شرحی بر واژه عرفانی انس با ذکر

متن:

انس با ذکر

ذکر ما چون زمزمه با دلرباست
ذکر قلبی، در خفا و بی‌صداست
ذکر دیگر، در عمل آید پدید
یاد حق، ذکری فراتر از نداست

---

شرح و تفسیر:

این رباعی به انواع مختلف ذکر و جایگاه هر یک در سلوک معنوی اشاره دارد. شاعر با بهره‌گیری از توصیفاتی دقیق، به تفاوت ذکر زبانی، قلبی و عملی پرداخته و در پایان، مرتبه‌ای والاتر از همه را بیان می‌کند که همان یاد دائمی حق در قلب و جان انسان است.

بیت اول:
«ذکر ما چون زمزمه با دلرباست»
ذکر زبانی مانند نجوا و زمزمه‌ای عاشقانه با معشوق حقیقی (خداوند) است. این نوع ذکر، هرچند آشکار است، اما نشان از ارتباط قلبی عاشق با معشوق دارد. دلربا کنایه از خداوند است که جان‌ها را به خود جذب می‌کند.

بیت دوم:
«ذکر قلبی، در خفا و بی‌صداست»
ذکر قلبی که برتر از ذکر زبانی است، در سکوت و پنهان از چشم ظاهر انجام می‌شود. این نوع ذکر، نشانه حضور قلب و توجه مداوم سالک به ذات الهی است. قرآن کریم نیز می‌فرماید: «واذکر ربک فی نفسک تضرعاً وخیفةً» (اعراف: 205)؛ یعنی پروردگارت را در دل خویش، با تضرع و خشیت یاد کن.

بیت سوم:
«ذکر دیگر، در عمل آید پدید»
یکی از عالی‌ترین مراتب ذکر، یاد خدا در اعمال است. این مرتبه، تجلی یاد حق در رفتار و کردار سالک است. انسانِ ذاکر نه‌تنها با زبان و قلب، بلکه با عمل خود نیز نشانه‌ای از توجه دائمی به خداوند دارد.

بیت چهارم:
«یاد حق، ذکری فراتر از نداست»
شاعر در این مصرع به مقامی اشاره دارد که از هرگونه گفتار و حتی اندیشه فراتر است. در این مقام، انسان به مرحله‌ای می‌رسد که همه‌ی وجودش غرق در یاد خدا می‌شود. این مقام را برخی عرفا «فنای فی‌الله» یا «حضور دائمی» می‌نامند؛ جایی که هیچ واسطه‌ای میان بنده و خدا باقی نمی‌ماند.

نتیجه:
این رباعی مراتب تدریجی ذکر را از ظاهر به باطن و از زبان به قلب و عمل شرح می‌دهد. نهایت سیر و سلوک، رسیدن به یاد دائمی حق است که فراتر از هر لفظ و حتی اندیشه قرار دارد.