پرسش و پاسخ(۳۴)(تفاوت عقل و خرد)

باسمه تعالی

سوال

تفاوت عقل و خرد چیست؟

پاسخ

۱. از دیدگاه لغوی و زبان‌شناختی

● عقل:

• ریشه‌ی عربی دارد (عَقَلَ، یَعقِلُ)؛ به معنی "بستن، مهار کردن، نگه داشتن".
• کاربرد اصلی آن در بازداشتن نفس از هوا و هوس و اندیشه‌های بی‌اساس است.
• در عربی، مثلاً "عقال" به طنابی گفته می‌شود که شتر را با آن می‌بندند.

● خرد:

• ریشه‌ی فارسی دارد.
• به معنای توانایی تشخیص درست از نادرست، نازک‌بینی، و درک ظرایف امور.
• بسیار نزدیک به "فراست" و "بصیرت" است.

 نتیجه زبانی:
"عقل" جنبه‌ی محدودکننده دارد؛ ولی "خرد" جنبه‌ی تشخیص‌دهنده و راهگشا.

 ۲. از منظر فلسفی

● عقل:

• در فلسفه‌ی اسلامی، دو بخش دارد:
  • عقل نظری: درک حقایق کلی و امور هستی‌شناختی.
  • عقل عملی: سنجش کارها از حیث خوب و بد، باید و نباید.
• ابزار استدلال، قیاس، استنتاج.

● خرد:

• در متون فلسفی معادل عقل عملی یا "عقل تطبیقی" به کار می‌رود.
• بیشتر در مسائل اخلاقی، تدبیر امور زندگی، تصمیم‌سازی، و حکمت کاربرد دارد.

 نتیجه فلسفی:
عقل ابزاری برای استدلال است، ولی خرد به معنای "حکمت کاربردی" یا تدبیر عقلانی در زندگی است.

 ۳. از منظر عرفانی و سلوک معنوی

● عقل:

• در عرفان، گاه مذموم است؛ چون محدود به عالم ذهن و استدلال است.
• عقل جزوی یا عقل معاش نمی‌تواند حقیقت را درک کند؛ مانع سلوک می‌شود.
• در برابر عشق و شهود قرار می‌گیرد:

  عقل در شرحش چو خر در گل بخفت
  شرح عشق و عاشقی هم عشق گفت (مولوی)

● خرد:

• در عرفان کمتر به کار می‌رود، ولی اگر به کار رود، معنای لطیف‌تر و شهودی دارد.
• گاهی معادل "عقل کل" یا "عقل منوّر به نور الهی" است.
• می‌تواند نوری باطنی برای تشخیص راه حق از باطل باشد.

 نتیجه عرفانی:
عقل حجاب راه حق است اگر جزئی باشد؛ ولی خرد اگر به شهود متصل باشد، نوری هدایتگر است.

 ۴. از منظر دینی و قرآنی

● عقل:

• واژه‌ای است که در قرآن به صورت فعل (یَعقِلون، تَعقِلون) آمده، نه اسم.
• نشانه‌ی اهل ایمان، تعقل و تفکر است.
• پیامبران آمده‌اند تا "عقل‌ها را بیدار کنند".

● خرد:

• به‌صورت مستقیم در قرآن نیامده، اما در تفاسیر فارسی به‌جای "تعقل" یا "حکمت" از واژه‌ی "خرد" استفاده شده است.
• معادل با "فهم عمیق دینی" یا "بصیرت" در منابع فارسی.

 نتیجه دینی:
"عقل" در قرآن نیروی درک صحیح است. "خرد" ترجمان فارسی آن است، گاه نزدیک‌تر به حکمت و بصیرت.

 ۵. از منظر ادبیات فارسی

● عقل:

• در اشعار عرفانی گاه در برابر عشق می‌ایستد.
• حافظ، مولوی، عطار و سنایی گاه آن را محدود و مانع می‌دانند:

  عقل می‌خواست کز آن شعله چراغ افروزد
  عقل در آتش عشق آمد و خاکستر شد (اقبال)

● خرد:

• ستوده‌ترین ویژگی انسان در آثار فردوسی، سعدی، نظامی، و حتی خیام است.
• اساس تمایز انسان از حیوانات است.
• در شاهنامه، آغاز و انجام با ستایش خرد است:

  به نام خداوند جان و خرد
  کزین برتر اندیشه بر نگذرد

 نتیجه ادبی:
"خرد" وجه والای عقل است؛ عقل اگر پاک، لطیف، و متصل به حقیقت شود، به مرتبه‌ی خرد می‌رسد.

 ۶. مقایسه جمع‌بندی‌شده

جنبه	عقل	خرد
ریشه	عربی	فارسی
معنای اصلی	بازدارندگی، نگهداری	نازک‌اندیشی، بصیرت
کارکرد فلسفی	فهم کلیات، استدلال	تدبیر عملی، حکمت
در عرفان	حجاب راه حق (در صورت جزئی بودن)	نزدیک به شهود، نور باطنی
در قرآن	ابزار فهم و ایمان	به‌صورت فعل (یَعقِلون) آمده
در ادبیات	گاه در برابر عشق	مبدأ همه نیکی‌ها
ویژگی اصلی	ابزار تعقّل	لطافتِ درک و نورانیت

تهیه و  تنظیم

دکتر علی رجالی