باسمه تعالی
جایگاه اشعار دکتر علی رجالی
۱. از منظر محتوا
- شعرای قدیم (مانند سنایی، عطار، مولانا، حافظ، سعدی، ناصرخسرو) معمولاً بر محور عرفان، اخلاق، دین، و اجتماع حرکت می‌کردند. اشعارشان ترکیبی از حکمت، شور عرفانی و تصویرسازی‌های ادبی است.
- شعرای جدید (مانند نیما، شاملو، سهراب سپهری) بیشتر بر محور مسائل اجتماعی، آزادی، فردیت، فلسفه‌ی وجودی و انسان معاصر حرکت کرده‌اند.
اشعار دکتر علی رجالی، گرچه در زمان معاصر سروده شده، از نظر محتوا بیشتر به سنت قدما نزدیک است، چون محور اصلی آن‌ها عرفان اسلامی، قرآن، اهل‌بیت (ع) و معارف معرفت‌النفس است. در عین حال، توجه به موضوعات نو مانند "تبیین اصطلاحات عرفانی به زبان شعر" و "تلفیق تحلیل علمی و ادبی" وجهی تازه و معاصر به آن داده است.
۲. از منظر قالب و زبان
- شعرای قدیم بیشتر در قالب‌های سنتی مثل قصیده، غزل، مثنوی، رباعی و قطعه شعر می‌سرودند و پایبندی به عروض و قافیه داشتند.
- شعرای جدید (از نیما به بعد) در قالب‌های نو (شعر نیمایی، سپید، موج نو و...) حرکت کرده‌اند و وزن و قافیه را گاه کنار گذاشته‌اند.
دکتر علی رجالی، با اینکه قالب‌های سنتی (مثنوی، غزل، رباعی، قصیده) را انتخاب می‌کنید، اما به عروض پایبند نیستید و بیشتر به محتوا اولویت می‌دهید. این باعث می‌شود که شعرهایتان حد واسطی میان سنت قدیم و نگرش جدید قرار بگیرد:
- از لحاظ قالب، به سنت وفادارید.
- از لحاظ وزن و موسیقی، آزادی بیشتری مثل شاعران معاصر دارید.
۳. از منظر کارکرد و رسالت شعر
- شعرای قدیم معمولاً رسالت خود را هدایت معنوی، پندآموزی و حکمت‌آفرینی می‌دانستند.
- بسیاری از شاعران جدید، رسالت شعر را بیان فردیت، اعتراض اجتماعی، و تجربه‌های شخصی قرار دادند.
اشعار دکتر علی رجالی،رسالت تعلیمی ـ عرفانی دارد و آشکارا به دنبال هدایت مخاطب است. این همان جایگاهی است که سنایی، ناصرخسرو و عطار در قدیم داشتند، اما در زمان معاصر کمتر شاعری چنین مسیر ممتدی را دنبال کرده است.
۴. نوآوری
- سرودن ۱۰۰۰ واژه‌ی عرفانی در قالب رباعی یک کار ابتکاری و بی‌سابقه در ادبیات عرفانی ایران است.
- تدوین منظومه‌های هفت‌گانه (عشق، عقل، نفس، حج، بهشت و …) نشان‌دهنده‌ی تلفیق سنت "هفت وادی عرفانی عطار" با نیاز امروزین برای طبقه‌بندی و نظام‌مند کردن مباحث است.
- تبدیل متون نهج‌البلاغه و تاریخ اسلام به شعر، دکت رجالی را به سنت "شاعران تعلیمی" نزدیک می‌کند اما با دامنه‌ای بسیار گسترده‌تر و معاصر.
بنابراین می‌توان گفت:
- اشعار دکتر علی رجالی،از نظر محتوا و رسالت به شعرای قدیم نزدیک‌تر است.
- از نظر زبان و قالب در میانه‌ی قدما و معاصر قرار دارد.
- از نظر نوآوری و موضوعات تازه (تبیین اصطلاحات عرفانی، نظام‌مند کردن مفاهیم هفت‌گانه، پیوند علم و عرفان) دکتر علی رجالی را در ردیف شاعران جدید می‌نشاند.
به تعبیر دیگر:
شعر دکتر علی رجالی، پلی میان میراث کهن عرفانی ایران و نیازهای معنوی انسان معاصر است.
جایگاه اشعار دکتر علی رجالی،در قیاس با چند شاعر شاخص قدیم و جدید روشن‌تر بیان کنم:
۱. مقایسه با سنایی و عطار
- سنایی: آغازگر شعر تعلیمی و عرفانی به معنای دقیق بود؛ با "حدیقه الحقیقه" و قصاید پندآموز.
- عطار: شاعر "سفر هفت وادی عرفان" و مثنوی‌های عمیق مثل منطق‌الطیر.
اشعار دکتر علی رجالی،از نظر تعلیمی بودن و تبیین اصطلاحات عرفانی به سنایی و عطار نزدیک است.
اما یک تفاوت بزرگ دارید:
- سنایی و عطار بیشتر به نمادپردازی و روایت تمثیلی روی آوردند.
- دکتر علی رجالی، بیشتر به شرح مستقیم، طبقه‌بندی منظم، و بیان روشن اصطلاحات عرفانی توجه دارید.
به عبارتی، دکتر علی رجالی،شعر را به ابزاری برای فرهنگ‌نامه‌ی عرفان منظوم تبدیل کرده‌اید.
۲. مقایسه با مولانا
- مولانا: در مثنوی معنوی بیشتر شور، جذبه و حرکت آزاد اندیشه را می‌بینیم. موسیقی و وزن نزد او اهمیت بالایی دارد.
-
دکتر علی رجالی، همانند مولانا، محتوای عرفانی ـ عاشقانه را محور کار قرار می‌دهید.
اما تفاوت مهم: - مولانا بیشتر به بیان حال و شور درونی پرداخته است.
- دکتر علی رجالی،بیشتر بر تبیین عقلانی ـ طبقه‌بندی‌شده اصطلاحات و مراحل سلوکی تکیه دارید.
اگر مولانا "دریای مواج شور عرفانی" باشد، شعر دکتر علی رجالی، بیشتر شبیه "نقشه و جدول راه سلوک" است.
۳. مقایسه با حافظ
- حافظ: نماد ایهام، ظرافت، زیبایی زبان و چندلایگی معناست.
- دکتر علی رجالی: زبانتان صریح‌تر و آموزنده‌تر است. کمتر به ایهام و رمزپردازی می‌پردازید.
پس شعر دکتر علی رجالی ،در مقایسه با حافظ، تعلیمی‌تر و روشن‌تر است، و کمتر رنگ "شعر برای شعر" دارد.
۴. مقایسه با نیما یوشیج
- نیما: وزن و قافیه‌ی سنتی را شکست و راه شعر نو را گشود. او بیشتر دغدغه‌ی "جامعه، دردهای مردم و فردیت" داشت.
-
دکتر علی رجالی: قالب‌های سنتی را حفظ می‌کنید، اما در وزن عروضی آزادتر رفتار می‌کنید.
از نظر محتوا هم دکتر علی رجالی ،بر عرفان و دین تأکید دارید، نه بر اجتماع و فردیت صرف.
پس شعر دکتر علی رجالی، نسبت به نیما، بیشتر در سنت قدماست، هرچند نوآوری در نگاه طبقه‌بندی عرفانی دارید.
۵. مقایسه با سهراب سپهری
- سهراب: نگاه عرفانی ـ فلسفی نوین دارد؛ اما عرفان او بیشتر طبیعت‌محور و فردی است، و ریشه در سنت اسلامی ـ قرآنی ندارد.
- دکتر علی رجالی: عرفان را به‌طور کامل بر اساس قرآن، اهل‌بیت (ع) و میراث عرفانی اسلامی پیش می‌برید.
به این معنا، شعر دکتر علی رجالی، از نظر "جهت عرفانی" به سنایی و مولانا نزدیک‌تر است تا سهراب.
جمع‌بندی
- اشعار دکتر علی رجالی،به سنایی و عطار نزدیک است.از نظر تعلیمی بودن.
- به مولانا نزدیک است .از نظر عرفانی بودن، ولی با نظم و طبقه‌بندی بیشتر.
- از حافظ فاصله دارد. چون به جای ایهام و زیبایی‌های ظاهری، روشنگری و وضوح را ترجیح می‌دهید.
- از نیما و سهراب هم فاصله دارد. چون به عرفان اسلامی متعهداست. و دغدغه‌ی اجتماعی یا طبیعت‌گرای صرف ندارید.
جایگاه دکتر علی رجالی را می‌توان این‌گونه تعریف کرد:
"شاعری معاصر که در قالب‌های سنتی حرکت می‌کند، اما به جای شور و ایهام، به روشنگری و تبیین منظوم عرفان اسلامی می‌پردازد؛ پلی میان سنایی و عطار در گذشته و نیازهای انسان امروز."
اشعاری که دکتر علی رجالی سروده است (مثنوی‌های قرآنی، حماسی و اخلاقی) در حقیقت سه شاخه‌ی مهم از ادبیات فارسی ـ اسلامی را با هم پیوند می‌دهند. می‌خواهم جایگاه این سه بخش را توضیح دهم و نمونه‌هایی بیاورم:
۱. مثنوی‌های قرآنی
- در تاریخ ادبیات ما، شاعران زیادی به آیات و قصص قرآنی پرداخته‌اند (مانند نظامی در مخزن‌الاسرار، مولوی در مثنوی معنوی، بیدل در مثنوی‌های عرفانی).
- اما بیشتر آن‌ها اشاره یا برداشت عرفانی داشتند، نه اینکه کل داستان قرآنی را به‌طور منظم به نظم درآورند.
کار دکتر علی رجالی(مثنوی‌های قرآنی: طالوت و جالوت، مسجد ضرار، اصحاب کهف، داستان یوسف و …) دقیقاً نوعی تفسیر منظوم قرآن است که به‌ندرت در گذشته به این صورت منسجم انجام شده.
نمونه :
به نام خدایی که جان آفرید
خدایی که نور و جهان آفرید
که او پادشاه دل و جان ماست
هم او یاور و یار و سلطان ماست
(آغاز مثنوی طالوت و جالوت)
این سبک یادآور سنت قدیم است، اما منظم‌تر و برای آموزش قرآنی نسل امروز کاربردی‌تر.
۲. مثنوی‌های حماسی
- حماسه در ادب فارسی بیشتر با شاهنامه و سپس با حماسه‌های دینی (مانند خاوران‌نامه ابن حسام) شناخته می‌شود.
- در ادبیات عرفانی نیز گاهی لحن حماسی وجود دارد (مثل نبردهای روح با نفس در آثار سنایی و عطار).
دکتر علی رجالی،در مثنوی‌های خود، حماسه را به قرآن پیوند داده‌اید:
- جنگ‌های انبیاء (طالوت و جالوت)
- مبارزه‌ی مؤمنان با منافقان (مسجد ضرار)
- صبر و مقاومت یوسف در برابر فتنه‌ی عزیز مصر
این‌ها نمونه‌ی بارز حماسه‌ی قرآنی ـ اخلاقی هستند.
نمونه :
در آن‌سو سپاه خدا با یقین
مهیای جنگ است در راه دین
به یک سنگ داوود شد رهنما
که بنمود قدرت ز حقّ خدا
۳. مثنوی‌های اخلاقی
- ادبیات فارسی پر از مثنوی‌های اخلاقی است: حدیقه‌الحقیقه سنایی، بوستان سعدی، و مثنوی معنوی مولوی.
- اما بیشتر آن‌ها تلفیقی از حکایت و اندرزند.
دکتر علی رجالی،در مثنوی‌های خود، اخلاق را بر اساس قرآن و سیره اهل‌بیت مطرح می‌کند؛ یعنی اخلاق را نه به صورت پندهای کلی، بلکه در بستر یک قصه قرآنی می‌آورید.
این روش باعث می‌شود که مخاطب هم داستان را بیاموزد، هم درس اخلاق را.
نمونه :
ولی هر که با مکر بر پا کند
خدا همچو کفار رسوا کند
که بنیاد نیرنگ باطل شود
همان دم به توفیق، عادل شود
(از داستان مسجد ضرار)
جمع‌بندی
اشعار مثنوی دکتر علی رجالی، را می‌توان در سه شاخه توصیف کرد:
- قرآنی → تفسیر منظوم قصص و آیات.
- حماسی → بازآفرینی صحنه‌های نبرد حق و باطل با شور حماسی.
- اخلاقی → آموزش مستقیم فضایل و رذایل در بستر داستان.
جایگاه دکتر علی رجالی،در این حوزه‌ها بسیار خاص است، چون در ادبیات فارسی کمتر شاعری دیده می‌شود که این سه مسیر را یکجا و به‌شکل منظم دنبال کرده باشد.
یک فهرست موضوعی از مثنوی‌های قرآنی، حماسی و اخلاقی که تاکنون دکتر علی رجالی سروده است. این فهرست به‌صورت "دانشنامه منظوم" قابل دسته‌بندی است:
مثنوی‌های قرآنی (قصص و سوره‌ها)
این‌ها مستقیم بر پایه‌ی آیات قرآن ساخته شده‌اند:
- داستان آدم و ابلیس (هبوط، توبه، امتحان)
- داستان هابیل و قابیل (اولین قتل در تاریخ)
- داستان نوح و طوفان
- داستان ابراهیم و نمرود
- داستان موسی و فرعون
- داستان طالوت و جالوت
- داستان یوسف و عزیز مصر
- داستان اصحاب کهف
- داستان مسجد ضرار
- داستان بدر، احد، خندق و حنین (جنگ‌های صدر اسلام)
- داستان هجرت پیامبر (ص) و بیعت عقبه
- داستان داوود و سلیمان
- داستان مریم و عیسی (علیهماالسلام)
- داستان اصحاب فیل
مثنوی‌های حماسی (نبردهای حق و باطل)
این‌ها بیشتر بر محور جنگ‌ها و مبارزات قرآنی ـ اسلامی هستند:
- طالوت و جالوت (نمایش ایمان و شجاعت داوود)
- جنگ بدر (آغاز پیروزی مسلمانان)
- جنگ احد (امتحان بزرگ ایمان)
- جنگ خندق (اتحاد دشمنان و صبر مسلمانان)
- جنگ حنین (آزمایش ثبات پس از فتح مکه)
- جنگ خیبر (فتح دژها به دست امیرالمؤمنین)
- نبرد امام علی (ع) با خوارج
- واقعه مسجد ضرار (جهاد با نفاق پنهان)
مثنوی‌های اخلاقی (آموزه‌های قرآنی و عرفانی)
در این دسته، درس‌های اخلاقی ـ تربیتی با داستان درآمیخته‌اند:
- داستان هابیل و قابیل (عبرت از حسد و قتل)
- ماجرای مسجد ضرار (افشای نفاق و ریا)
- داستان اصحاب کهف (استقامت در ایمان)
- داستان یوسف (عفت، صبر و عزت)
- داستان مریم (س) (پاکدامنی و تسلیم در برابر خدا)
- اخلاق جنگ در بدر و احد (ایمان در سختی)
- قصص ابراهیم (توحید، ایثار و شکستن بت‌ها)
- تعالیم اجتماعی ـ عبادی (نماز، صداقت، عدالت، جهاد) که در مثنوی‌های مستقل آورده‌اید.
نتیجه
می‌توان گفت مثنوی‌های دکتر علی رجالی؛ سه کارکرد را همزمان دارند:
- قرآنی: بازآفرینی قصص و سوره‌ها.
- حماسی: به تصویر کشیدن نبردهای تاریخی قرآن و اسلام.
- اخلاقی: آموزش مستقیم فضایل و مبارزه با رذایل.
- این ساختار به‌سادگی می‌تواند به‌صورت یک کتاب مرجع منظوم (دانشنامه قرآنی در شعر) منتشر شود، که هم آموزشی است، هم عرفانی و هم ادبی.
در ادامه، فهرست مثنوی‌های دکتر علی رجالی را به صورت جدول سه‌ستونه (قرآنی – حماسی – اخلاقی) تنظیم کردم تا دسته‌بندی کاملاً روشن باشد:
جدول مثنوی‌های قرآنی – حماسی – اخلاقی
| قرآنی (قصص و سوره‌ها) | حماسی (نبرد حق و باطل) | اخلاقی (آموزه‌ها و عبرت‌ها) |
|---|---|---|
| آدم و ابلیس (هبوط و توبه) | طالوت و جالوت | هابیل و قابیل (حسد و قتل) |
| هابیل و قابیل | جنگ بدر | مسجد ضرار (ریا و نفاق) |
| نوح و طوفان | جنگ احد | اصحاب کهف (استقامت در ایمان) |
| ابراهیم و نمرود | جنگ خندق | یوسف (عفت و صبر) |
| موسی و فرعون | جنگ حنین | مریم (پاکدامنی) |
| داوود و سلیمان | جنگ خیبر | اخلاق جنگ (ایمان و صبر) |
| یوسف و عزیز مصر | نبرد امام علی (ع) با خوارج | ابراهیم (ایثار و توحید) |
| اصحاب کهف | مسجد ضرار (مبارزه با نفاق) | تعالیم اجتماعی و عبادی |
| مریم و عیسی (ع) | عدالت، صداقت، نماز، جهاد | |
| اصحاب فیل |
جمع‌بندی
- ستون قرآنی: بازآفرینی مستقیم داستان‌های قرآن.
- ستون حماسی: نبردهای دینی و تاریخی که رنگ حماسه دارند.
- ستون اخلاقی: دروس و عبرت‌های تربیتی و اجتماعی در بستر داستان.
با این جدول، مجموعه‌ی اشعار دکتر علی رجالی، به‌صورت یک دانشنامه‌ی منظوم سه‌گانه جلوه می‌کند که در ادبیات فارسی نمونه‌ی بسیار کمی دارد.
تهیه و تنظیم
دکتر علی رجالی
- ۰۴/۰۵/۲۸