شرحی بر واژه عرفانی نفس ملهمه

باسمه تعالی

شرحی بر واژه عرفانی نفس ملهمه

نفس مُلْهَمه
این چه نفسی است که آرام کند سودا را
می‌برد از دلِ من وسوسه و غم‌ها را
می‌نماید ره حق، در دل و بر احوالم
ملهمه هدیه‌ی یزدان بُوَد و تقوا را

 

 

نفس مُلْهَمه در عرفان اسلامی

در عرفان اسلامی، نفس مُلْهَمه یکی از مراتب سیر و سلوک الی‌الله است که در آن، نفس انسان به حالت دریافت الهامات و اشراقات ربانی نائل می‌شود. این مرتبه، حد واسط بین نفس لوّامه (که انسان را سرزنش می‌کند) و نفس مطمئنه (که به آرامش کامل رسیده است) محسوب می‌شود. در این مرحله، فرد همچنان درگیر کشمکش میان خیر و شر است، اما تمایل او به نیکی و تقوا قوی‌تر شده و زمینه‌ی دریافت نور هدایت الهی در او فراهم می‌شود.

این مفهوم برگرفته از آیه ۸ سوره شمس است:

"فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا"
(پس [خدا] فجور و تقوا را به او الهام کرد.)

در این آیه، الهام به‌معنای نوعی آگاهی درونی و شناخت فطری از خیر و شر است که خداوند در وجود انسان قرار داده است. این مرحله از نفس نشان‌دهنده‌ی آن است که سالک پس از مجاهده‌ی فراوان، به مقام درک و شهود حقایق الهی رسیده و می‌تواند الهامات الهی را دریافت کند.

---

مراتب نفس در عرفان و جایگاه نفس مُلْهَمه

بر اساس آموزه‌های اسلامی و عرفانی، نفس انسانی دارای هفت مرتبه‌ی اصلی است که مسیر تکامل معنوی را نشان می‌دهند:

1. نفس امّاره → نفسی که انسان را به گناه و شهوات فرمان می‌دهد.
2. نفس لوّامه → نفسی که انسان را پس از گناه سرزنش می‌کند و او را به توبه فرامی‌خواند.
3. نفس مُلْهَمه → نفسی که به الهامات الهی دست یافته و بین فجور و تقوا تمایز قائل می‌شود.
4. نفس مطمئنه → نفسی که به آرامش الهی رسیده و تسلیم اراده‌ی خداوند شده است.
5. نفس راضیه → نفسی که از مقام تسلیم به مقام رضایت از قضا و قدر الهی رسیده است.
6. نفس مرضیه → نفسی که نه‌تنها خود راضی است، بلکه خداوند نیز از او راضی است.
7. نفس کامله → بالاترین مرتبه‌ی نفس که به مقام فنا فی‌الله و بقا بالله می‌رسد.

نفس مُلْهَمه در این سیر، نقطه‌ی گذار از مجاهده‌ی شدید نفس به سوی دریافت الهامات الهی است.

---

ویژگی‌های نفس مُلْهَمه در عرفان اسلامی

1. الهام از سوی خداوند

   • نفس در این مرتبه، الهامات الهی را دریافت می‌کند و به درک بالاتری از حقیقت می‌رسد.

2. تمایز بین خیر و شر

   • انسان در این مرحله، توانایی تفکیک بین فجور (فساد و انحراف) و تقوا (پاکی و پرهیزگاری) را پیدا می‌کند.

3. میل به طهارت و پاکی باطنی

   • فرد در این مرحله از شهوات و خواسته‌های نفسانی فاصله می‌گیرد و به تزکیه‌ی نفس تمایل بیشتری دارد.

4. جهاد مداوم با وسوسه‌های نفسانی

   • نفس امّاره همچنان در تلاش است تا سالک را از مسیر خارج کند، اما در این مرحله، سالک قدرت بیشتری در مهار آن دارد.

5. آمادگی برای پذیرش نور معرفت

   • فرد در این مرتبه، وارد دنیای مکاشفه و شهود می‌شود و حقایقی را که پیش‌تر برای او پنهان بودند، آشکارا درک می‌کند.

نفس مُلْهَمه در مسیر سلوک عرفانی

سالک پس از گذر از مرحله‌ی نفس امّاره و نفس لوّامه، وارد مرتبه‌ی نفس مُلْهَمه می‌شود. این مرحله، نقطه‌ی عطفی در سیر و سلوک است، زیرا فرد علاوه بر اینکه هنوز با وسوسه‌های نفسانی درگیر است، اما به الهامات الهی و نشانه‌های هدایت دست یافته و از درون، نیرویی برای مقاومت در برابر شرور دریافت می‌کند.

این مرتبه، دروازه‌ای برای ورود به نفس مطمئنه است؛ یعنی اگر سالک بتواند بر کشمکش‌های درونی فائق آید و کاملاً تسلیم اراده‌ی الهی شود، به آرامش درونی و یقین خواهد رسید.

---

چگونه نفس امّاره به نفس مُلْهَمه تبدیل می‌شود؟

برای رسیدن به مرتبه‌ی نفس مُلْهَمه، باید مجاهده‌ی نفس و تزکیه‌ی روح انجام داد. راهکارهای اصلی برای این سیر عبارت‌اند از:

۱. تزکیه‌ی نفس و پاک‌سازی درون

• پرهیز از گناه، توبه‌ی مداوم، و تقویت تقوا

۲. ذکر و یاد خدا (ذکر قلبی و زبانی)

• مداومت بر اذکار الهی که سبب نورانیت قلب و دفع وسوسه‌های شیطان می‌شود.

۳. مراقبه و محاسبه‌ی نفس

• بررسی روزانه‌ی اعمال و نیات، کنترل افکار و رفتارهای نفسانی

۴. خلوت و عبادت خالصانه

• تمرین عبادت شبانه، مناجات با خدا، و خلوت‌های عرفانی

۵. مطالعه‌ی متون عرفانی و هم‌نشینی با اهل معرفت

• استفاده از راهنمایی‌های عارفان و استادان سلوک، انس با قرآن و نهج‌البلاغه

۶. تفکر در حقیقت دنیا و آخرت

• اندیشیدن درباره‌ی ماهیت فانی دنیا و عظمت حقیقت الهی

---

نفس مُلْهَمه در متون عرفانی

در متون عرفانی، نفس مُلْهَمه به نور هدایت درونی تشبیه شده است که پس از عبور از تاریکی‌های نفس امّاره و اضطراب‌های نفس لوّامه، در قلب سالک طلوع می‌کند. مولانا در مثنوی معنوی می‌گوید:

چون که دل را پاک بینی، بی‌حجاب / بی‌قیاس اندر بیابی آفتاب

یعنی هنگامی که انسان قلب خود را از آلودگی‌ها پاک کند، نور حقیقت بدون هیچ حجابی در آن تجلی خواهد کرد.

---

نتیجه‌گیری

نفس مُلْهَمه مرحله‌ای از رشد معنوی است که در آن، سالک آماده‌ی دریافت الهامات الهی و اشراقات ربانی می‌شود. این مرحله، نشان‌دهنده‌ی عبور از وسوسه‌های شدید نفسانی و ورود به فضایی از معرفت و آگاهی درونی است. سالک در این مرتبه، همچنان با کشمکش‌های درونی مواجه است، اما به قدرت تمیز بین خیر و شر دست یافته و قدم‌های محکمی در مسیر کمال برداشته است.

اگر سالک در این مسیر استقامت کند، می‌تواند به مراتب بالاتر، یعنی نفس مطمئنه، نفس راضیه، و نهایتاً نفس کامله دست یابد و به مقام فنا فی‌الله و بقا بالله برسد.

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی