متن و شرح قصیده قرآن

باسمه تعالی

قصیده‌ قرآن

– شرح و تفسیر

این قصیده در وصف عظمت قرآن کریم سروده شده و ویژگی‌های هدایت‌گری، جاودانگی، و نورانیت این کتاب آسمانی را به تصویر می‌کشد. در ادامه، هر بیت را همراه با شرح و تفسیر آن بررسی می‌کنیم:

ره‌آوردِ شبِ قدر است قرآن

کلامِ حق بُوَد، بدر است قرآن

شرح:
قرآن کریم در شب قدر نازل شد؛ شبی که ارزش آن برتر از هزار ماه است. تعبیر "ره‌آوردِ شبِ قدر" نشان می‌دهد که قرآن هدیه‌ای آسمانی است که خداوند در این شب پرقدر به انسان ارزانی داشته است.

تفسیر:
"کلامِ حق بُوَد، بدر است قرآن" بر این حقیقت تأکید دارد که قرآن، کلام خداوند است و مانند "بدر" (ماه کامل)، نور روشنی‌بخش در دل تاریکی‌هاست. این تشبیه، نقش هدایت‌گری قرآن را برجسته می‌کند.

چراغی در دلِ شب‌های تیره

به هر وادی، ره‌آور است قرآن

شرح:
این بیت، قرآن را به چراغی تشبیه کرده که در تاریکی‌های جهل و گمراهی، راه را به انسان نشان می‌دهد.

تفسیر:
"به هر وادی، ره‌آور است قرآن" تأکید می‌کند که قرآن در همه‌ی مسیرهای زندگی، راهنما و هدایت‌گر انسان است؛ چه در بُعد فردی و چه در عرصه‌ی اجتماعی.

به بحرِ معرفت، گنجی نهفته

که بالاتر ز گوهر است قرآن

شرح:
قرآن را می‌توان به دریای معرفت تشبیه کرد که گنج‌های بی‌شماری را در خود نهفته دارد.

تفسیر:
این بیت اشاره دارد به اینکه ارزش قرآن از همه‌ی گوهرهای مادی بالاتر است؛ زیرا گوهرهای مادی زوال‌پذیرند، اما معارف قرآن جاودانه و بی‌نهایت‌اند.

ز طوفانِ بلا، راه نجات است

امینِ سِرّ داور است قرآن

شرح:
طوفان بلا می‌تواند هم بلای طبیعی و هم گرفتاری‌های معنوی و فکری باشد. قرآن، راه نجات از همه‌ی این سختی‌ها را ارائه می‌دهد.

تفسیر:
"امینِ سِرّ داور است قرآن" بیانگر این است که قرآن، حافظ اسرار الهی است و به عنوان کتاب خدا، دربرگیرنده‌ی احکام و داوری‌های اوست.

دلِ غافل ز نورش بی‌خبر ماند

ولی جان را مصوّر است قرآن

شرح:
دل‌هایی که در غفلت فرو رفته‌اند، از نور هدایت قرآن بهره نمی‌برند، اما آن‌هایی که بیدارند، جانشان با معارف آن شکل می‌گیرد.

تفسیر:
"ولی جان را مصوّر است قرآن" اشاره دارد به اینکه قرآن، نقشه‌ی راه و تصویر روشنی از مسیر سعادت را برای انسان ترسیم می‌کند.

طریقِ انس با حق می‌نماید

کلیدِ بابِ باور است قرآن

شرح:
قرآن، راه نزدیک شدن به خداوند را نشان می‌دهد و انسان را از شک و تردید به باور و یقین می‌رساند.

تفسیر:
"کلیدِ بابِ باور است قرآن" تأکید دارد که ایمان حقیقی و باور راستین، از طریق قرآن به دست می‌آید.

چراغِ راهِ تقوا پیشگان را

به تاریکی منوّر است قرآن

شرح:
اهل تقوا برای حرکت در مسیر صحیح، نیاز به نوری دارند که راهشان را روشن کند؛ قرآن این نور را فراهم می‌سازد.

تفسیر:
"به تاریکی منوّر است قرآن" یعنی در ظلمت‌های شک و گمراهی، قرآن روشنایی‌بخش راه انسان است.

نه زنگِ شک بر آیینه‌اش اُفتد

چو وحیِ پاکِ داور است قرآن

شرح:
قرآن همچون آیینه‌ای است که حقیقت را بی‌کم‌وکاست نشان می‌دهد و هیچ تردیدی در آن راه ندارد.

تفسیر:
"چو وحیِ پاکِ داور است قرآن" اشاره به این دارد که قرآن، وحی خالص الهی است و هیچ تحریفی در آن راه نیافته است.

کلامی جاودان از حقِ سرمد

به هر عصر و مُصَدَّر است قرآن

شرح:
قرآن، سخنی جاودان از خداوند ازلی و ابدی است که در همه‌ی دوران‌ها و برای همه‌ی انسان‌ها راهنماست.

تفسیر:
"به هر عصر و مُصَدَّر است قرآن" یعنی در هر زمان، قرآن محور هدایت و مرجع اصلی است.

ز دامِ جهل، انسان را رهاند

شفای قلبِ مضطر است قرآن

شرح:
جهل و نادانی، دام بزرگی است که انسان را گرفتار می‌کند. قرآن، راه رهایی از این دام را نشان می‌دهد.

تفسیر:
"شفای قلبِ مضطر است قرآن" اشاره دارد به اینکه قرآن، آرامش‌بخش دل‌های نگران و پریشان است.

به دل نورِ خدا را می‌نشاند

چراغِ جانِ مضطر است قرآن

شرح:
قرآن، نور الهی را در دل انسان قرار می‌دهد و او را از تاریکی‌های درونی می‌رهاند.

تفسیر:
"چراغِ جانِ مضطر است قرآن" یعنی هر کس که در تنگنای روحی باشد، قرآن همچون چراغی، راه نجات را به او نشان می‌دهد.

 

حیاتِ جاودان بخشد به عاشق

به دل‌ها روحِ پرور است قرآن

شرح:
این بیت بیانگر این حقیقت است که قرآن برای عاشقان حقیقت، حیات جاودان و معنوی به ارمغان می‌آورد و دل‌ها را با معارف بلند خود تغذیه و پرورش می‌دهد.

تفسیر:
"حیاتِ جاودان" اشاره به این دارد که ایمان و عمل به قرآن، انسان را به زندگی جاودان در بهشت رهنمون می‌سازد. "روحِ پرور" بودن قرآن نشان‌دهنده‌ی این است که آیات الهی، جان و روان انسان را تعالی بخشیده و به کمال می‌رساند.

نه تنها در زمین، قانونِ هستی

به افلاک و به اختر است قرآن

شرح:
قرآن محدود به زندگی زمینی نیست، بلکه نظام عالم هستی – از زمین تا آسمان‌ها – تابع قوانین الهی مندرج در قرآن است.

تفسیر:
این بیت اشاره به جامعیت و گستره‌ی تأثیر قرآن دارد. در آیات متعددی، نظم دقیق کائنات به عنوان نشانه‌ای از قدرت خداوند معرفی شده که هماهنگ با آموزه‌های قرآن است (مانند آیه‌ی ۴۹ سوره‌ی قمر: إِنَّا کُلَّ شَیْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ).

به هر دردی دوا، داروی رحمت

شفای جانِ ابتر است قرآن

شرح:
قرآن برای هر درد معنوی و روحی درمانی دارد و به‌ویژه برای جان‌هایی که از حقیقت و معنویت دور افتاده‌اند، شفابخش است.

تفسیر:
آیه‌ی ۸۲ سوره‌ی اسراء: "وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ..." تأکید می‌کند که قرآن شفای دل‌ها و رحمت خداوند برای اهل ایمان است.

هر آن‌کس دل به آن صحرا سپارد

ز هر خوف و ز هر شر است قرآن

شرح:
کسی که خود را به قرآن بسپارد و زندگی‌اش را بر اساس آن سامان دهد، از هر ترس و گزندی در امان خواهد بود.

تفسیر:
این بیت ناظر به نقش حفاظتی قرآن است. خداوند در آیات متعددی مانند آیه‌ی ۹ سوره‌ی حجر وعده‌ی حفاظت از قرآن را داده است و پیروی از آن، انسان را از گمراهی و آسیب‌های دنیا و آخرت مصون می‌دارد.

پیامش، مهر و وصلِ بی‌نهایت

به یاران، یارِ برتر است قرآن

شرح:
پیام اصلی قرآن دعوت به مهرورزی و ارتباط بی‌نهایت با خداوند است. برای اهل ایمان، قرآن بهترین همراه و راهنماست.

تفسیر:
قرآن انسان را به محبت، اخوت، و ارتباط نزدیک با خداوند دعوت می‌کند (مانند آیه‌ی ۹۰ سوره‌ی نحل: "إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ...").

هر آن‌کس در رهش، رهرو بماند

نگهبانش ز کیفر است قرآن

شرح:
کسی که در مسیر قرآن ثابت‌قدم بماند، قرآن او را از عذاب‌های الهی در دنیا و آخرت حفظ خواهد کرد.

تفسیر:
آیه‌ی ۶ سوره‌ی فصّلت: "وَالَّذِینَ یُمَسِّکُونَ بِالْکِتَابِ..." بر اهمیت تمسک به قرآن و نقش آن در نجات از عذاب تأکید دارد.

نه باطل بر مسیرش ره بیابد

چراغِ راهِ رهبر است قرآن

شرح:
هیچ‌گونه باطلی نمی‌تواند در قرآن نفوذ کند و این کتاب، چراغ هدایت برای رهبران حقیقی و انسان‌های مؤمن است.

تفسیر:
این بیت اشاره به آیه‌ی ۴۲ سوره‌ی فصلت دارد: "لَا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ..." که تأکید دارد باطل هرگز بر قرآن چیره نخواهد شد.

کلامش، نکته‌ی غیب و شهود است

کلیدِ رازِ محضر است قرآن

شرح:
قرآن شامل معارف نهفته از عالم غیب و حقایق آشکار عالم شهود است و کلید فهم اسرار الهی را در اختیار انسان قرار می‌دهد.

تفسیر:
این بیت اشاره به جنبه‌ی فراطبیعی قرآن دارد که هم به امور پنهان و هم به مسائل آشکار پرداخته است (آیه‌ی ۱۸ سوره‌ی جن: "عَالِمُ الْغَیْبِ فَلَا یُظْهِرُ عَلَى غَیْبِهِ أَحَدًا").

کند دعوت به حق، آزادگی را

ندایِ فخرِ داور است قرآن

شرح:
قرآن انسان را به حقیقت و آزادگی فرا می‌خواند و این دعوت، افتخار و نشانه‌ی رحمت الهی است.

تفسیر:
این بیت اشاره دارد به دعوت قرآن به آزادگی از بندهای مادی و نفسانی، همان‌طور که آیه‌ی ۲۵۷ سوره‌ی بقره تأکید می‌کند: "اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ..."

جهان را از ضلالت می‌رهاند

چراغِ صبحِ باور است قرآن

شرح:
قرآن، انسان‌ها را از گمراهی نجات داده و مانند سپیده‌دمی، حقیقت را آشکار می‌سازد.

تفسیر:
قرآن روشنگر راه زندگی است (آیه‌ی ۱۵ سوره‌ی مائده: "قَدْ جَاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَکِتَابٌ مُبِینٌ...").

به جان‌بخشِ حقایق، چشمه‌ی فیض

مُبَشِّر بر پیمبر است قرآن

شرح:
قرآن چشمه‌ی فیض الهی است که جان انسان را با حقیقت زنده می‌کند و بشارت‌آور رسالت پیامبر (ص) است.

تفسیر:
این بیت به نقش قرآن به عنوان منبعی بی‌پایان از حکمت و بشارت اشاره دارد (آیه‌ی ۴۸ سوره‌ی احزاب: "وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ...").

خدا را حجّت و فصل الخطاب است

به خلق، آیین و دفتر است قرآن

شرح:
قرآن، حجت الهی و آخرین سخن خداوند در هدایت بشر است و به عنوان قانون زندگی برای همه‌ی انسان‌ها باقی خواهد ماند.

تفسیر:
این بیت اشاره دارد به آیه‌ی ۵۱ سوره‌ی شوری: "وَمَا کَانَ لِبَشَرٍ أَن یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیًا..." که قرآن را حجت قطعی خدا معرفی می‌کند.

 

به باغِ معرفت، بَرهان شیرین

به دل، شیرین‌تر و خوش تر است قرآن

شرح:
قرآن همانند باغی پر از میوه‌های شیرین معرفت است که جان و دل را با معانی لطیف و عمیق خود تغذیه می‌کند و شیرینی آن از هر لذت دنیوی برتر است.

تفسیر:
آیات قرآن، سرچشمه‌ی دانش و حکمت است. در آیه‌ی ۱۶ سوره‌ی تغابن آمده است:
"فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَاسْمَعُوا وَأَطِیعُوا..."
این آیه به تأثیر شیرین اطاعت و فهم قرآن اشاره دارد که قلب مؤمنان را روشنی می‌بخشد.

کلامش مژده‌ی فتح و ظفر داد

که نصرت از مسبب است قرآن

شرح:
قرآن نوید پیروزی و فتح را به مؤمنان می‌دهد و یادآوری می‌کند که تنها خداوند، عامل و سبب اصلی همه‌ی پیروزی‌هاست.

تفسیر:
این بیت به آیه‌ی ۴۰ سوره‌ی حج اشاره دارد:
"وَلَیَنصُرَنَّ اللَّهُ مَن یَنصُرُهُ..."
که تأکید دارد نصرت الهی برای کسانی است که در راه او تلاش می‌کنند و قرآن، راهنمای فتح واقعی است.

طلوعِ وحی در شب‌های تاریک

نشانِ مهرِ داور است قرآن

شرح:
نزول قرآن در شب‌های تاریک (به‌ویژه شب قدر) نشان‌دهنده‌ی رحمت و مهربانی خداوند نسبت به بشریت است.

تفسیر:
آیه‌ی ۳ سوره‌ی دخان:
"إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُّبَارَکَةٍ..."
بر نزول قرآن در شب قدر و اهمیت آن در هدایت تأکید دارد.

برای مؤمنان، فتحِ سعادت

به هر غم، چاره‌گر است قرآن

شرح:
قرآن برای اهل ایمان، کلید خوشبختی و راه‌حل تمام مشکلات و غم‌هاست.

تفسیر:
آیه‌ی ۹۷ سوره‌ی نحل:
"مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَىٰ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاةً طَیِّبَةً..."
این آیه به زندگی پاک و سعادت‌بخش برای مؤمنانی که به قرآن عمل می‌کنند اشاره دارد.

هدایت بر بشر تا روزِ محشر

فروغِ صبح داور است قرآن

شرح:
قرآن تا روز قیامت، چراغ هدایت بشر باقی خواهد ماند و هیچ‌گاه فروغ و نورانیت خود را از دست نمی‌دهد.

تفسیر:
آیه‌ی ۹ سوره‌ی حجر:
"إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ"
بر جاودانگی قرآن و حفاظت الهی از آن تا روز قیامت تأکید دارد.

ز دامِ نفس و شیطان می‌رهاند

کلیدِ قفلِ جوهر است قرآن

شرح:
قرآن انسان را از دام‌های نفسانی و وسوسه‌های شیطان رهایی بخشیده و گوهر حقیقی انسانیت را آزاد می‌کند.

تفسیر:
آیه‌ی ۲۵۶ سوره‌ی بقره:
"فَمَن یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیُؤْمِن بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَىٰ..."
به نقش قرآن در نجات از طغیان و هدایت به سوی حق اشاره دارد.

نه تنها بر زبان، بل در دلِ ما

نشانِ نورِ داور است قرآن

شرح:
قرآن فقط بر زبان جاری نمی‌شود؛ بلکه نور و حقیقت آن در دل‌های مؤمنان جای دارد.

تفسیر:
آیه‌ی ۲۴ سوره‌ی انفال:
"یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ..."
این آیه به ارتباط عمیق قرآن با جان و دل انسان‌ها اشاره دارد.

دلِ غم‌دیده را مرهم نَهَد باز

دوایِ دردِ مضطر است قرآن

شرح:
قرآن مرهمی برای دل‌های پر از غم و درمانی برای گرفتاری‌ها و اضطراب‌های انسان است.

تفسیر:
آیه‌ی ۲۸ سوره‌ی رعد:
"أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ..."
قرآن آرامش‌بخش دل‌ها و تسکین‌دهنده‌ی غم‌هاست.

زلالِ معرفت در جان "رجالی"

چو بارانی مطهّر است قرآن

شرح:
شاعر قرآن را سرچشمه‌ی زلال معرفت می‌داند که همچون بارانی پاک‌کننده، جان او را تطهیر کرده و روشنی بخشیده است.

تفسیر:
این بیت بیانگر تأثیر عمیق و مستقیم قرآن بر قلب شاعر است. همان‌طور که در آیه‌ی ۴۳ سوره‌ی فرقان آمده است:
"وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُورًا..."
قرآن مانند آب پاک‌کننده‌ای است که جان انسان را از آلودگی‌های روحی می‌زداید.

جمع‌بندی:

این قصیده تصویری کامل از عظمت قرآن ارائه می‌دهد. قرآن همچون نوری است که در دل‌ها می‌تابد، جان‌های مضطر را شفا می‌بخشد، از بندهای نفس و شیطان آزاد می‌کند و تا روز قیامت، چراغ هدایت بشر باقی خواهد ماند.

سراینده، با توصیفی دلنشین، نقش قرآن را در سعادت و نجات انسان‌ها بیان کرده و آن را سرچشمه‌ی معرفت و رحمت الهی معرفی کرده است.

این قصیده، قرآن را به عنوان نور هدایت، گنجینه‌ی معرفت، شفای جان، و راه نجات از گمراهی معرفی می‌کند. تصاویر و تشبیه‌های استفاده‌شده، قرآن را همچون چراغی در تاریکی، دریایی از گوهر، و کلیدی برای دروازه‌ی حقیقت ترسیم می‌کنند. مضامین این شعر، برگرفته از آموزه‌های قرآنی است که جایگاه این کتاب مقدس را در هدایت بشر نشان می‌دهد.

سراینده

دکتر علی رجالی