در بینش اسلامی، خدا به همه امور عالم و از هر چیزی اگاه است. «علم» معنایی روشن دارد که هر یک از ما میتوانیم ان را در درون خود تجربه کنیم . با این حال ، برای انتساب این معنا به خداوند ، لازم است آن را از همه قیود و محدودیت های فلسفی که شایسته مقام الوهی پروردگار نیست، بپیراییم . بر این اساس، می توان گفت که علم الهی ، علمی است مطلق، نامحدود ، ازلی و ابدی که به هیچ گونه ابزار و مقدمه و واسطه ای نیاز ندارد؛ خطاناپذیر است و مستلزم تاثیرپذیری ذات الهی از غیر خود نیست .
آنچه در علم الهی بیش از همه اهمیت دارد، مساله گستردگی بی منتهای دانایی خداوند است. خدا، هم به ذات خویش علم دارد، و هم بر همه موجودات هستی، چه پیش از افرینش آن ها و چه پس از آن اگاه است .
علم پیشین خداوند و اختیار انسان
همان گونه که اشاره کردیم ،علم خداوند نامحدود و بی پایان است و همه حوادث را در گذشته ، حال و آینده جهان دربرمیگیرد . بنابراین ، خداوند در ازل از همه اموری که در آینده و تا ابد ، واقع می شوند آگاه است و از آن جمله می دانند که آدمیان در آینده به چه کارهایی دست می زنند و از چه کارهایی خودداری می کنند . معلوم بودن آینده بشر در پیشگاه خداوند ، از دیرباز به عنوان دلیلی به سلب اختیار از آدمی تلقی شده و گروهی چنین پنداشته اند که علم پیشین الهی به افعال آتی انسان ها با اختیار آنها سازگاری ندارند.
علم الهی از منظر قرآن و روایات
در آیات فراوانی از علم و دانایی خداوند سخن گفته شده است . از صیغه های فعلی مصدر علم، مانند «علم» (دانست) و « یعلم» (می داند) که بگذریم، صفت «علیم» (بسیار دانا) و فروع آن مانند «سمیع» (شنوا) و «بصیر» (بینا) ، ده ها بار درتوصیف خداوند به کار رفته اند. افزون براین، در پاره ای آیات شاهد اوصاف خاص تری ، مانند« عالم الغیب» و «علام الغیوب» هستیم. با توجه به گستردگی فراوان این آیات ، به ذکر دو نکته اکتفا می کنیم:
اثبات علم الهی: چنین می نماید که قران کریم اتصاف خداوند را به وصف دانایی و اگاهی ، بی نیاز از اقامه برهان و دلیل می داند. با این حال در پاره ای آیات، تعبیری به کار رفته است که می تواند الهام بخش نوعی استدلال بردانایی خداوند باشد ؛« الا یعلم من خلق و هو اللطیف الخیر ؛ آیا کسی که آفریده است نمیداند؟ با این که او خود باریک بین اگاه است» . (سوره ملکه ، ایه ۱۴)
این آیه ، در قالب استفهام انکاری (۲) از مخاطبان خود می پرسد : آیا امکان دارد خداوندی که آفریننده است، عالم نباشد ؛ حال آن که آفریدن ، نیازمند اگاهی از احوال و خصوصیات آفریده است ؟
بنابراین، از دیدگاه قرآن کریم، نوعی تلازم میان آفرینندگی و علم به آفریدگان هست. در نتیجه کسی که خداوند را به وصف آفریدگاری همه موجودات می شناسد، نمی تواند علم نامحدود او را به جزء جزء جهان آفرینش انکار کند. بنابراین از دیدگاه قران کریم ، نوعی تلازم میان آفرینندگی و علم به آفریدگان هست. در نتیجه ، کسی که خداوند را به وصف آفریدگاری همه موجودات می شناسد ، علم نامحدود او را به جزء جزء جهان آفرینش انکار می کند.
دانایی مطلق و نامحدود خداوند: قران کریم ، در کنار توصیف خداوند به علم و اگاهی، بر نامحدود بودن دانش او تاکید می ورزد. شاید یکی از علل این تاکید آن باشد که آموزه ی علم نامتناهی خداوند، افزون بر آن که بیان گر یکی از حقایق بنیادین در باب اوصاف الهی است و نقش مهمی در تکمیل و تعمیق خدا شناسی ما ایفا می کند ، آثار تربیتی و معنوی ارزشمندی نیز دارد. ایمان به دانش بی کران خداوند و اگاهی او بر همه امور،تاثیر عمیقی در تقویت روحیه توکل آدمی می گذارد و او ر ابرای راز و نیاز خالصانه برمی انگیزد. هم چنین ، اعتقاد به این اصل که خدا از همه اعمال آشکار و نهان انسان وحتی انگیزه ها و نیات او، اگاهی دارد، درپرهیزآدمی ازگناهان موثراست. قران گاه نا منتاهی بودن علم الهی را با صراحت بیان میدارد : « والله بکل شیء علیم » (سوره بقره، آیه ۲۸۲). و گاه نیز به بیان حوزه های گوناگون علم خداوند می پردازد و از این رهگذر بر گستردگی آن تاکید می کند:
آنچه در زمین در آید و آنچه از آن براید و آنچه در آن بالا رود [همه را] می داند . و هر کجا باشید او با شماست و خدا به هر چه می کنید بیناست.(سوره حدید ، آیه ۴)
تعابیر چهارگانه ای که در آغاز آیه بالا به کار رفته است ، مصادیق فراوانی دارد و در مجموع، جلوه های گوناگون علم خداوند به آفریدگارش را به تصویر میکشد . این تعابیر شامل دانه های گیاهان، دانه های باران، ریشه درختان ،معادن و گنج های پنهان در زمین، حیوانات زیر دریایی ، چشمه های جوشان ، فرشتگان فرود آینده و فرازرونده ، ابرها ، پرندگان ، شهاب های آسمانی و صدها مورددیگر می گردد.
در برخی آیات نیز از اگاهی خداوند از مکنونات آدمی اسرار ضمیر او سخن به میان آمده است :
بگو « اگر آنچه در سینه های شماست نهان دارید یا آشکارش کنید ،خدا آن را می داند و [نیز] آن چه را در آسمان ها و آن چه را در زمین است می داند » (سوره آل عمران، آیه ۲۹).
گستردگی علم الهی و متناهی بودن ان ، در اموزه های روایی ما نیز انعکاس یافته است.
امیرمومنان علی (ع)در بیان گستره دانش خداوند می فرماید: خداوند از صدای نعره حیوانات وحشی در دل کوه ها و بیابان ها و گناهان بندگان درخلوتگاه ها و امد و شد ماهیان در دریاهای ژرف پیدایش امواج در اثر تند بادها، اگاه است . (نهج البلاغه، خطبه ۱۹۸،ص ۲۳۲)
هم چنین از امام صادق (ع) روایت شده است که در پاسخ به یکی از اصحاب خویش ،که گفته بود:
الحمدلله منتهی علمه ؛ سپاس خداوند را به اندازه علم او، فرمود :« لاتقل ذلک فانه لیس لعلمه منتهی ؛ چنین مگو ؛ زیرا دانش خداوند را پایانی نیست » .
