باسمه تعالی
شرحی بر واژه عرفانی دایره امکان
دایره ی امکان
هر نقش که در دایره‌ی امکان است،
چون سایه‌ی عشق بر دل انسان است.
در چشم بصیر، گر نکو سیر کنی،
در محضر حق، عالمی پنهان است.
شرح و تفسیر مصرع‌ها به‌صورت جداگانه
۱. «هر نقش که در دایره‌ی امکان است،»
شرح:
- «نقش» اشاره به هر پدیده، موجود، یا تصویری دارد که در جهان هستی وجود دارد.
- «دایره‌ی امکان» اصطلاحی فلسفی و عرفانی است که به تمام چیزهایی که ممکن است وجود داشته باشند، اشاره دارد.
- در فلسفه‌ی اسلامی، عالم به سه دسته تقسیم می‌شود:
- واجب‌الوجود (خداوند) که وجودش ضروری است.
- ممکن‌الوجود (مخلوقات) که وجودشان وابسته به علتی دیگر (خداوند) است.
- ممتنع‌الوجود که محال است وجود یابد.
- این مصرع بیان می‌کند که هرآنچه در جهان مشاهده می‌شود، در محدوده‌ی «امکان» قرار دارد و وابسته به علتی بیرونی (یعنی خداوند) است.
۲. «چون سایه‌ی عشق بر دل انسان است.»
شرح:
- «سایه‌ی عشق» ترکیبی عرفانی است که می‌تواند به عشق الهی اشاره داشته باشد.
- در عرفان اسلامی، عشق نیروی اصلی خلقت است. حدیث قدسی «کنت کنزاً مخفیاً، فأحببت أن أعرف، فخلقت الخلق لکی أعرف» (من گنجی پنهان بودم، دوست داشتم شناخته شوم، پس مخلوقات را آفریدم) بر همین ایده تأکید دارد.
- تشبیه جهان به «سایه‌ی عشق» به این معناست که همه‌ی هستی بازتابی از عشق الهی است و حقیقت مطلق نیست، بلکه تجلی آن حقیقت است.
- همچنین، «بر دل انسان است» نشان می‌دهد که درک این حقیقت در درون انسان ممکن است، نه فقط در جهان خارج.
۳. «در چشم بصیر، گر نکو سیر کنی،»
شرح:
- «چشم بصیر» اشاره به بینش و ادراک عارفانه دارد، یعنی دیدگاهی که فراتر از ظاهر می‌رود و حقیقت را مشاهده می‌کند.
- در عرفان، «چشم بصیرت» با نور الهی روشنی می‌یابد و انسان را قادر می‌سازد که حقایق را در ورای پرده‌های مادی ببیند.
- «گر نکو سیر کنی» یعنی اگر مسیر عرفانی و فکری خود را درست طی کنی و از سطح به عمق بروی، حقیقت را درخواهی یافت.
- این مصرع به نوعی دعوت به تفکر، تأمل و سلوک عرفانی است.
۴. «در محضر حق، عالمی پنهان است.»
شرح:
- «محضر حق» یعنی حضور در پیشگاه خداوند، که در عرفان به مفهوم «حضور دائمی خداوند در هستی» اشاره دارد.
- این مفهوم با آیه‌ی قرآن هماهنگ است: «وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ» (ما از رگ گردن به او نزدیک‌تریم – سوره ق، آیه 16).
- «عالمی پنهان است» نشان می‌دهد که حقیقت نهایی جهان از دیدگاه ظاهری پنهان است و تنها کسانی که به مرحله‌ی بصیرت و معرفت رسیده‌اند، می‌توانند آن را درک کنند.
- این مصراع اشاره دارد که عالم ظاهر تنها بخشی از واقعیت است و در پس آن، حقیقتی نهفته است که تنها عارفان قادر به درک آن‌اند.
جمع‌بندی کلی:
این شعر با زبانی فلسفی و عرفانی، به ماهیت امکان، عشق الهی، بصیرت و حقیقت نهفته در هستی می‌پردازد. پیام آن این است که اگر انسان با دیدگاه عارفانه به جهان بنگرد، درخواهد یافت که همه‌چیز در محضر خداوند است و حقیقتی فراتر از آنچه با چشم ظاهر دیده می‌شود، در این عالم پنهان است.
دایره امکان در عرفان اسلامی
دایره امکان یکی از مفاهیم مهم در عرفان اسلامی است که به مجموعه‌ی موجودات ممکن‌الوجود اشاره دارد. در نظام فکری عرفانی، هستی را می‌توان به دو بخش اصلی تقسیم کرد:
- واجب‌الوجود: که همان ذات حق‌تعالی (خداوند) است و وجودش ذاتی، مستقل و بی‌نیاز از غیر است.
- ممکن‌الوجود: که همه‌ی مخلوقات و تجلیات الهی را شامل می‌شود و وجودشان وابسته به فیض و اراده‌ی خداوند است.
دایره امکان در واقع محدوده‌ی تمام آن چیزی است که در معرض وجود یافتن یا نیافتن قرار دارد. هر چیزی که ذاتاً مستلزم وجود نیست و می‌تواند موجود باشد یا نباشد، در زمره‌ی ممکنات قرار می‌گیرد. به تعبیر عرفانی، عالم خلقت درون دایره امکان قرار دارد و تنها ذات الهی در ورای آن است.
مراتب دایره امکان
از دیدگاه عرفانی، دایره امکان شامل همه‌ی تعینات و مراتب وجودی است که از حضرت حق صادر می‌شوند. این مراتب به ترتیب از بالاترین تا پایین‌ترین سطح شامل موارد زیر است:
1. تعین اول (حضرت واحدیت)
- این مرتبه همان علم الهی به ممکنات است، پیش از آنکه به صورت خارجی تحقق یابند.
- همه‌ی اسماء و صفات الهی در این مرتبه حضور دارند و ممکنات هنوز در مرحله‌ی علمی خداوند هستند.
2. تعین دوم (حضرت علمیه)
- مرحله‌ی علم به جزئیات مخلوقات که در عرفان به آن "اعیان ثابته" می‌گویند.
- این مرحله، قبل از ایجاد و تحقق خارجی موجودات است.
3. عالم ارواح (عالم جبروت)
- مرحله‌ای که ارواح پیش از تعلّق به بدن‌ها وجود دارند.
- در این مرتبه، موجودات به صورت مجرد و غیرمادی هستند.
4. عالم مثال (عالم ملکوت)
- عالمی که در آن موجودات به صورت تمثّلی و غیرمادی ولی دارای شکل و صورت هستند.
- این عالم را عالم صور مثالی نیز می‌نامند.
5. عالم شهادت (عالم مُلک)
- پایین‌ترین مرتبه‌ی دایره امکان که همان جهان مادی و محسوسات است.
- همه‌ی موجودات جسمانی که درک حسی دارند، در این مرتبه قرار دارند.
نسبت دایره امکان با حق‌تعالی
در عرفان نظری، همه‌ی ممکنات در دایره امکان به واسطه‌ی فیض خداوند موجود می‌شوند. این فیض که به "فیض مقدّس" معروف است، واسطه‌ی تحقق خارجی مخلوقات است. عرفا معتقدند که هر موجودی که در این دایره قرار دارد، از خداوند صادر شده و جلوه‌ای از اسماء و صفات اوست.
مفهوم "وحدت وجود" در عرفان ابن‌عربی بر همین مبنا شکل گرفته است که همه‌ی هستی در حقیقت، تجلیات وجود حق هستند و آنچه در دایره امکان قرار دارد، سایه و انعکاسی از وجود حقیقی است.
جمع‌بندی
دایره امکان در عرفان، به تمام موجوداتی اطلاق می‌شود که ذاتاً نیازمند علت و وابسته به حق‌تعالی هستند. این دایره شامل تمام عوالم هستی به جز ذات الهی است و از بالاترین مراتب مجردات تا نازل‌ترین مراتب مادی را در بر می‌گیرد. از دیدگاه عرفا، این دایره تجلی‌گاه اسماء و صفات الهی است و همه‌ی ممکنات در نهایت به اصل واحد، یعنی ذات حق، بازمی‌گردند.
تهیه و تنظیم
دکتر علی رجالی
- ۰۳/۱۱/۱۴