باسمه تعالی
دعای مقاتل
ای خالق بیکران و دادار جهان
ای نور رهایی ز غم و رنج زمان
در عجز وجود خویش فریاد زنم
یا رب، به توام امید در هر دوران
شرح و تفسیر مصرع اول:
"ای خالق بیکران و دادار جهان"
در این مصرع، سخن از عظمت و قدرت الهی است که خداوند را به عنوان خالق بیکران و دادار (آفریدگار) جهان معرفی می‌کند.
- خالق بیکران: به قدرت نامحدود خداوند در آفرینش اشاره دارد؛ او که آفریننده‌ی کل هستی است و هیچ محدودیتی ندارد.
- دادار جهان: خداوند، نه تنها خالق است، بلکه مدبر و نگهدارنده همه چیز نیز هست.
پیام عرفانی:
این مصرع نشان می‌دهد که انسان در برابر خالق مطلق چقدر کوچک و ناتوان است و تنها به او می‌تواند توکل کند.
شرح و تفسیر مصرع دوم:
"ای نور رهایی ز غم و رنج زمان"
در این مصرع، خداوند به عنوان نور و روشنی‌بخش زندگی توصیف می‌شود که از هر رنج و اندوهی رهایی می‌بخشد.
- نور رهایی: خداوند منبع روشنایی و هدایت است که دل‌ها را از تاریکی غم نجات می‌دهد.
- غم و رنج زمان: اشاره به سختی‌ها و مشکلات زندگی دنیوی دارد که تنها با تکیه بر خداوند می‌توان از آن‌ها رهایی یافت.
پیام عرفانی:
انسان در مشکلات و سختی‌ها باید به نور الهی پناه برد، چرا که تنها خداوند است که دل‌ها را آرامش می‌بخشد.
شرح و تفسیر مصرع سوم:
"در عجز وجود خویش فریاد زنم"
در این مصرع، شاعر به عجز و ناتوانی خود در برابر مشکلات اعتراف می‌کند و با صدای بلند از خداوند یاری می‌طلبد.
- عجز وجود: انسان به ضعف و ناتوانی ذاتی خود در برابر قدرت بیکران الهی اعتراف می‌کند.
- فریاد زنم: به معنای تضرع و نیایش است که از دل برخاسته و به درگاه خداوند تقدیم می‌شود.
پیام عرفانی:
وقتی بنده عجز و نیاز خود را به درگاه خداوند اعلام می‌کند، در واقع راهی به سوی تسلیم و رضا می‌یابد.
شرح و تفسیر مصرع چهارم:
"یا رب، به توام امید در هر دوران"
این مصرع بیانگر امیدواری مطلق به خداوند است؛ اینکه انسان در هر شرایطی به رحمت و عنایت الهی دل بسته است.
- امید در هر دوران: نشان‌دهنده پایداری ایمان حتی در سخت‌ترین لحظات است.
- یا رب: خطاب عاشقانه به خداوند که نشان‌دهنده قرب و انس بنده با معبود است.
پیام عرفانی:
این مصرع به امیدواری و توکل اشاره دارد که قلب انسان را از یأس و ناامیدی نجات می‌دهد.
جمع‌بندی:
این رباعی کوتاه اما پرمغز، در بردارنده‌ی مفاهیم عمیق توحیدی و عرفانی است. شاعر با اعتراف به عجز خود و بیان امید به خداوند، سیر روحانی خویش را در قالب مناجات عاشقانه بیان کرده است.
اگر مایل باشید، می‌توانم رباعیات بیشتری با این سبک برایتان بسرایم یا درباره‌ی مضامین عرفانی مشابه گفتگو کنیم.
دعای مقاتل بن سلیمان بلخی یکی از ادعیه معروف شیعه است که به امام زین‌العابدین (ع) منسوب شده است. این دعا از زبان مقاتل بن سلیمان بلخی (مفسر بزرگ قرن دوم هجری) روایت شده و به دلیل جامعیت در توحید، حمد، تسبیح و تمجید الهی مورد توجه قرار گرفته است.
ویژگی‌های برجسته دعا
توحید و یگانگی خداوند:
دعا با تأکید بر یکتایی خداوند آغاز می‌شود و به‌صورت مفصل به صفات جمال و جلال الهی می‌پردازد.بیان صفات الهی:
در این دعا، صفات مختلف خداوند همچون علم، قدرت، حکمت، رحمت و کبریایی به زیبایی توصیف شده‌اند.استفاده از اسمای حسنی:
دعای مقاتل حاوی نام‌های زیبای الهی است که در بسیاری از موارد با نوعی ترتیب معنوی و عرفانی همراه است.ادبیات فاخر و موزون:
دعا به‌گونه‌ای سروده شده که از نظر بلاغت و فصاحت در اوج قرار دارد و به همین دلیل خواندن آن، روح انسان را به سوی قرب الهی می‌کشاند.
محتوای عرفانی دعای مقاتل
دعای مقاتل با بیان عظمت و کبریایی خداوند آغاز می‌شود و به تدریج وارد مراحل شناخت ذات، صفات و افعال الهی می‌گردد. این دعا با دربرداشتن مفاهیم عمیق عرفانی، در واقع یک نوع مناجات عاشقانه با خداوند است که عاشق از روی شوق و محبت، به حمد و ستایش معشوق می‌پردازد.
ابعاد معرفتی دعا
این دعا از نظر معرفت‌شناسی، یک توحیدنامه جامع است که به نوعی می‌توان آن را سیر سلوک توحیدی دانست. در این دعا، بنده با اذعان به عجز خود، به کمال مطلق خداوند معترف شده و با نفی هرگونه شرک و نقص، بر یگانگی و عظمت خداوند تأکید می‌کند.
نظر عرفا درباره دعای مقاتل
بسیاری از عرفا و سالکان طریقت، این دعا را چون گنجینه‌ای از توحید و معرفت می‌دانند و آن را در کنار دعاهای معروفی همچون دعای جوشن کبیر بسیار ارزشمند تلقی می‌کنند.
به اعتقاد عرفا، روح تسلیم و رضا که در این دعا موج می‌زند، سالک را به فنا در توحید می‌رساند.
کاربرد دعای مقاتل در سیر و سلوک عرفانی
این دعا به دلیل غنای معنوی و توحیدی، در محافل عرفانی و شب‌زنده‌داری‌ها خوانده می‌شود. توصیه شده که اهل سلوک با تأمل در مفاهیم آن، خود را در برابر عظمت الهی کوچک ببینند و از هرگونه ادعا و خودبینی پرهیز کنند.
جمع‌بندی
دعای مقاتل، علاوه بر اینکه از نظر ادبی و فصاحت در اوج قرار دارد، از نظر مضامین عرفانی و توحیدی نیز اثری گران‌بهاست. سالکان طریق الی‌الله می‌توانند با خواندن و تدبر در این دعا، به معرفت الهی نزدیک‌تر شوند و خلوص نیت و عبودیت را در وجود خود تقویت کنند.
تهیت و تنظیم
دکتر علی رجالی
- ۰۴/۰۱/۰۹