شرحی بر واژه عرفانی عقل کامل

 

باسمه تعالی
عقل کامل
عقلی که ز عقلِ دل هم‌آواز شود
با نور خدا، هم‌رَه و راز شود
راهش ملکوت است، نه دنیای دنی
در وادی عشق،  دل سرافراز شود

 

باسمه تعالی
شرح و تفسیر هر مصرع:

1. "عقلی که ز عقلِ دل هم‌آواز شود"
   در این مصرع، اشاره به اتحاد و هماهنگی عقل و دل دارد. عقل کامل از دل الهام می‌گیرد و با آن هم‌نوا می‌شود. در حقیقت، عقل کامل دیگر از عقل تجریدی یا ظاهری فراتر رفته و با عشق و شعور درونی که در دل است، هم‌آهنگ می‌شود. این اشاره به یکپارچگی و هم‌سازی میان عقل و احساسات انسانی دارد.

2. "با نور خدا، هم‌رَه و راز شود"
   این مصرع به مفهوم الهام گرفتن عقل کامل از نور خدا اشاره دارد. عقل کامل تنها با عقل خود پیش نمی‌رود، بلکه به کمک نور الهی مسیر خود را می‌یابد. در این مسیر، عقل با رازهای الهی آشنا می‌شود و در حقیقت، حقایق عالم به او آشکار می‌شود. از این رو، عقل کامل با نور و هدایت الهی به جست‌وجوی حقیقت می‌پردازد.

3. "راهش ملکوت است، نه دنیای دنی"
   در این مصرع، راه عقل کامل به عالم ملکوت و حقیقت منتهی می‌شود و نه به دنیا و مسائل فانی. ملکوت اشاره به دنیای معنوی، فرابشری و عالم روحانی دارد که در آن حقیقت و حقیقت‌جویی در اولویت است. عقل کامل از دنیاهای فانی و زودگذر فاصله می‌گیرد و در جست‌وجوی عمق حقیقت و تعالی روحی است. "دنیای دنی" به جهان فانی و مادی اشاره دارد که عقل کامل از آن دور است.

4. "در وادی عشق، دل سرافراز شود"
   در این مصرع، اشاره به سیر عقل کامل در وادی عشق الهی و پیروزی آن در این راه دارد. عشق الهی به عنوان نیروی محرکه‌ی رشد و تکامل روحی در این شعر مطرح شده است. وقتی دل به سمت عشق الهی حرکت می‌کند و از خودپرستی‌ها رهایی می‌یابد، در مسیر رشد معنوی و اتصال به حقیقت قرار می‌گیرد. سرافراز شدن دل به این معناست که در نتیجه‌ی حرکت در مسیر عشق، دل پاک و پر از نور می‌شود و در آرامش و افتخار قرار می‌گیرد.

---

جمع‌بندی:
این شعر بیانگر سیر عقل کامل از عقل ظاهری به عقل درونی است که با نور خدا هم‌رَاه و به سمت حقیقت و عشق الهی حرکت می‌کند. در مسیر این سیر، عقل کامل از دنیای فانی جدا می‌شود و در ملکوت و وادی عشق سرافراز می‌شود.

عقل کامل در عرفان اسلامی

عقل کامل در عرفان اسلامی، مرتبه‌ی نهایی تکامل عقل انسانی است که در آن، سالک به درک شهودی و حضوری حقیقت رسیده و عقل او در مقام فناء فی الله قرار گرفته است. این عقل فراتر از عقل نظری، عقل قدسی و حتی عقل فؤادی است و به کمال نهایی خود رسیده است.

۱. جایگاه عقل کامل در عرفان

در سیر تکامل عقل، چهار مرتبه برای آن بیان شده است:

1. عقل نظری (جزئی) → عقل منطقی و استدلالی، محدود به تحلیل و تفکر
2. عقل قدسی → عقل اشراقی که به الهام و دریافت‌های باطنی متصل است
3. عقل فؤادی → عقل متصل به فؤاد که حقیقت را با شهود قلبی درک می‌کند
4. عقل کامل → عقل در مرتبه‌ی نهایی که حقیقت را بدون هیچ واسطه‌ای مشاهده می‌کند و در ذات خود فانی شده است

۲. ویژگی‌های عقل کامل

✅ ۱. وصول به حقیقت مطلق

• عقل کامل، عقلی است که نه‌تنها حقیقت را شهود می‌کند، بلکه خود با حقیقت یکی می‌شود.
• در این مرتبه، عارف از خود بی‌خود شده و حقیقت الهی را بدون هیچ حجاب و واسطه‌ای می‌بیند.

✅ ۲. فناء فی الله و بقاء بالله

• عقل کامل به مرحله‌ای رسیده است که دیگر عقل فردی نیست، بلکه عقل الهی در او تجلی کرده است.
• در این مرحله، عارف از خود فانی شده و تنها خدا را می‌بیند.

✅ ۳. جامعیت تمامی مراتب عقل

• این عقل، هم عقل نظری را در بر دارد، هم از عقل قدسی بهره‌مند است، هم مانند عقل فؤادی حقیقت را شهود می‌کند، اما فراتر از همه‌ی این‌ها، به مقام وحدت با حق رسیده است.

✅ ۴. عقل اول و عقل محمدی (ص)

• در عرفان اسلامی، عقل کامل همان عقل اول یا عقل محمدی (ص) است.
• این عقل، اولین مخلوق خداوند و سرچشمه‌ی تمام معرفت‌هاست.

✅ ۵. مطابقت با عقل کلی ابن‌عربی و ملاصدرا

• ابن‌عربی، عقل کامل را همان عقل کلی می‌داند که حقیقت وجود را به‌طور مطلق درک کرده است.
• ملاصدرا نیز در فلسفه‌ی خود، عقل کامل را مرتبه‌ای می‌داند که در آن، سالک دیگر به وجود مستقل خود اعتقاد ندارد و فقط وجود الهی را می‌بیند.

۳. عقل کامل در قرآن و روایات

✅ "وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ کُلَّهَا" (بقره، ۳۱)
"و خداوند همه‌ی اسماء را به آدم آموخت."

🔹 در تفسیر عرفانی، این آیه اشاره به عقل کامل در انسان دارد که استعداد درک همه‌ی حقایق را دارد.

✅ "وَمَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْرًا کَثِیرًا" (بقره، ۲۶۹)
"هر که حکمت یافت، خیر فراوانی یافت."

🔹 در عرفان، حکمت حقیقی همان عقل کامل است که انسان را به شهود مطلق حقیقت می‌رساند.

✅ حدیث نبوی:
"اول ما خلق الله العقل، فقال له أقبل فأقبل، ثم قال له أدبر فأدبر."
"اولین چیزی که خدا آفرید، عقل بود. به او گفت: پیش بیا، پس آمد. سپس گفت: بازگرد، پس بازگشت."

🔹 این حدیث اشاره به عقل اول یا عقل کامل دارد که همان حقیقت عقل محمدی (ص) است.

۴. سخنان عرفا درباره‌ی عقل کامل

✅ ابن‌عربی:
«عقل کامل همان عقلی است که در آن، سالک از خود فانی شده و حقیقت را بدون هیچ واسطه‌ای مشاهده می‌کند.»

✅ ملاصدرا:
«عقل کامل آن است که در آن، وجود فردی از میان رفته و تنها وجود الهی باقی مانده است.»

✅ مولانا:
«عقل گر کامل شود، دیوانه گردد / وز سر دیوانگی، بیگانه گردد»

🔹 این بیت اشاره دارد به این‌که عقل کامل، فرد را از خود تهی کرده و او را به مقام فناء در حقیقت می‌رساند.

۵. راه رسیدن به عقل کامل در سلوک عرفانی

✅ ۱. تصفیه‌ی نفس و عقل نظری

• سالک ابتدا باید از تفکرات جزئی و نظری عبور کند و عقل خود را به سوی کلیات سوق دهد.

✅ ۲. رسیدن به عقل قدسی و فؤادی

• سالک باید از الهام و اشراق بهره‌مند شود و قلب خود را برای دریافت انوار الهی آماده کند.

✅ ۳. فنا و بقاء بالله

• سالک باید از خود فانی شود و به مرتبه‌ی عقل کامل، یعنی مشاهده‌ی مستقیم حقیقت الهی، برسد.

۶. تفاوت عقل فؤادی و عقل کامل

۷. نتیجه‌گیری

✅ عقل کامل، عالی‌ترین مرتبه‌ی عقل در عرفان اسلامی است که در آن، سالک به حقیقت مطلق می‌رسد و از خود فانی می‌شود.
✅ این عقل، مرحله‌ی نهایی سیر و سلوک است که در آن، انسان دیگر وجود مستقل ندارد و فقط خدا را می‌بیند.
✅ در این مرتبه، عقل نه‌تنها حقیقت را مشاهده می‌کند، بلکه خود عین حقیقت می‌شود.
✅ عقل کامل، همان عقل اول، عقل محمدی (ص) و حقیقت عقل الهی است که تنها در وجود انسان کامل به ظهور می‌رسد.

پس عقل کامل همان حقیقت محمدیه است که سرچشمه‌ی همه‌ی معرفت‌ها و نهایت سیر عقلانی در عرفان اسلامی محسوب می‌شود.

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی