باسمه تعالی
شرحی بر واژه عرفانی قضا و قدر
قضا و قدر
هر لحظه فلک با توان می‌چرخد
بر گرد خودش، بی امان می‌چرخد
ما رهروِ تقدیر، اسیر تدبیر
تسلیم خدائیم، جهان می چرخد
این شعر کوتاه و پرمغز، با استفاده از زبان ساده و روان، به یکی از مفاهیم عمیق فلسفی و دینی یعنی قضا و قدر می‌پردازد. در ادامه شرح آن:
بیت اول:
هر لحظه فلک با توان می‌چرخد / بر گرد خودش، بی‌امان می‌چرخد
این بیت به حرکت دائمی و پرقدرت آسمان و کائنات اشاره دارد. "فلک" در ادبیات فارسی نماد آسمان، زمان، و چرخهٔ روزگار است. شاعر با تصویرسازی از حرکت بی‌وقفه فلک، بر مفهوم نظم و پایداری در جهان تأکید می‌کند؛ حرکتی که ازلی و ابدی به نظر می‌رسد و بر قوانین الهی استوار است.
بیت دوم:
ما رهرو تقدیر، اسیر تدبیر / تسلیم خدائیم، جهان می‌چرخد
در اینجا شاعر رابطه انسان با تقدیر الهی را توصیف می‌کند.
رهرو تقدیر: انسان در مسیر سرنوشت خود گام برمی‌دارد؛ مسیری که به خواست الهی رقم خورده است.
اسیر تدبیر: در عین حال، انسان تلاش می‌کند با تدبیر و عقل خود زندگی را سامان دهد، اما این تدبیر نیز در نهایت تحت اراده الهی است.
تسلیم خدائیم: نتیجه آنکه انسان باید در برابر اراده و حکم خداوند تسلیم باشد، زیرا تمامی امور تحت نظارت اوست.
این تسلیم به معنای پذیرش حکمت و عدل الهی در تمامی اتفاقات زندگی است.
مفهوم کلی:
شعر به تضاد ظاهری میان تلاش و تدبیر انسان و تقدیر از پیش تعیین‌شده اشاره دارد. در نهایت، شاعر تاکید می‌کند که جهان بر پایه اراده خداوند استوار است و انسان نیز بخشی از این نظام هماهنگ است. پیام شعر، دعوت به آرامش، تسلیم، و پذیرش قضا و قدر الهی است.
این اثر با زبان روان و دلنشین خود، یک تأمل عمیق فلسفی و معنوی را در چند بیت کوتاه بیان کرده است.
قضا و قدر در عرفان اسلامی از مفاهیم کلیدی است که به رابطه بین اراده الهی، علم ازلی خداوند و رخدادهای جهان هستی اشاره دارد. عرفا این دو مفهوم را به‌طور دقیق تعریف کرده و جایگاه آن‌ها را در نظام الهی توضیح داده‌اند. در ادامه، به تعریف کامل قضا و قدر، رابطه آن‌ها، جایگاه انسان و پیامدهای این مفاهیم در عرفان پرداخته می‌شود.
---
۱. تعریف قضا
قضا در لغت به معنای «قطعیت یافتن»، «فیصله دادن» و «اتمام» است. در عرفان، قضا به مرحله‌ای از اراده الهی اشاره دارد که در آن تمام امور و حوادث به طور قطعی و تغییرناپذیر تعیین می‌شوند.
از دیدگاه عرفانی:
قضا حکم نهایی و مطلق خداوند است که بدون دخالت عوامل دیگر به وقوع می‌پیوندد.
قضا به مرتبه‌ای از علم الهی مربوط است که در آن همه چیز به‌صورت کلی و جامع از ابتدا تا انتها مشخص شده است.
قضا از دید عرفا نشان‌دهنده عظمت و اقتدار خداوند است، زیرا تمامی امور هستی در این مرتبه بدون نقص و به بهترین شکل مقدر شده‌اند.
مثال عرفانی:
می‌توان قضا را به نقطه پایان یک نقشه الهی تشبیه کرد که سرنوشت همه چیز در آن قطعی شده است و هیچ‌چیز نمی‌تواند از آن تخطی کند.
---
۲. تعریف قدر
قدر در لغت به معنای «اندازه‌گیری»، «تقدیر» و «تعیین» است. در عرفان، قدر به مرحله‌ای از اراده الهی اشاره دارد که در آن ویژگی‌ها، حدود، شرایط و زمان وقوع هر پدیده به دقت تعیین می‌شود.
از دید عرفا:
قدر نشان‌دهنده تنوع و نظم دقیق در نظام هستی است که بر اساس حکمت خداوند شکل گرفته است.
هر پدیده در جهان دارای اندازه، زمان، مکان و شرایط خاصی است که به‌عنوان قدر آن شناخته می‌شود.
قدر مرحله‌ای است که علم و اراده خداوند به شکل جزئی و مشخص در نظام آفرینش ظهور پیدا می‌کند.
مثال عرفانی:
قدر مانند طراحی و اندازه‌گیری یک بنا است که هر جزئیات آن، از ابعاد تا مصالح، مشخص شده باشد.
---
۳. رابطه قضا و قدر
قضا و قدر در عرفان دو مرحله متفاوت از اراده الهی هستند، اما با یکدیگر ارتباط مستقیم دارند:
1. قدر، مرحله تعیین جزئیات و اندازه‌گیری است؛ یعنی جایی که خداوند ویژگی‌ها و شرایط هر پدیده را معین می‌کند.
2. قضا، مرحله نهایی و قطعی شدن امور است؛ یعنی جایی که امور به‌طور حتمی و تغییرناپذیر به وقوع می‌پیوندند.
عرفا برای توضیح رابطه قضا و قدر، از مثال‌های مختلف استفاده می‌کنند:
قضا مانند نتیجه نهایی یک نقشه است، و قدر مانند جزئیات و گام‌هایی که برای رسیدن به آن نتیجه طی می‌شود.
قضا حکم کلی و تغییرناپذیر است، و قدر مسیری است که در چارچوب آن حکم کلی محقق می‌شود.
۴. جایگاه انسان در قضا و قدر
مسئله جایگاه انسان و اراده او در برابر قضا و قدر از موضوعات مهم عرفان اسلامی است. عرفا برای این مسئله دو مرتبه قائل‌اند:
الف) مرتبه جبری (قضا):
در برابر قضا، انسان اختیاری ندارد. قضا اراده قطعی خداوند است که تغییرناپذیر است. عارف در این مرحله تسلیم محض است و تمام امور را به خداوند واگذار می‌کند.
ب) مرتبه اختیاری (قدر):
در چارچوب قدر، انسان دارای اختیار است. او می‌تواند مسیر زندگی خود را بر اساس اعمال و نیت‌هایش انتخاب کند. این اختیار در دایره قوانین الهی و محدوده‌ای که خداوند تعیین کرده، عمل می‌کند.
---
۵. قضا و قدر در عرفان و رضای الهی
عارف، با درک قضا و قدر الهی، به مقام تسلیم و رضا می‌رسد. این مقام شامل:
1. تسلیم: عارف خود را در برابر قضا و حکم الهی می‌سپارد و از هرگونه مقاومت خودداری می‌کند.
2. رضا: عارف نه‌تنها تسلیم است، بلکه از هرچه که خداوند مقرر کرده، خشنود است.
عارف می‌داند که هر آنچه در قضا و قدر الهی رخ می‌دهد، بر اساس حکمت و مصلحت است. او به جای اعتراض، به خداوند اعتماد می‌کند و از این طریق به آرامش درونی و قرب الهی دست می‌یابد.
---
۶. نتیجه‌گیری
قضا و قدر در عرفان اسلامی تجلی علم و اراده خداوند در نظام هستی است:
قدر: مرحله اندازه‌گیری و تعیین ویژگی‌ها و شرایط.
قضا: مرحله نهایی و قطعی شدن امور.
عارف با درک این مفاهیم، به تسلیم و رضا می‌رسد و تلاش می‌کند در چارچوب قدر الهی با اختیار خود، به قرب و رضایت خداوند دست یابد. فهم قضا و قدر، انسان را به پذیرش حکمت الهی و آرامش حقیقی هدایت می‌کند.
تهیه و تنظیم
دکتر علی رجالی
- ۰۳/۱۱/۰۴