآنی و عرفانی است که بر پیوند میان احسان و وصول به حق تأکید دارند.

سراینده

دکتر علی رجالی

شرحی بر واژه عرفانی لبیک شهود

متن شعر:

لبیک شهود
گر دیدهٔ دل ز غیر حق پاک کنی
جان و دل خود، سوی افلاک کنی
اسرار شهود در دلت پیدا کن
در وادی عشق، فهم و ادراک کنی

---

شرح و تفسیر:

لبیک شهود
واژه‌ی «لبیک» به معنای پاسخ گفتن و اجابت کردن است. «شهود» در عرفان به معنای مشاهده‌ی حقایق الهی و دریافت مستقیم انوار حقیقت است. این مصرع دعوتی است به اجابت ندای شهود و ورود به مقام مشاهده‌ی باطنی که در آن انسان با چشم دل، حقیقت الهی را مشاهده می‌کند.

---

گر دیدهٔ دل ز غیر حق پاک کنی
«دیده‌ی دل» اشاره به چشم باطن و بصیرت قلبی دارد. منظور این است که اگر قلب خود را از هر آنچه غیر خداست (علایق دنیوی، هوس‌ها و وابستگی‌ها) پاک نمایی، آماده‌ی دریافت حقایق الهی خواهی شد. این مصرع به ضرورت تزکیه‌ی نفس و تصفیه‌ی قلب برای رسیدن به شهود اشاره دارد.

---

جان و دل خود، سوی افلاک کنی
افلاک در عرفان نماد مراتب معنوی و عوالم بالا است. این مصرع بیانگر آن است که با پالایش درون، روح و قلب انسان تعالی یافته و به مراتب عالی قرب الهی دست می‌یابد. اشاره دارد که دل از تعلقات زمینی جدا شده و به سوی عوالم نورانی و قدسی اوج می‌گیرد.

---

اسرار شهود در دلت پیدا کن
«اسرار شهود» یعنی حقایق پنهانی که از طریق مشاهده‌ی قلبی دریافت می‌شود. این مصرع تأکید دارد که پس از پالایش و توجه به عالم معنا، این اسرار در قلب سالک آشکار می‌شوند. شهود، تجربه‌ای درونی است که از طریق سیر و سلوک حاصل می‌گردد.

---

در وادی عشق، فهم و ادراک کنی
وادی عشق در عرفان مرحله‌ای از سلوک است که در آن، عاشق با ازخودگذشتگی و فداکاری به حقیقت نزدیک می‌شود. این مصرع بیانگر آن است که در مسیر عشق الهی، سالک به فهمی عمیق‌تر از وجود و هستی دست می‌یابد؛ زیرا عشق حقیقی، راهگشای معرفت شهودی است.

---

جمع‌بندی:

این رباعی مسیر شهود الهی را ترسیم می‌کند:

۱. پاک‌سازی دل از غیر خدا شرط نخست برای شهود حقیقت است.
۲. تعالی روح به سوی مراتب بالای معنوی، نتیجه‌ی این تطهیر است.
۳. اسرار شهود در قلبی ظاهر می‌شوند که به خلوص رسیده باشد.
۴. عشق الهی کلید فهم عمیق‌تر از حقایق وجود است.

پیام رباعی آن است که اگر سالک در مسیر عشق و عرفان، دل را از غیر خدا خالی کند و متوجه عالم معنا شود، حقایق الهی بر او آشکار گشته و به بینشی عمیق‌تر از هستی دست خواهد یافت.

شرحی بر واژه عرفانی لبیک محبت

 

باسمه تعالی

شرحی بر واژه عرفانی لبیک محبت

لبیک محبت
محبت شعله‌ای از نور جانان
بود سرچشمه‌ی اسرار پنهان
هر آن کس پا نهد در وادی عشق
شود روشن دلش از نور یزدان

 

---

شرح و تفسیر:

لبیک محبت
«لبیک» به معنای پاسخ دادن و اجابت کردن است. «محبت» در عرفان، نه صرفاً دوست داشتن ظاهری، بلکه عشق حقیقی به ذات الهی است. این مصرع دعوتی است به پذیرفتن محبت الهی و گام نهادن در مسیری که سرآغاز شهود حقیقت است. محبت در اینجا نه یک احساس زودگذر، بلکه نیرویی است که سالک را به سوی معشوق ازلی می‌کشاند.

---

محبت شعله‌ای از نور جانان
در این مصرع، محبت به شعله تشبیه شده که از نور جانان (خداوند) سرچشمه می‌گیرد. این تصویر نشان می‌دهد که محبت الهی، نوری است که قلب انسان را منور می‌کند. همان‌گونه که شعله تاریکی را می‌زداید، محبت نیز تیرگی‌های دل را می‌زداید و انسان را به روشنایی حقیقت می‌رساند.

---

بود سرچشمه‌ی اسرار پنهان
محبت نه‌تنها احساسی زودگذر نیست، بلکه منبع اسرار نهفته است. این مصرع اشاره به این دارد که سالکی که به محبت الهی دست یابد، به اسراری که برای دیگران پوشیده است، آگاه می‌شود. محبت، واسطه‌ی کشف حقایق باطنی و اسرار عرفانی است. در آموزه‌های عرفانی، محبت پلی است که انسان را از ظاهر به باطن و از عالم محسوس به عالم ملکوت می‌رساند.

---

هر آن کس پا نهد در وادی عشق
«وادی عشق» نمادی از مراحل سیر و سلوک است. کسی که در مسیر عشق حقیقی قدم بگذارد، وارد میدانی از آزمایش‌ها و اسرار الهی می‌شود. این مصرع دعوت به حرکت عملی در مسیر عشق و رهایی از قید و بندهای مادی است. عشق در اینجا نه‌تنها یک مفهوم ذهنی، بلکه راهی برای سلوک و تکامل روحانی است.

---

شود روشن دلش از نور یزدان
نتیجه‌ی ورود به وادی عشق، روشنی دل از نور الهی است. در این مقام، دل انسان همچون آینه‌ای شفاف می‌شود که تجلی انوار الهی را منعکس می‌کند. این مرحله، رسیدن به معرفت شهودی و مشاهده‌ی حقایق است. نور یزدان در عرفان، نماد حقیقت مطلق و وجود ناب الهی است که دل سالک را از تاریکی نادانی و خودپرستی می‌رهاند.

---

جمع‌بندی:

این رباعی مسیر محبت الهی را به‌عنوان یکی از ارکان سیر و سلوک عرفانی ترسیم می‌کند:

۱. محبت الهی همچون شعله‌ای است که از نور خداوند نشأت می‌گیرد و قلب را روشن می‌کند.
۲. این محبت منبع اسرار پنهانی است که تنها برای سالکان این راه آشکار می‌شود.
۳. گام نهادن در وادی عشق، قدمی عملی برای ورود به حقیقت و رهایی از قید دنیا است.
۴. نتیجه‌ی محبت و سلوک، روشنی دل از نور الهی و رسیدن به معرفت شهودی است.

پیام این رباعی آن است که محبت الهی نه‌تنها دل را از آلودگی‌ها می‌پالاید، بلکه انسان را به کشف اسرار و شهود حقیقت الهی می‌رساند.

سراینده

دکتر علی رجالی