متن و شرح مثنوی ترس از فقر

باسمه تعالی

مثنوی ترس از فقر

بیت ۱:

در سایه‌ی وهم، جان گرفتار شده
سرگشته‌ی غم، خوار و بیمار شده

شرح:
در این بیت، وهم به معنای تصورات و نگرانی‌های بی‌اساس معرفی شده که باعث گرفتاری و سرگشتگی روح انسان می‌شود. غم و اندوه ناشی از این اوهام، انسان را ذلیل و ناتوان می‌سازد.

تفسیر:

• هرگاه انسان به وهم و خیال‌های باطل میدان دهد، جانش گرفتار رنج‌های بی‌پایه می‌شود.
• ترس از آینده و نگرانی‌های بیهوده، آرامش و سلامت روان را از بین می‌برد.

بیت ۲:

در دام هوس، روح ما خوار شده
در بند خیال، شمعِ شب‌زار شده

شرح:
هوس به معنای تمایلات نفسانی و زودگذر است که باعث پستی و خواری روح می‌شود. شمع شب‌زار کنایه از وجودی است که در تاریکی شک و خیال اسیر شده و به تدریج تحلیل می‌رود.

تفسیر:

• هوس‌های ناپایدار، انسان را از مقام والای انسانی پایین می‌آورد.
• خیالات بی‌اساس، مانند تاریکی شب، نور معرفت و ایمان را خاموش می‌کند.

بیت ۳:

ای دل بگذر، از غم فردایت
در دست تو نیست، رزق جان افزایت

شرح:
شاعر با خطاب به دل، توصیه می‌کند که از نگرانی درباره‌ی آینده دست بردارد، زیرا رزق و روزی در دست قدرت الهی است و نه در اختیار انسان.

تفسیر:

• نگرانی درباره‌ی آینده بیهوده است، زیرا آینده به اراده‌ی خداوند رقم می‌خورد.
• رزق حقیقی نه از تلاش انسان، بلکه از لطف الهی تأمین می‌شود.

بیت ۴:

ای عقل چرا چنین هراسان گشتی
دل را ز طمع، به بند شیطان گشتی

شرح:
شاعر از عقل می‌پرسد که چرا دچار ترس و اضطراب شده است. طمع و حرص، انسان را به وسوسه‌های شیطانی گرفتار می‌کند و او را از آرامش معنوی دور می‌سازد.

تفسیر:

• طمع و حرص دنیوی، عقل را از مسیر معرفت و یقین منحرف می‌کند.
• ترس از فقر، ناشی از وسوسه‌های شیطان و ضعف ایمان است.

بیت ۵:

در حلقه‌ی فقر، مرد بی‌تاب شده
از غصه و غم، غرق مرداب شده

شرح:
شاعر فقر و تنگدستی را به حلقه‌ی اسارت تشبیه کرده که انسان را بی‌تاب و ناآرام می‌کند. مرداب کنایه از رکود و نابودی است که انسان را به ناامیدی می‌کشاند.

تفسیر:

• ترس از فقر انسان را در بند نگرانی قرار می‌دهد.
• غرق شدن در غم، انسان را به رکود و درماندگی می‌کشاند.

بیت ۶:

از تنگی فقر، دل پریشان گشته
آزاد ولی، دل چو زندان گشته

شرح:
شاعر به تناقض درونی انسان اشاره دارد: هرچند ظاهر انسان آزاد است، اما ترس از فقر او را در زندان فکری گرفتار کرده است.

تفسیر:

• فقر مادی اگر با بی‌ایمانی همراه شود، انسان را ناآرام و پریشان‌حال می‌کند.
• آزادی واقعی زمانی حاصل می‌شود که دل از ترس و طمع رها گردد.

بیت ۷:

چشمی که به دست دگری می‌باشد
آلوده‌ی وهم و خطری می‌باشد

شرح:
کسی که امیدش به دیگران باشد و نه به خداوند، همواره در ترس و خطر گرفتار است، زیرا تکیه بر مخلوق، باعث وابستگی و ناامنی می‌شود.

تفسیر:

• اتکای به دیگران، انسان را به وهم و نگرانی می‌اندازد.
• اعتماد به خداوند، تنها راه آرامش حقیقی است.

بیت ۸:

از ترس و گمان، چون هراسان گشتی
در بند غمِ جهان، پریشان گشتی

شرح:
ترس از اتفاقات آینده و گمان‌های بدبینانه، انسان را آشفته و پریشان می‌کند و او را از آرامش معنوی محروم می‌سازد.

تفسیر:

• بدگمانی به آینده، انسان را از آرامش درونی دور می‌کند.
• یقین به لطف خدا، ترس و پریشانی را از دل می‌زداید.

بیت ۹:

گر سینه ز نورِ حق فروزان گردد
دل فارغ از این غمِ فراوان گردد

شرح:
اگر نور ایمان در دل انسان بتابد، تمام غم‌ها و نگرانی‌های دنیوی از بین می‌رود، زیرا دل با یاد خدا آرامش می‌یابد.

تفسیر:

• معرفت الهی، انسان را از اضطراب و ترس مادی آزاد می‌کند.
• نور حق در قلب، منشأ آرامش و اطمینان است.

بیت ۱۰:

رزقی که رسد ز لطف یزدان باشد
بر سفره‌ی ما همیشه مهمان باشد

شرح:
رزق و روزی که از لطف خداوند برسد، همیشگی و برکت‌آفرین است و هیچ کمبودی در آن وجود ندارد.

تفسیر:

• رزق حقیقی از جانب خداوند و با لطف الهی تأمین می‌شود.
• توکل بر خدا، موجب برکت و استمرار نعمت می‌گردد.

 

بیت ۱۱

. هر کس که توکلش به حق می‌باشد
در سایه‌ی لطف، بی‌مشقت باشد
شاعر در این بیت به این نکته اشاره می‌کند که کسانی که تمام توکلشان به خداوند است، از هر سختی و مشقتی در امان خواهند بود. چون در سایه رحمت و لطف خداوند، هیچ دشواری نمی‌تواند آنها را آزرده کند.

بیت ۱۲:

. از خوانِ کرم، لطف او بی‌حد گشت
دل محوِ جمال، نور بی‌مانند گشت
این بیت به گستردگی کرم و لطف الهی اشاره دارد که بی‌پایان است. انسان‌های مؤمن با دریافت لطف خداوند، در دل خود از جمال الهی محو می‌شوند و نور حقیقت در دلشان روشن می‌گردد. این نور، نور معنوی است که از ایمان و اتصال به خداوند حاصل می‌شود.

بیت ۱۳:

هر کس به امید این و آن می باشد
در دام فریب و درد جان می باشد
شاعر به کسانی که به امید دیگران و وسایل مادی هستند هشدار می‌دهد که چنین افرادی در دام فریب و درد گرفتار خواهند شد. امید به غیر خدا، انسان را به گرفتاری و رنج می‌افکند.

بیت ۱۴:

ای دل برهان، غصه و حرمان را
آه دل خویش، رنج بی‌پایان را
شاعر به دل خود دستور می‌دهد که غصه‌ها و احساسات بی‌پایان رنج را کنار بگذارد. با یاد خدا، دل از غم‌ها و دردها آزاد می‌شود و به آرامش خواهد رسید.

بیت۱۵:

گر طالبِ آن سرِّ نهانی در جان
بگذر ز جهان و هر چه خواهی از آن
اگر انسان به دنبال حقیقتی نهان در دل خود است، باید از تعلقات دنیوی بگذرد. این سر نهانی همان حقیقت وجودی و عرفانی است که در دل انسان قرار دارد و تنها با رهایی از دنیا می‌توان به آن دست یافت.

بیت۱۶:

هرکس به امید دل به یزدان بندد
دستش بگرفت آن که پیمان بندد
شاعر در این بیت می‌گوید که کسانی که امیدشان را تنها به خداوند بسته‌اند، در نهایت دست حمایت و هدایت خداوند را خواهند یافت. خداوند که پیمان‌گیر است، همیشه دست حمایت خود را به سوی کسانی که به او توکل دارند، دراز می‌کند.

 

بیت ۱۷:

هر کس که امید بر خدا می‌باشد
از خوف و هراس، دل رها می‌باشد

✅ شرح و تفسیر:
کسی که تمام امید خود را به خداوند متعال ببندد، از تمام ترس‌ها و دغدغه‌های دنیا رهایی می‌یابد. در این صورت، دلش آرامش می‌یابد و هیچ ترسی از آینده و مشکلات نخواهد داشت، چرا که خداوند یار و یاور اوست. این مفهوم، با آیه‌ی قرآن "وَمَن یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ" (طلاق: ۳) همخوانی دارد.

بیت ۱۸:

ای دل، به یقین ره ز طمع آزار است
رزقِ تو به دستِ قادرِ دادار است

شرح و تفسیر:
شاعر به دل خود نصیحت می‌کند که طمع و وابستگی به دنیای فانی تنها باعث آزار و درد خواهد شد. رزق و روزی حقیقی از سوی خداوند قادر است و باید تنها به او اعتماد کرد. این بیت، پیامی است که از توکل و رضایت به مقدرات الهی بر می‌آید.

بیت۱۹:

چون لطفِ خدا زِ حدِ احسان باشد
بی‌حاصل از آن، غمِ فراوان باشد

 شرح و تفسیر:
اگر لطف و احسان خداوند شامل حال کسی شود، او از تمام غم‌ها و نگرانی‌ها بی‌نیاز خواهد بود. پس در حقیقت، غم و نگرانی از آنِ کسانی است که از رحمت و کرم الهی غافل‌اند و تنها به مخلوقات فانی امید بسته‌اند.

بیت۲۰:

آن کس که ندارد به خداوند امید
هر لحظه دلش اسیرِ طوفان شدید

 شرح و تفسیر:
کسی که به خداوند امید ندارد، به جای آرامش و اطمینان، همواره در طوفان‌های سختی‌ها و بی‌ثباتی‌ها گرفتار است. این افراد در زندگی خود همواره دچار اضطراب و نگرانی هستند، چرا که به غیر خدا تکیه کرده‌اند.

بیت ۲۱:

ای دل مَنِه امید بر این خلقِ ضعیف
رزقِ تو بود ز دستِ معبود، لطیف

 شرح و تفسیر:
شاعر دل خود را به یادآوری می‌آورد که امید به مخلوقات ضعیف چیزی جز یأس و شکست در پی نخواهد داشت. در حقیقت، رزق واقعی از دست خداوند است و باید تنها به او تکیه کرد. این بیت اشاره به اعتماد به خداوند دارد که تنها اوست که رزق و روزی حقیقی را در دست دارد.

بیت۲۲:

در دست خدا، کرم فراوان باشد
نور ازلی یر دل‌ و جان باشد

 شرح و تفسیر:
در دست خداوند، کرم و رحمت بی‌پایان است. خداوند با نور ازلی خود دل و جان انسان را روشن می‌سازد. این نور، هدایت الهی است که موجب رشد معنوی و آرامش درونی انسان می‌شود.

بیت۲۳:

هر کس که به حق دل  شود شاد
از بند غم است در دو عالم آزاد

 شرح و تفسیر:
کسی که در دل خود به حق و حقیقت توجه کند و قلبش از عشق به خداوند پر شود، از غم‌ها و نگرانی‌های دنیا آزاد خواهد شد. او در این دنیا و آخرت به آرامش واقعی دست می‌یابد.

بیت ۲۴:

هر جا که یقین ز نورِ جان می‌تابد
غم از دلِ ما به ناگهان می‌تابد

 شرح و تفسیر:
اگر یقین و ایمان به خداوند از دل انسان بتابد، غم‌ها و ناراحتی‌ها از دل او دور خواهد شد. این نورِ یقین، همان هدایت الهی است که از دل به بیرون می‌تابد و انسان را از همه نگرانی‌ها رها می‌کند.

بیت ۲۵:

رزقی که خدا دهد، کم و بیشی نیست
در سایه‌ی حق، بیم و تشویشی نیست

 شرح و تفسیر:
رزق الهی نه زیاد است و نه کم، بلکه در حد نیاز هر فرد فراهم می‌شود. بنابراین، کسی که به حق و خداوند اعتماد کند، از تشویش و نگرانی‌ها رها خواهد شد، چرا که رزق واقعی از سوی خداوند است و او هیچگاه کسی را بی‌روزگار نمی‌گذارد.

بیت ۲۶:

. ای دل به توکل دل خود را بسپار
کز لطف خدا، نباشد اندوه ز یار
در این بیت، شاعر به دل خود دستور می‌دهد که با توکل به خداوند، آرامش پیدا کند. این توکل به معنای اعتماد کامل به پروردگار است که هیچ اندوه و غم نمی‌تواند دل آرام و توکل‌کرده را لمس کند.

بیت ۲۷:

هر جا که خداست، بی نیازی بر ماست
لطفش ز کرم، بر دلِ ما پیداست
این بیت بر این نکته تأکید دارد که در هر کجا که خداوند باشد، انسان بی‌نیاز و مرفه است. لطف خداوند بر دل انسان‌های مؤمن آشکار است، چرا که در سایه رحمت خداوند، انسان نیازی به هیچ‌چیز ندارد.

بیت ۲۸:

چون فقر نماند به جهان جاویدان
غم را به دل خویش مده ره، ای جان
شاعر به دل خود می‌گوید که چون فقر، پایداری ندارد و در نهایت از بین می‌رود، بنابراین نباید اجازه دهد که غم و اندوه به دلش راه یابد.

بیت ۲۹:

گنجی که نهان ز چشم انسان باشد
در سینه‌ی دل، غرق ایمان باشد
این بیت به گنجی اشاره دارد که در دل انسان نهان است. این گنج، ایمان و اعتقاد به خداوند است که نه دیده می‌شود و نه در دسترس دیگران است، ولی در دل مؤمنان حقیقتی پرارزش است.

بیت ۳۰:

چون ذکر خدا، رهنمایی باشد
بی یاد خدا، غم "رجالی" باشد
در این بیت، نقش خداوند به عنوان راهنما و هدایتگر مطرح می‌شود. یاد خداوند، در دل انسان را از غم‌ها و مشکلات می‌رهاند. اما اگر از یاد خدا غافل شویم، دچار غم و اندوه می‌شویم که "رجالی" (غصه‌های دنیوی) را به همراه دارد.

نتیجه گیری:

این شعر نه تنها معنای عمیقی از توکل و ایمان به خداوند را منتقل می‌کند، بلکه در هر بیت احساس و تصویر زیبای اعتمادی به معشوق بی‌همتا را به تصویر کشیده است.

این اشعار به طور کلی به توکل به خداوند، رهایی از وابستگی‌های دنیوی و یافتن آرامش در سایه‌سار لطف الهی اشاره دارند.

سراینده

دکتر علی رجالی