پرسش و پاسخ(۵)(شان نزول چیست)

باسمع تعالی

پرسش و پاسخ(۵)

سؤال

شأن نزول چیست؟

پاسخ:

تعریف شأن نزول

شأن نزول یا سبب النزول به موقعیت، حادثه، سؤال، یا شرایطی اطلاق می‌شود که باعث نازل شدن آیه یا آیاتی از قرآن می‌شود. این حوادث معمولاً مربوط به دوران پیامبر اسلام (ص) هستند و در پاسخ به یک نیاز، مشکل، یا سؤال نازل شده‌اند.

اهمیت و فواید شناخت شأن نزول

1. فهم صحیح آیات: شناخت شرایط نزول کمک می‌کند تا مراد واقعی آیه بهتر درک شود.
2. جلوگیری از تفسیر نادرست: ممکن است آیه‌ای درباره واقعه‌ای خاص باشد و تعمیم بی‌جا، معنای آیه را تحریف کند.
3. تعیین مصداق‌ها: بعضی آیات درباره افراد یا گروه‌هایی خاص نازل شده‌اند.
4. استنباط دقیق احکام فقهی: فقیه باید بداند که حکم آیه مطلق است یا به مورد خاصی مربوط می‌شود.
5. شناخت سیر تاریخی دعوت اسلامی: شان نزول آیات بخشی از تاریخ صدر اسلام را نیز روایت می‌کند.
6. تشخیص ناسخ و منسوخ: در موارد اختلاف، شناخت ترتیب زمانی نزول آیات، به تعیین ناسخ و منسوخ کمک می‌کند.

اقسام شأن نزول

1. سؤال و پاسخ: برخی آیات در پاسخ به پرسش‌هایی از پیامبر (ص) نازل شدند.

   • مثال:
     «یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْأَهِلَّةِ...» (بقره: ۱۸۹)

2. وقایع تاریخی: مانند جنگ‌ها، رفتار منافقان، یا حوادث خاص.

   • مثال:
     «إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ...» (احزاب: ۵۷)
     درباره تهمت به حضرت عایشه.

3. رفتار افراد خاص: مانند توبه برخی افراد یا ماجرای برخی اصحاب.

   • مثال:
     آیه‌ی «لَقَدْ تَابَ اللَّهُ عَلَى النَّبِیِّ وَالْمُهَاجِرِینَ...» (توبه: ۱۱۷)
     درباره توبه‌ی سه نفر که در جنگ تبوک شرکت نکردند.

منابع شناخت شأن نزول

1. احادیث معتبر از پیامبر (ص) یا صحابه؛
2. روایات تابعین (در صورت اعتبار سند)؛
3. تفاسیر روایی و تاریخی مانند تفسیر طبری، ابن کثیر، سیوطی، و در شیعه تفسیر قمی و مجمع‌البیان؛
4. کتاب‌های تخصصی شأن نزول مانند:
   • أسباب النزول اثر واحدی نیشابوری؛
   • لباب النقول فی أسباب النزول اثر سیوطی.

برخی نمونه‌های مشهور شأن نزول

1. آیه‌ی حرمت شراب:

   • «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَیْسِرُ...» (مائده: ۹۰)
     در پاسخ به مصرف شراب در جامعه عرب، به‌تدریج و در چند مرحله نازل شد تا نهایتاً حرمت کامل آن اعلام گردد.

2. آیه‌ی حجاب:

   • «یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ...» (احزاب: ۵۹)
     بعد از مزاحمت برخی مردان با زنان پیامبر (ص) نازل شد.

3. ماجرای «ولید بن مغیره»:

   • آیه «ذَرْنِی وَمَنْ خَلَقْتُ وَحِیدًا...» (مدثر: ۱۱)
     درباره‌ی اوست که از پیامبر روگردان شد.

تفاوت "شأن نزول" با "جریان تطبیق"

گاهی آیه‌ای در شأن شخص یا واقعه‌ای خاص نازل نشده، اما بر مصادیق آن منطبق است. این تطبیق، شأن نزول نیست، بلکه جریان تطبیق یا تأویل است. پس باید دقت کرد که هر تطبیقی را نباید به‌عنوان شأن نزول تلقی کرد.

جمع‌بندی

شناخت شأن نزول برای درک درست قرآن، فهم دقیق تاریخ اسلام و استخراج احکام شرعی اهمیت بالایی دارد. این علم در کنار دیگر علوم قرآنی مانند تفسیر، ناسخ و منسوخ، و علم حدیث، ابزار اصلی در تحلیل و فهم متون قرآنی است.

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی