باسمه تعالی
تجلی افعالی
ما سایه‌ی نوری ز خدائیم همه
یک جلوه ز فیض دلربائیم همه
ما سایه‌ی محضیم، تجلی همه تو
فکر و عمل ما، ز رضائیم همه
شرح رباعی "تجلی افعالی"
این رباعی به بیان مفهوم تجلی افعالی در عرفان اسلامی پرداخته و تأکید دارد بر اینکه تمام حرکات و افعال در عالم، به اراده و فعل خداوند متعال است. در ادامه به شرح هر مصرع پرداخته می‌شود:
مصرع اول: "ما سایه‌ی نوری ز خدائیم همه"
در این مصرع، شاعر به «وجود انسانی» اشاره میکند و بیان میکند که انسان‌ها و تمام موجودات، در حقیقت سایه‌ای از نور خداوند هستند. همانطور که سایه از خود استقلال ندارد و وابسته به نور است، انسان‌ها نیز از نور خداوند متعال نشأت گرفته‌اند و هیچ‌گونه استقلالی در وجود خود ندارند. بنابراین، انسان‌ها تجلی‌ای از نور خدا و سایه‌ای از هستی او هستند.
مصرع دوم: "یک جلوه ز فیض دلربائیم همه"
در این مصرع، شاعر تأکید میکند که فیض الهی، که همان رحمت و لطف بی‌کران خداوند است، به گونه‌ای در انسان‌ها تجلی میکند که آن‌ها از این فیض به‌عنوان جلوه‌ای از زیبایی و دلربایی خداوند ظاهر می‌شوند. به عبارت دیگر، انسان‌ها به عنوان مظهری از فیض و لطف خدا در این دنیا حضور دارند، و هر ویژگی مثبت و زیبای انسانی به طور غیرمستقیم از فیض خداوند سرچشمه می‌گیرد.
مصرع سوم: "ما سایه‌ی محضیم، تجلی همه تو"
در این مصرع، شاعر بر فنا در خدا و تجلی ذات الهی در انسان تأکید میکند. انسان‌ها تنها سایه‌های محض هستند و وجود مستقل ندارند. آنچه که در انسان و در عالم به نظر می‌رسد، تجلی صفات و افعال خداوند است. بنابراین، انسان‌ها و همه موجودات در حقیقت هیچ نیستند و آنچه که در آن‌ها تجلی دارد، خداوند است. خداوند با افعال و صفات خود در این عالم ظهور میکند، و انسان‌ها در مقام مظهری از این تجلی‌ها هستند.
مصرع چهارم: "فکر و عمل ما، ز رضائیم همه"
در این مصرع، شاعر می‌گوید که تمام افعال و اندیشه‌های انسان، نه تنها بر اساس اراده خود بلکه بر اساس رضایت الهی شکل می‌گیرد. انسان در عمل و فکر، هنگامی که در مسیر رضایت خداوند گام بر می‌دارد، به حقیقت می‌رسد. در واقع، عمل انسان‌ها و تفکرات آن‌ها، هنگامی که به رضایت خداوند معطوف باشند، تحقق می‌یابد و تجلی بخش اراده الهی است. یعنی تمام حرکات و اندیشه‌های انسان باید با توجه به خواست خداوند و در جهت رضایت او باشد.
نتیجه‌گیری:
این رباعی در نهایت می‌خواهد بگوید که تمام حرکات، افعال و اندیشه‌های انسان در حقیقت از فیض و اراده خداوند نشأت می‌گیرند و انسان‌ها هیچ‌گاه فاعل مستقل نیستند. تمامی اعمال و جلوه‌های زیبای انسانی، تجلی از صفات و افعال خداوند متعال است و انسان‌ها تنها مظهری از این تجلی‌ها هستند. درک این حقیقت انسان را به فنا در خدا و رضایت الهی می‌کشاند و از او می‌خواهد که در همه چیز، خدا را در نظر داشته باشد و هیچ‌گاه خود را مستقل از اراده الهی نداند.
تجلی افعالی در عرفان اسلامی
در عرفان اسلامی، مفهوم تجلی به معنای ظهور و آشکار شدن حقیقت الهی در عوالم گوناگون است. عرفا بر این باورند که تجلیات الهی در سه سطح ذات، صفات و افعال بر انسان و جهان متجلی می‌شود. تجلی افعالی یکی از مراتب ظهور الهی است که به ظهور خداوند در افعال و حوادث عالم هستی اشاره دارد. این مرتبه، زمینه‌ساز درک توحید افعالی است، که در آن، عارف همه افعال را منتسب به خدا می‌بیند و هیچ چیزی را مستقل از فعل الهی نمی‌داند.
🔹 تعریف تجلی افعالی
تجلی افعالی یعنی ظهور و تجلی فعل خداوند در نظام هستی و حوادث جهان. در این مرتبه، سالک به این درک می‌رسد که تمام حرکات، تغییرات، تأثیرات و افعال در عالم، جلوه‌ای از فعل الهی هستند و هیچ موجودی به خودی خود، فاعل مستقل نیست.
به بیان ساده، بارش باران، وزیدن باد، رویش گل، حرکت خورشید، مرگ و زندگی، اعمال انسان‌ها، پیروزی و شکست‌ها، همگی فعل خداوند هستند و بدون اراده او رخ نمی‌دهند. سالک در این مرحله درمی‌یابد که حتی اعمالی که به ظاهر توسط انسان یا سایر مخلوقات انجام می‌شود، در حقیقت تنها ابزارهایی برای تحقق اراده الهی هستند.
🔹 جایگاه تجلی افعالی در عرفان
تجلی افعالی، مقدمه‌ای بر درک وحدت وجود است. وقتی سالک بفهمد که هیچ فعلی از او یا دیگران نیست، بلکه همه از خداوند سرچشمه می‌گیرد، از خودبینی رها شده و به سوی فنا در حق گام برمی‌دارد. این درک، سالک را از شرک پنهان نجات می‌دهد، زیرا او دیگر هیچ‌چیز را مستقل از خداوند نمی‌بیند.
🔹 تفاوت تجلی افعالی، صفاتی و ذاتی
🔹 ویژگی‌های تجلی افعالی
-
مشهودتر از تجلی صفاتی و ذاتی است.
- درک تجلی افعالی آسان‌تر از تجلی صفاتی و ذاتی است، زیرا در طبیعت و زندگی روزمره دیده می‌شود.
-
منجر به توحید افعالی می‌شود.
- توحید افعالی یعنی هیچ فاعلی جز خداوند وجود ندارد و همه اعمال به اراده او صورت می‌گیرد.
-
سالک به این درک می‌رسد که همه مخلوقات، ابزار اراده الهی هستند.
- او می‌بیند که حتی افعال خودش نیز از جانب خداست و نمی‌تواند خود را مستقل بداند.
-
نفی خودبینی و تقویت توکل به خداوند
- چون همه چیز از خداست، سالک وابستگی به غیر خدا را کنار گذاشته و در برابر حوادث جهان آرامش پیدا میکند.
🔹 نمونه‌هایی از تجلی افعالی در شعر عرفانی
۱. مولانا (مثنوی معنوی)
مولانا می‌گوید:
ما همگی شیران، ولی شیر از کمین
میکند حق، می‌درد او، درنده این
شرح: این بیت اشاره به تجلی افعالی دارد. یعنی گرچه انسان‌ها و موجودات به ظاهر فاعل افعال هستند، اما در واقع، فاعل حقیقی خداوند است.
۲. ابن عربی
ابن عربی، عارف بزرگ، در فتوحات مکیه می‌گوید:
"هر جنبشی که در هستی رخ می‌دهد، چه در جمادات، چه در نباتات، چه در حیوانات، و چه در انسان‌ها، همه تجلی افعال خداوند است."
شرح: یعنی تمام پدیده‌های عالم، از کوچک‌ترین حرکت تا بزرگ‌ترین حادثه، تحت اراده و فعل خداوند قرار دارند.
🔹 تجلی افعالی در زندگی روزمره (دیدگاه عرفا)
🔹 بارش باران → فعل الهی است، نه فقط نتیجه بخار آب و تغییرات جوی.
🔹 مرگ و زندگی → نتیجه قوانین طبیعت نیست، بلکه فعل خداوند است.
🔹 پیروزی و شکست انسان‌ها → نتیجه تلاش شخصی نیست، بلکه در نهایت به اراده الهی بستگی دارد.
🔹 گفتن یک کلمه یا انجام یک عمل → نه از اختیار فرد، بلکه در حقیقت، از خداوند سرچشمه می‌گیرد.
🔹 نتیجه‌گیری
تجلی افعالی، یکی از مراتب شهود حقیقت الهی است که سالک در آن، همه افعال را از خدا می‌بیند. این درک، زمینه‌ساز رسیدن به توحید افعالی و سپس فنا فی‌الله است. عارف پس از شهود تجلی افعالی، خود را از هر نوع ادعای استقلال در عمل رها کرده و به مقام توکل و رضا می‌رسد. در این مرحله، او هیچ فعلی را از خود یا دیگران مستقل نمی‌داند و به‌طور کامل تسلیم اراده الهی می‌شود.
پس، تجلی افعالی یعنی درک این حقیقت که همه چیز در عالم، از کوچک‌ترین حرکت تا بزرگ‌ترین حادثه، در حقیقت فعل خداوند است، و هیچ موجودی فاعل مستقل نیست.
تهیه و تنظیم
دکتر علی رجالی
- ۰۳/۱۱/۰۸