تعریف واژه مشاهده

مشاهده
با چشم یقین و دل به اطراف نگر
در عمق وجود، نور یزدان بنگر
با چشم دلت  مشاهده می گردد
آنچه نتوان دید، ز دیده در سر

 

مشاهده در عرفان اسلامی به معنای دیدن حقیقت با چشم دل و قلب است. این واژه به حالتی اشاره دارد که در آن سالک یا عارف، پس از کنار رفتن حجاب‌های ظاهری و باطنی، حقیقت الهی یا واقعیت معنوی را به صورت مستقیم و حضوری درک و مشاهده می‌کند. مشاهده یکی از مراحل پیشرفته در سیر و سلوک عرفانی است و معمولاً پس از کشف و در نتیجه تهذیب نفس و ریاضت‌های معنوی حاصل می‌شود.

---

تعریف و ابعاد مشاهده:

1. مشاهده به عنوان شهود قلبی: در عرفان، مشاهده به معنای شهود مستقیم حقایق الهی و معنوی است، به گونه‌ای که انسان بدون واسطه به حقیقت دست یابد. این مشاهده با حواس ظاهری صورت نمی‌گیرد، بلکه حالتی از درک و شهود قلبی است که به واسطه پاکی دل و ارتباط با خداوند ایجاد می‌شود.

2. مشاهده و درجات آن: عرفا مشاهده را دارای درجات و مراتب مختلف می‌دانند:

مشاهده افعال الهی: در این مرتبه، عارف در هر پدیده و حادثه‌ای در جهان، تجلی افعال خداوند را می‌بیند.

مشاهده صفات الهی: در این مرتبه، سالک صفات خداوند (مانند رحمت، قدرت، علم) را در جهان و درون خود مشاهده می‌کند.

مشاهده ذات الهی: این بالاترین مرتبه مشاهده است که در آن سالک، ذات الهی را با چشم دل شهود می‌کند. این مرتبه تنها برای عارفانی که به فناء فی الله رسیده‌اند، ممکن است.

 

3. مشاهده و فنا: مشاهده به طور مستقیم با مفاهیم فنا و بقا مرتبط است. در حال مشاهده، سالک خود را فانی در اراده و ذات خداوند می‌بیند و هیچ چیز جز او را نمی‌بیند. این تجربه به معنای اتحاد معنوی با حقیقت الهی است.

4. مشاهده و شریعت: عرفا تأکید دارند که مشاهده باید در چارچوب شریعت باشد و نباید با تصورات ذهنی یا خیال‌پردازی اشتباه گرفته شود. اگرچه مشاهده یک تجربه باطنی است، اما برای اطمینان از صحت آن باید با آموزه‌های قرآن و سنت تطبیق داده شود.

5. تفاوت مشاهده و کشف:

کشف: آشکار شدن حقیقت برای قلب، به طوری که سالک آن را با ادراک درونی درک کند.

مشاهده: دیدن و شهود حقیقت، به طوری که سالک گویا آن را با چشم دل می‌بیند. مشاهده به معنای عمیق‌تر و قوی‌تری از کشف اشاره دارد.

 

6. مشاهده و معرفت: مشاهده یکی از مراحل مهم در رسیدن به معرفت الهی است. در این مرحله، معرفت عارف از سطح دانستن به سطح دیدن و شهود ارتقا پیدا می‌کند. این تجربه باعث تثبیت ایمان سالک و افزایش قرب او به خداوند می‌شود.

 

---

شرایط و لوازم مشاهده:

1. تزکیه نفس: پاکسازی نفس از گناهان و صفات ناپسند.

2. خلوت و ذکر: تمرین مداوم یاد خدا و تمرکز بر ذات او.

3. ریاضت و عبادت: انجام اعمال عبادی و ترک تعلقات دنیوی.

4. هدایت مرشد: راهنمایی از سوی یک شیخ یا مرشد آگاه که مسیر سلوک را بشناسد.

 

---

نتیجه‌گیری:

مشاهده در عرفان به معنای دیدن حقیقت الهی با چشم دل و درک مستقیم از حضور خداوند است. این حالت، یکی از برترین و عمیق‌ترین تجارب معنوی است که در مسیر سلوک عرفانی نصیب سالک می‌شود. مشاهده به عارف کمک می‌کند تا به شهود حقیقت مطلق دست یابد و از حجاب‌های ظاهری و باطنی عبور کند و به نزدیکی و اتحاد معنوی با خداوند برسد.

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی