شرحی بر واژه عرفانی سر وجود

باسمه تعالی

شرخی بر واژه عرفانی سر وجود

۱.سر وجود

هر ذرّه که در پهنه ی دنیا باشد
در بحر وجود، جمله پیدا باشد
در ظاهر اگر هزار رنگش بینی
در باطن آن، ضمیر یکتا باشد

 

 

این رباعی با بیانی عارفانه و فلسفی به مسئله‌ی وحدت در کثرت و کثرت در وحدت می‌پردازد؛ یکی از اصول بنیادین در عرفان اسلامی که نشان می‌دهد تمامی موجودات عالم جلوه‌ای از حقیقت واحد الهی هستند. در ادامه به شرح هر مصرع پرداخته می‌شود:

۱. هر ذرّه که در پهنه‌ی دنیا باشد
در این مصرع، شاعر به شمول و گستردگی وجود اشاره دارد. هر چیزی که در عالم هستی (پهنه‌ی دنیا) وجود دارد، چه کوچک (ذرّه) و چه بزرگ، در دایره‌ی وجود الهی قرار می‌گیرد. این تعبیر از آیه‌ی قرآن نیز الهام گرفته است:
«وَإِن مِّن شَیْءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَـٰکِن لَّا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ» (اسراء: ۴۴)
یعنی هیچ چیزی نیست مگر آن‌که به ستایش خدا مشغول است.

۲. در بحر وجود، جمله پیدا باشد
شاعر در این مصرع عالم هستی را به بحری عظیم (دریای وجود) تشبیه کرده است که همه‌ی موجودات در آن آشکار و نمایان هستند. این تشبیه به وحدت وجود اشاره دارد که طبق آن، تمامی مخلوقات مظاهر گوناگون حقیقت واحد (وجود مطلق) هستند. این دیدگاه از تعالیم ابن عربی و سایر عرفای بزرگ برگرفته شده است.

۳. در ظاهر اگر هزار رنگش بینی
در اینجا به تفاوت‌های ظاهری و تنوعات بی‌پایان مخلوقات اشاره شده است. عالم ماده دارای کثرت ظاهری است و هر موجود، شکل، رنگ و خاصیتی منحصر به خود دارد. اما این تنوع تنها پرده‌ای بر حقیقت یگانه است که در پشت آن نهفته است. این مضمون را می‌توان در شعر مولانا نیز یافت:
«این همه عکس می و نقش مخالف که نمود
یک فروغ رخ ساقی است که در جام افتاد»

۴. در باطن آن، ضمیر یکتا باشد
در این مصرع، شاعر به حقیقت باطنی اشیا اشاره می‌کند که همگی به وجود واحد الهی بازمی‌گردند. اگرچه در ظاهر، مخلوقات متفاوت و متکثر به نظر می‌رسند، اما در حقیقت، همه‌ی آن‌ها از یک مبدأ سرچشمه گرفته و به همان واحد حقیقی بازمی‌گردند. این همان سرّ وحدت در کثرت است که عرفا بارها بدان پرداخته‌اند.

جمع‌بندی تفسیری:

این رباعی یادآور حقیقتی عمیق از عرفان اسلامی است که عالم هستی را تجلی اسماء و صفات الهی می‌داند. اگرچه ظواهر دنیا متکثر و گوناگون است، اما در باطن، همه‌ی آن‌ها به وجود واحد بازمی‌گردند. این نگاه، انسان را از تعلق به کثرات آزاد کرده و او را به شناخت وحدت و وصل به حق هدایت می‌کند.

سراینده

دکتر علی رجالی