شرحی بر دعای ابوحمزه

باسمه تعالی

دعای ابوحمزه

ای آن‌که به درگهت سرافکنده منم
افتاده ز پای، سخت شرمنده منم
گر رحمت خویش بر نگیری در من
ویران ز گناه، غرق و وامانده منم

شرح و تفسیر:

این رباعی از جنبه‌های مختلف معنایی غنی است و نشان‌دهنده‌ی حالت عمیق خضوع، تضرع و ندامت است. شاعر در اینجا به درگاه خداوند به شدت احساس ضعف و نیاز می‌کند و در هر مصرع، حالتی از درماندگی و فریاد در برابر رحمت الهی به تصویر کشیده است.

1. ای آن‌که به درگهت سرافکنده منم

   • در این مصرع، شاعر به درگاه الهی به‌عنوان معشوقی بی‌همتا و مهربان پناه می‌برد. واژه‌ی "سرافکنده" بیانگر آن است که شاعر از شرم و ندامت در مقابل خداوند، سر به پایین انداخته و احساس حقارت می‌کند. این حالت نشان‌دهنده‌ی دلی پر از پشیمانی است که در جستجوی رحمت است.

2. افتاده ز پای، سخت شرمنده منم

   • این مصرع از دیدگاه فیزیکی و روحی ادامه‌پذیرنده‌ی حالت اول است. "افتاده ز پای" نشان‌دهنده‌ی ضعف و بی‌پناهی انسان است، به‌ویژه در لحظاتی که بر اثر گناه و تقصیر، از خود بی‌خبر و بی‌استقلال می‌شود. "سخت شرمنده" نیز بیانگر شدت احساس ندامت و گناه است که شاعر در برابر معبود احساس می‌کند.

3. گر رحمت خویش بر نگیری در من

   • این مصرع اشاره به لحظه‌ای دارد که شاعر به‌طور کامل در مقابل خداوند، خود را تسلیم کرده است و از او می‌خواهد که رحمت خود را شامل حال او کند. این خواسته نه به‌عنوان درخواست محض، بلکه به‌عنوان یک نیاز حیاتی است. شاعر در اینجا بیان می‌کند که بدون رحمت خداوند، توان ادامه زندگی و رهایی از گناه را ندارد.

4. ویران ز گناه، غرق و وامانده منم

   • در این مصرع، شاعر تصویر نهایی از وضعیت خود را بیان می‌کند. او خود را "ویران ز گناه" می‌بیند، که بیانگر تباهی روحی و معنوی است که از گناه حاصل می‌شود. واژه‌ی "غرق و وامانده" به‌خوبی نمایش‌دهنده‌ی حالتی است که شاعر در آن قرار دارد: او در گناه فرو رفته و از آن بیرون نمی‌آید، احساس می‌کند که از این گناهان رهایی ندارد و همچنان در انتظار رحمت و لطف الهی است.

تفسیر کلی:

این رباعی در حقیقت بیانگر یک سیر روحانی است که در آن، شاعر از شدت احساس شرم و ندامت، در برابر گناهان خود به درگاه الهی پناه می‌برد. از یک سو او خود را در برابر گناهانی که مرتکب شده، به‌طور کامل درمانده می‌بیند، و از سوی دیگر، از خداوند رحمت و بخشش می‌طلبد. به‌طور کلی، این شعر به مفهوم توبه، ندامت و نیاز به رحمت الهی اشاره دارد و همانند دعای ابوحمزه، در فضای معنوی و تواضع در برابر خداوند قرار دارد.

نکته پایانی:

در این شعر، شاعر در حالی که خود را از درگاه الهی دور می‌بیند، اما به‌طور ناخودآگاه از این فاصله به دلیل حضور رحمت و بخشش الهی، احساس نزدیکی بیشتری می‌کند. این گویای آن است که انسان در سخت‌ترین لحظات زندگی‌اش، همچنان باید امیدوار به رحمت و لطف الهی باشد.

 

دعای ابوحمزه ثمالی، یکی از گران‌قدرترین دعاهای مأثور از امام سجاد (ع)، متنی عمیق و سرشار از معارف توحیدی، اخلاقی و عرفانی است که در سحرهای ماه رمضان خوانده می‌شود. این دعا، گفت‌وگویی عاشقانه میان عبد و معبود است که در آن امام سجاد (ع) نهایت خضوع، تضرع و نیاز انسان به خداوند را بیان می‌کند.

محورهای اصلی دعای ابوحمزه ثمالی

1. توحید و شناخت خدا
   دعا با حمد و ثنای الهی آغاز می‌شود. امام (ع) خداوند را با صفاتی همچون رحمت، قدرت و علم بی‌نهایت می‌ستاید و بر نقش او در هدایت و تربیت بندگان تأکید می‌کند.

2. ضعف و نیازمندی انسان
   امام (ع) در این دعا، انسان را موجودی سراسر نیاز، ضعف و وابسته به فضل و رحمت الهی معرفی می‌کند. او با عباراتی مانند:
   «إِلَهِی لا تُؤَدِّبْنِی بِعُقُوبَتِکَ وَ لا تَمْکُرْ بِی فِی حِیلَتِکَ»
   بیان می‌کند که بدون رحمت خدا، هیچ موجودی قدرت رهایی از سختی‌ها را ندارد.

3. معرفت نفس و توبه
   یکی از بخش‌های عمیق دعا، بازگشت به درون و معرفت نفس است. امام (ع) به گناهان خویش اعتراف می‌کند و می‌گوید:
   «إِلَهِی ظَلَمْتُ نَفْسِی وَ تَجَرَّأْتُ بِجَهْلِی»
   این عبارات نشان‌دهنده اهمیت خودشناسی و درک ضعف‌های درونی برای توبه و بازگشت به خداست.

4. امید به رحمت الهی
   یکی از زیبایی‌های این دعا، تعادل میان خوف و رجاست. امام (ع) با وجود اقرار به گناهان، همچنان امید خود را به رحمت و مغفرت الهی از دست نمی‌دهد:
   «إِلَهِی إِنْ أَخَذْتَنِی بِجُرْمِی أَخَذْتُکَ بِعَفْوِکَ»
   این نگاه نشان‌دهنده‌ی رابطه‌ی عاشقانه میان بنده و خداست که در آن، حتی گناهکارترین انسان نیز نباید از درگاه الهی مأیوس شود.

5. اخلاص در دعا و مناجات
   امام سجاد (ع) در این دعا، بندگان را به رها شدن از وابستگی‌های دنیوی و اتصال قلبی به خدا فرا می‌خواند. او در نهایت، دعا را با درخواست‌های متعالی و بیان عشق خالصانه به خداوند به پایان می‌رساند.

نتیجه‌گیری

دعای ابوحمزه ثمالی، مدرسه‌ای عرفانی است که در آن، راه‌های خودشناسی، توبه، انس با خدا و امید به رحمت الهی آموزش داده می‌شود. این دعا یادآوری می‌کند که خداوند، نزدیک‌تر از هر موجودی به انسان است و همیشه درهای مغفرت و لطفش به روی بندگان گشوده است.

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی