شرحی بر داستان لقمان حکیم

باسمه تعالی

لقمان حکیم

۱. آیات مربوط به لقمان
۲. ترجمه و شرح آیات
۳. پیام‌های اخلاقی، تربیتی، و عرفانی
۴. تحلیل نهایی شخصیت لقمان
۱.  آیات مربوط به لقمان در قرآن
ماجرای لقمان در قرآن تنها در سوره لقمان (سوره ۳۱) آمده است. نام او در دو آیه آمده و حکمت‌ها و گفت‌وگوهای او با پسرش در چند آیه دیگر آمده است.
آیات کلیدی بین آیات ۱۲ تا ۱۹ این سوره است:
آیات ۱۲ تا ۱۹ سوره لقمان:
وَلَقَدْ آتَیْنَا لُقْمَانَ الْحِکْمَةَ أَنِ اشْکُرْ لِلَّهِ ۚ وَمَن یَشْکُرْ فَإِنَّمَا یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ ۖ وَمَن کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ ﴿۱۲﴾
وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ یَعِظُهُ یَا بُنَیَّ لَا تُشْرِکْ بِاللَّهِ ۖ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ ﴿۱۳﴾
وَوَصَّیْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَیْهِ... ﴿۱۴-۱۵﴾
یَا بُنَیَّ إِنَّهَا إِن تَکُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ فَتَکُن فِی صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّمَاوَاتِ أَوْ فِی الْأَرْضِ یَأْتِ بِهَا اللَّهُ ۚ إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ ﴿۱۶﴾
یَا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ... ﴿۱۷-۱۹﴾
۲.  ترجمه و شرح آیات (با نظم داستانی)
آیه ۱۲: لقمان و حکمت
وَلَقَدْ آتَیْنَا لُقْمَانَ الْحِکْمَةَ...
ما به لقمان حکمت عطا کردیم؛ به او الهام کردیم که شکرگزار خدا باشد، زیرا کسی که شکر کند، به نفع خود شکر کرده و اگر کسی ناسپاس باشد، خداوند بی‌نیاز و ستوده است.
نکته: حکمت در اینجا به معنای عقل، درایت، اخلاق عملی، بینش توحیدی و رفتار سنجیده است.
آیه ۱۳: نخستین پند – توحید
یا بُنَیَّ لَا تُشْرِکْ بِاللَّهِ ۖ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ
ای فرزندم! به خدا شرک نورز، زیرا شرک، ظلمی بزرگ است.
 نکته: لقمان تعلیم تربیتی خود را با توحید آغاز می‌کند. زیرا اساس تربیت الهی، باور به یگانگی خداست.
آیات ۱۴–۱۵: حق والدین (تکمله کلام الهی)
خداوند در ادامه، از زبان خودش انسان را به احترام والدین سفارش می‌کند، خصوصاً مادر که رنج بارداری و شیر دادن را تحمل کرده است.
وَإِن جَاهَدَاکَ عَلَىٰ أَن تُشْرِکَ بِی... فَلَا تُطِعْهُمَا...
اگر پدر و مادر خواستند تو را به شرک وادارند، اطاعتشان مکن، اما در زندگی دنیوی با ایشان به نیکی رفتار کن.
نکته: اطاعت بی‌قید و شرط والدین فقط در چهارچوب ایمان مجاز است، نه در مسیر شرک.
آیه ۱۶: پند دوم – خداوند بر همه چیز آگاه است
یَا بُنَیَّ إِنَّهَا إِن تَکُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ... یَأْتِ بِهَا اللَّهُ...
ای پسرم! اگر عملی به اندازه دانه‌ای خردل باشد، و در دل صخره یا در آسمان‌ها یا در زمین پنهان شود، خداوند آن را می‌آورد. او لطیف و آگاه است.
 نکته: این تعلیم، بیانگر مراقبه و حضور در محضر خداوند است؛ انسان باید بداند که هیچ چیز از خدا پوشیده نیست.
آیه ۱۷: پند سوم – نماز و دعوت به خیر
یَا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنکَرِ وَاصْبِرْ عَلَىٰ مَا أَصَابَکَ...
ای فرزندم! نماز را برپا دار، به کار نیک فرمان بده، از بدی بازدار و در برابر سختی‌ها شکیبا باش.
🔹 نکته: تربیت دینی بدون عبادت و مسئولیت اجتماعی (امر به معروف و نهی از منکر)، ناقص است.
آیات ۱۸–۱۹: پند چهارم – تواضع و خوش‌رفتاری
وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ... إِنَّ أَنکَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ
در برابر مردم با تکبّر روی برنگردان. با فروتنی راه برو. در صدایت فریاد نزن، که زشت‌ترین صدا، صدای الاغ است!
 نکته: لقمان فرزندش را به اخلاق اجتماعی، فروتنی، وقار و ادب در گفتار سفارش می‌کند.
۳.  پیام‌های تربیتی و عرفانی از سخنان لقمان
شمارهپیام تربیتیشرح کوتاه۱آغاز تربیت با توحیداساس اصلاح نفس، معرفت خداست.۲شکرگزاری به عنوان خاستگاه حکمتحکمت، زاده شکر است.۳توجه به حقوق والدینحتی در اختلاف دینی، احترام به والدین ضروری است.۴اصل مراقبه الهیهیچ کاری از چشم خدا پنهان نیست.۵دعوت به عبادت، اصلاح و صبرمجموعه‌ای کامل از دین‌ورزی اجتماعی و فردی.۶پرهیز از تکبّر، فریاد، و تندخوییاخلاق ظاهری نیز نشانه معرفت باطنی است.
۴.  شخصیت لقمان از نگاه قرآن و روایات
• در قرآن به لقمان لقب "حکیم" داده شده است، نه نبی.
• اما در برخی روایات، اختلاف نظر است که آیا او پیامبر بود یا نه؛ مشهور آن است که لقمان حکیم، ولی و مردی حکیم بود نه پیامبر.
• او از قوم نوبی (اهل آفریقا) بود. مردی سیاه‌پوست، نجار یا برده‌ای آزادشده، اما بسیار دانا و خداشناس.
• خداوند در روایات می‌فرماید: «او را به‌سبب زیاد نماز خواندن یا روزه گرفتن حکیم نساختم، بلکه به‌خاطر تقوا و دوری از باطل، سکوت خردمندانه، و ژرف‌نگری در آفرینش حکیمش کردم.»
نتیجه نهایی
داستان لقمان در قرآن، کامل‌ترین نمونه‌ی یک گفت‌وگوی تربیتی میان پدر و فرزند است.
این گفت‌وگو، الگویی برای تربیت توحیدی، شناخت خدا، مراقبت از عمل، پایبندی به عبادت، و اخلاق اجتماعی است.
تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی