شرحی بر واژه عرفانی نفس مرضیه

باسمه تعالی

شرحی بر واژه عرفانی نفس مرضیه
نفس مرضیه
این چه نفسی است که مرضیِّ خدا در آن است؟
نور حق در دل آن جلوه‌گر از ایمان است
بنده‌ای گشته که معشوق ز او خشنود است
راه او، راه یقین، مقصد او سبحان است

 

شرح و تفسیر عرفانی هر مصرع از رباعی "نفس مرضیه"

---

مصرع اول:

این چه نفسی است که مرضیِّ خدا در آن است؟

✅ شرح ادبی:
در این مصرع، "نفس مرضیه" به عنوان نفسی که مورد رضایت خداوند است، مورد پرسش و شگفتی قرار گرفته است. شاعر با استفاده از سؤال بلاغی، عظمت و ارزش این مقام را برجسته می‌کند.

✅ تفسیر عرفانی:

• نفس مرضیه مرحله‌ای از سیر و سلوک عرفانی است که در آن، بنده نه‌تنها از خدا راضی است، بلکه خداوند نیز از او خشنود است.
• این مقام بالاتر از نفس راضیه است؛ زیرا در نفس راضیه، سالک فقط از تقدیر الهی راضی است، اما در نفس مرضیه، خداوند نیز از سالک خشنود است و او را به مقام قرب خاص خود می‌رساند.
• این مرحله از قرب و فنا فی‌الله، نهایتِ سلوک عرفانی است که عارف در آن به رضوان الهی دست می‌یابد.

---

مصرع دوم:

نور حق در دل آن جلوه‌گر از ایمان است

✅ شرح ادبی:

• در این مصرع، ایمان به عنوان چشمه‌ی نور الهی در دل سالک توصیف شده است.
• جلوه‌گر شدن نور حق نشان‌دهنده‌ی تجلی حقیقت در قلب کسی است که به مقام نفس مرضیه رسیده است.

✅ تفسیر عرفانی:

• در این مرتبه، سالک دیگر در تاریکی‌های شک و تردید نیست، بلکه دلش از انوار الهی سرشار شده است.
• این "نور حق" همان نور معرفت و یقین است که پس از عبور از مراحل سلوک در دل عارف تجلی می‌کند.
• این مرحله را می‌توان همان "قلب سلیم" در قرآن دانست که خداوند در سوره‌ی شعرا (آیه‌ی ۸۹) از آن یاد کرده است:
  "إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ"
  (نجات فقط برای کسی است که با قلبی پاک نزد خداوند آید.)

---

مصرع سوم:

بنده‌ای گشته که معشوق ز او خشنود است

✅ شرح ادبی:

• "بنده" اشاره به سالکی دارد که به مقام نفس مرضیه رسیده است.
• "معشوق" در ادبیات عرفانی معمولاً به خداوند اشاره دارد.
• "خشنود بودن معشوق" نشان‌دهنده‌ی نهایت رضایت الهی از این سالک است.

✅ تفسیر عرفانی:

• در این مرحله، سالک چنان در اراده‌ی الهی ذوب شده است که دیگر هیچ خواستی جز خواست خدا ندارد.
• او دیگر نه‌تنها از خداوند راضی است، بلکه خداوند نیز از او خشنود است و این نشانه‌ی کمال بندگی و فنا فی‌الله است.
• در حدیث قدسی آمده است:
  "عَبْدِی أَطِعْنِی تَکُنْ مِثْلِی، تَقُولُ لِلشَّیءِ کُنْ فَیَکُونُ"
  (ای بنده‌ی من، مرا اطاعت کن تا شبیه من شوی؛ آن‌گاه هرچه بگویی "باش"، خواهد شد.)
• چنین بنده‌ای دیگر مظهر صفات الهی شده و به جایگاه "مرضیّ عندالله" می‌رسد.

---

مصرع چهارم:

راه او، راه یقین، مقصد او سبحان است

✅ شرح ادبی:

• "راه یقین" اشاره به مسیر سلوک عارفانه دارد که مبتنی بر یقین و معرفت است.
• "مقصد او سبحان است" یعنی هدف نهایی او رسیدن به حق تعالی و بقای در ذات الهی است.

✅ تفسیر عرفانی:

• در این مرحله، سالک دیگر به شک و تردید آلوده نیست؛ بلکه به یقین قطعی دست یافته است.
• این یقین نه صرفاً علمی و ذهنی، بلکه شهودی و حضوری است؛ به این معنا که سالک حق را با تمام وجود درک کرده و دیده است.
• مقصد او "سبحان" است؛ یعنی هیچ چیز جز خدا برای او ارزش ندارد و تمام هستی او در حق فانی شده است.
• این همان مقام فنا فی‌الله و بقا بالله است که در عرفان اسلامی نهایت سیر الی‌الله محسوب می‌شود.

 

نتیجه‌گیری کلی از تفسیر عرفانی رباعی

این رباعی یک تصویر دقیق از مقام "نفس مرضیه" ارائه می‌دهد:
✅ در این مقام، سالک مورد رضایت و محبت الهی قرار گرفته است.
✅ دل او سراسر نور ایمان و معرفت شده است.
✅ او چنان به اراده‌ی الهی تسلیم و وابسته است که خداوند نیز از او خشنود است.
✅ راه او مسیر یقین است و مقصد نهایی او، فنا در ذات سبحان.

این مرتبه یکی از عالی‌ترین مقامات عرفانی است که اولیای الهی به آن دست می‌یابند.

 

تعریف "مرضیه" در عرفان اسلامی

"مرضیه" یکی از مقامات سیر و سلوک عرفانی در مسیر تکامل روح و معرفت به حق است. این واژه از ریشه‌ی عربی "رضا" به معنای خشنودی و پذیرش گرفته شده و در اصطلاح عرفانی به مرحله‌ای اشاره دارد که در آن، سالک نه‌تنها از خداوند راضی است، بلکه خداوند نیز از او راضی و خشنود است.

---

۱. جایگاه "مرضیه" در سیر و سلوک عرفانی

در عرفان اسلامی، مراتب تکامل نفس به مراحل مختلفی تقسیم شده است که از نفس امّاره (نفس فرمان‌ده به بدی) آغاز و تا نفس مطمئنه (نفس آرام و اطمینان‌یافته) ادامه می‌یابد. پس از نفس مطمئنه، دو مرحله‌ی عالی‌تر نیز وجود دارد:

1. نفس راضیه: در این مرحله، بنده از خدا راضی است و به قضا و قدر الهی تسلیم محض شده است.
2. نفس مرضیه: در این مرتبه، نه‌تنها بنده از خدا راضی است، بلکه خداوند نیز از او راضی و خشنود است.

این مرحله اوج عبودیت و کمال انسانی است و تنها اولیای خاص الهی و مقربان به این مقام می‌رسند.

---

۲. نفس مرضیه در قرآن

مقام نفس مرضیه به‌طور مستقیم در آیات پایانی سوره فجر مورد اشاره قرار گرفته است:

"یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلَى رَبِّکِ رَاضِیَةً مَرْضِیَّةً فَادْخُلِی فِی عِبَادِی وَادْخُلِی جَنَّتِی"
(ای جانِ آرام‌گرفته! به سوی پروردگارت بازگرد، در حالی که هم تو از او خشنودی و هم او از تو خشنود است. پس در میان بندگان من داخل شو و به بهشتم درآی.)
(سوره‌ی فجر، آیات ۲۷ تا ۳۰)

در این آیات، نفس مطمئنه پس از رسیدن به رضا (راضیه) به مرحله‌ی مرضیه می‌رسد و این نهایت سیر انسان به سوی خداوند است.

---

۳. ویژگی‌های کسی که به مقام "مرضیه" رسیده است

✅ ۱. فنا در اراده‌ی الهی

• فردی که به مقام مرضیه رسیده، دیگر هیچ اراده‌ای جز اراده‌ی خدا ندارد.
• تمام افکار، رفتار و اعمال او مطابق با خواست خداوند است.

✅ ۲. رضایت کامل از تقدیر الهی

• این شخص در برابر سختی‌ها و نعمت‌ها تسلیم محض است و هیچ اعتراضی ندارد.
• در او هیچ نشانی از شکایت، اضطراب یا نگرانی نیست.

✅ ۳. نور معرفت و یقین در قلبش تابیده است

• او به یقین کامل رسیده و حقایق الهی را نه‌تنها با عقل، بلکه با قلب و شهود درک می‌کند.
• "نور حق" در وجود او متجلی شده و او هدایتگر دیگران نیز می‌شود.

✅ ۴. محبوب و مقبول درگاه الهی است

• خداوند از او راضی و خشنود است و این نشانه‌ی کمال عبودیت است.
• چنین شخصی به ولیّ خدا تبدیل می‌شود و خداوند او را تحت حمایت خاص خود قرار می‌دهد.

---

۴. حدیث و سخنان عرفا درباره‌ی مقام "مرضیه"

✅ حدیث قدسی درباره‌ی مقام مرضیه:

پیامبر اکرم (ص) از خداوند نقل می‌کند که فرمود:

"وَلاَ یَزَالُ عَبْدِی یَتَقَرَّبُ إِلَیَّ بِالنَّوَافِلِ حَتَّى أُحِبَّهُ، فَإِذَا أَحْبَبْتُهُ کُنتُ سَمْعَهُ الَّذِی یَسْمَعُ بِهِ، وَبَصَرَهُ الَّذِی یُبْصِرُ بِهِ، وَیَدَهُ الَّتِی یَبْطِشُ بِهَا، وَرِجْلَهُ الَّتِی یَمْشِی بِهَا..."
(بنده‌ی من پیوسته با نوافل به من نزدیک می‌شود تا آنکه او را دوست بدارم. پس چون او را دوست داشتم، گوش او می‌شوم که با آن می‌شنود، چشم او می‌شوم که با آن می‌بیند، دست او می‌شوم که با آن عمل می‌کند و پای او می‌شوم که با آن راه می‌رود.)

این حدیث نشان می‌دهد که فردی که به مقام مرضیه رسیده، کاملاً در خداوند فانی شده و تمام اعضا و جوارح او تجلی قدرت و اراده‌ی الهی است.

✅ سخن ابن‌عربی درباره‌ی مقام مرضیه:

"هر کس به نفس مرضیه رسید، دیگر هیچ خواهش و تمنایی از خود ندارد. او آنچه را خدا بخواهد می‌خواهد، و هر چه را خدا نخواهد، نمی‌خواهد."

✅ سخن امام علی (ع):

"إِنَّ أَوْلِیَاءَ اللَّهِ هُمُ الَّذِینَ نَظَرُوا إِلَى بَاطِنِ الدُّنْیَا إِذَا نَظَرَ النَّاسُ إِلَى ظَاهِرِهَا..."
(اولیای خدا آنان‌اند که وقتی مردم به ظاهر دنیا نظر می‌کنند، آنان به باطن آن می‌نگرند.)

---

۵. نتیجه‌گیری

✅ "نفس مرضیه" مرحله‌ای از سیر و سلوک عرفانی است که در آن، سالک نه‌تنها از خداوند راضی است، بلکه خداوند نیز از او راضی و خشنود است.

✅ این مقام نشانه‌ی کمال بندگی، فنا در اراده‌ی الهی، آرامش مطلق، و یقین قلبی است.

✅ در این مرتبه، فرد هیچ اراده‌ای جز اراده‌ی خداوند ندارد و نور حق در قلب او متجلی شده است.

✅ این مقام، اوج کمال عرفانی و مقصد نهایی سیر الی‌الله است که اولیای الهی به آن دست می‌یابند.

 

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی