شرح غزل ششم حافظ

باسمه تعالی

برداشتهایی از اشعار حافظ

غزل ۶ _ بیت اول

به ملازمان سلطان ، که رساند این دعا را

که به شکر پادشاهی، ز نظر مران گدا را

سلطان دلها

به همراهان و نوکران و نزدیکان،ملازمان گفته می شود.سلطان به معنی پادشاه است ولی در اینجا سلطان دلها ،یعنی معشوق است.

منظور از دعا،درخواست است. منظور از نظر ،توجه و عنایت است.

حافظ می گوید چه کسی درخواست ما را به نزدیکان سلطان دلها می رساند.پادشاهی و مملکت دارای، شکر گزاری دارد.لذا برای ادای شکر، به گدای درگاه معشوق توجه و عنایتی شود.در حقیقت حافظ اولیای الهی را به شفاعت می خواند.

یکی از صفات خدا سلطان است.او پادشاه جهان هستی است.

اگر خواهی شوی محبوب جانان‌

تلاوت کن  مکرر ذکر یزدان

قرایت کن کلام حق ز تدبیر

به تعلیمش شود دنیا چو رضوان

غزل۶_ بیت دوم

شهاب ثاقب

ز رقیب دیوسیرت به خدای خود پناهم

مگر آن شهاب ثاقب مددی دهد خدا را

رقیب ،یعنی نگهبان ، پاسبان و مراقب را گویند.در اینجا منظور مخالف و مدعی است.دو نفر که بر سر یک چیز به رقابت بپردازند را رقیب هم نامند.

جن موئنث را پری و جن مذکر را دیو گویند.اما در اصطلاحات قرآنی به شیطان،دیو گفته می شود و به ملک فرشته گویند.در اینجا منظور از دیو ،همان شیطان است.

خلق و خوی و روش را سیرت گویند.به پناهم،یعنی پناه می برم.ثاقب یعنی سوراخ کننده است.منظور از شهاب ثاقب، نیزه های آتشی است که آسمان را سوراخ می کند و به طرف زمین می آید.در قرآن نیز به آن اشاره شده که برای جلوگیری و نفوذ شیاطین به طبقات بالای آسمان،از آن استفاده می شود.منظور از خدا را،یعنی برای خدا.

حافظ می گوید من از رقیب خود،یعنی شیطان نفس خود به خدا پناه می برم تا با شهاب های ثاقب خود،این دیو نفس را به هلاکت برساند.

جان رها شد،گر ز بند نفس پست

دل ز روی ماه جانان،گشت مست

هر چه بینی جملگی آیات او

جلوه ی حق کی ببیند خود پرست

غزل ۶_ بیت سوم

مژه سیاهت ار کرد به خون ما اشارت

ز فریب او بیندیش و غلط مکن نگارا

محبوب

اشارت کردن،یعنی فرمان دادن.منظور ازبه خون اشارت کردن،یعنی خون کسی را ریختن است.منظور از بیندیش،یعنی بترس.غلط نکن در گذشته به مفهوم اشتباه نکن بکار می رفته است.

حافظ در اینجا به محبوبی اشاره می کند که اطرافیانیش خوب نیستند و آنها تلاش می کنند که حافظ را از چشم محبوب بیندازند.لذا به محبوب خود می گوید مراقب باش که اطرافیانت دوستان تو را از تو نگیرند.

حافظ محبوب خود را به چشم تشبیه کرده است که اطراف آنرا مژه های احاطه کرده است.لذا می گوید این مژه ها که هر کدام می توانند مانع دیدن تو گردند را مراقب باش که با نگذاشتن دیدن ما موجب کشته شدن ما نشوی.

او می خواهد بگوید که محبوب چه زمینی باشد و چه آسمانی،اگر توجه و نظر خود را از ما بر دارد ،هلاکت ما را در پی دارد.

همواره کنار محبوب موانعی وجود دارد، که نباید آنها موجب شود که عاشق نتواند به محبوب خود برسد.همانند گل ، که بی خار نمی شود.

غم دل با که بگویم، که شود غم خوارم

غم دل جز به خدا، کس نبرد از جانم

غم دل چیست ، که آزرده کند احوالت

غم دل ، دوری یار است ، چرا در خوابم

غزل ۶_ بیت چهارم

دل عالمی بسوزی ، چو عذار بر فروزی

تو از ین چه سود داری، که نمی کنی مدارا

عالم،یعنی جهان،دنیا.اما در اینجا منظور از عالمی،مردم دنیاست.لذا منطور حافط از دل عالمی بسوزی،یعنی جهانی را عزا دار و دل آنها را بسوزانی است.به موهای نازک و ظریف پشت لب، عذار گویند.ولی در اینجا منظور صورت و رخ است.لدا منظور از عذار بر افروزی،یعنی خشمگین کنی و چهره را در هم کردن است. منطور ازمدارا ،یعنی نرمی کردن است.

حافظ به محبوب خود اشاره می کند و می گوید وقتی خشمگین و ناراحت می شوی ، مردم را عزا دار می کنی. بیا و نادیده بگیر و اغماض کن.دیگران با اذیت کردن مردم لِذت و تسکین می برند اما تو بی نیازی، بیا و با مردم با مدارا و مهربانی رفتار کن.

بیان کرد وصف خدا را کسی

مجو جزمحبت به انسان بسی

که در عشق و آگاهی و عفو جو

که هر چیز دیگر بباشد خسی

غزل۶ _ بیت پنجم

نسیم صبحگاهی

همه شب در این امیدم ،که نسیم صبحگاهی

به پیام آشنایان ، بنوازد آشنا را

منظور از همه شب،یعنی در طول شب.نسیم صبحگاهی بادی است که در صبحدم به گلها می تابد و غنچه ها بازمی شوند.

حافظ خود را همانند غنچه دلتنگ می داند و خواهان وزیدن نسیم الهی به دلش است تا روح و جانش به معارف الهی شکفته شود.

حافظ می گوید که امید من در طول شب به فرا رسیدن صبح است.تا محبوب من پیامی همانند پیامی که برای آشنایان می دهد ،به من هم بدهد و با این کار مرا نیز نوازش و مورد لطف قرار دهد.

او می گوید همه امید من به شب و نجواهای شبانه و گریه های سحراست ، بلکه صبحدم صاحب دلی فرا برسد و مرا به فیض الهی سیراب کند و از گرفتگی نجات دهد. 

با آمدنت دلم صفا می یابد

باران امید خوشنوا می بارد

عشق تو زده به جان ما آتش ها

خنده به لبان بینوا می آید

غزل ۶_بیت ششم

روز قیامت

چه قیامت است جانا ، که به عاشقان نمودی

دل و جان فدای رویت، بنما عذار ما را

قیامت یعنی غوغا و هنگامه به پا کردن است،ولی در اینجا منظور هجران و دوری محبوب است.لذا چه قیامتی،یعنی چه دوری عظیمی است.معمولا وقتی حادثه بزرگی اتفاق می افتد،می گوییم قیامتی به پا شد.

منظور از نمودی،یعنی نشان دادی.بنما هم به همین معناست.جانا،یعنی عزیزم و ای محبوب من.عذار هم به معنی چهره و صورت است.

حافظ دوری یار را به روز قیامت که طولانی و سخت است تشبیه می کند.برای فرد عاشق، دوری یار، هر لحظه بسیار نمود می کند.در حقیقت با فراق محبوب ، یار قیامت را به عاشق نشان می دهد.او می گوید ای عزیز جان ، ما را لایق بدان و چهره خود را به عاشقان رویت نشان بده.بگذار که چند روز باقی مانده عمر از نورانیت تو بهره ببریم.

الهی تویی مهربان هر زمان

که نزدیک باشی مرا هر مکان

منم غرق در لطف و احسان تو

بخواهم ز تو، جنتت ارمغان

غزل ۶_ بیت هفتم

حالت مستی

به خدا که جرعه‌ای ده ،تو به حافظ سحرخیز

که دعای صبحگاهی، اثری کند شما را

به خدا،یعنی تو را به خدا قسم.منظور از جرعه ای ده ،یعنی کمی از معرفت الهی به من بده.منظور از صبحگاهی ،ادامه سحر است که زمان مناسبی برای دعاست‌.

حافظ در اینجا به پیر مراد و محبوب خود خطاب می کند، که به من هم جرعه ای از باده معرفت را بچشان.تا من مست روی یار گردم .من هم در ازایش صبحدم که وقت دعا و استجابت دعاست ، به تو دعا می کنم.

حالت  مستی و  حیرانی  نکوست

دیدن   یکتا  امید م آرزوست 

مست عشقم،  مست یار و روی او

مست معبود ى که هستی آن اوست

دکتر علی رجالی

@alirejali