مجموعه برداشتهایی از اشعار حافظ

باسمه تعالی

برداشتهایی از اشعار حافظ

غزل اول بیت اول

الا یا ایها الساقی ادر کاسا و ناولها
که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل‌ها

اشعار حافظ را معمولا در سه نوع می توان تقسیم نمود.تعدای عارفانه،تعدادی عاشقانه و تعدادی رندانه است ،یعنی آن اشعاری که محتوای اجتماعی و یا سیاسی دارند.لذا حسب مورد واژه های متناسب با آن دسته در اشعار بکار می رود.
برای فهم بهتر اشعار حافظ لازم است با زبان حافظ ،نه زبان خودمان،اشعار حافظ را تفسیر کنیم.لذا برای فهم اشعار حافظ باید با واژه های او آشنا شد.مثلا منظور از ساقی از نظر ما به کسی گفته می شود که آب یا شراب در میخانه توزیع می کند.اما از نظر حافظ منظور خداست.او در اشعار خود به صراحت می گوید که منظور از واژه های ساقی و ندیم و مطرب همگی خداست.همچنین منظور از شراب،بادیه و می ، معرفت الهی می باشد.
لذا حافظ به خداوند می گوید ای کسی که سیراب کننده تشنه ها هستی، ظرف شراب طهورای خود را به اطرافیان و عاشقان خودت بچرخان و آنها را مست وجود خود گردان.
عشق عاملی است که سختی ها را در ابتدای عاشق شدن قابل تحمل می کند. اما با گذر زمان عشق افول می کند و با جایگزین شدن آن با معرفت الهی سختی ها قابل تحمل می گردد.

عشق یعنی با خدا همگون شدن
بی خو د از خود گشتن و مجنون شدن
منتظر باشی که تا اذنت دهند
چون شهیدان غوطه ور در خون شدن

به بوی نافه

به بوی نافه‌ای کاخر صبا زان طره بگشاید
ز تاب جعد مشکینش چه خون افتاد در دل‌ها

همانطوریکه باد موجب شکوفایی گلها می گردد.افراد مومن و اولیای خداوند نیز باعث شکوفایی انسان ها می شوند.همانگونه که پیچش مو در بالای پیشانی موجب زیبایی انسان می گردد.کسب صفات حق تعالی نیز باعث خوشرویی و داشتن اخلاق پسندیده در انسان می شود.
در حقیقت دو نوع زیبایی داریم.زیبایی ظاهری و زیبایی باطنی.اگر جسم انسان دارای ظاهری زیبا باشد،دارای زیبایی ظاهری است.اما اگر دارای صفات الهی باشد،دارای زیبایی درونی است.لذا در ازدواج تاکید بر زیبایی درونی،یعنی داشتن اخلاق پسندیده، شده است که موجب قوام زندگی می گردد.
برای بهره برداری از بوی صفات الهی باید خون دلها خورد .شناخت ما از صفات الهی بسیار اندک است.لذا حافظ می گوید که صفات حق تعالی همانند موی جلوی سر که پیچیده و به هم تابیده شده اند می ماند.بطوریکه هم باعث زیبایی می شوند و هم پیچ در پیچ هستند.

تجلی حق، در صفات خداست
نه در ذات و ،نه جلوه هاست
ملک می دمد ، روح رابر بشر
باذن خدا، آدمی را بقاست

مرا در منزل جانان

مرا در منزل جانان چه امن عیش چون هر دم
جرس فریاد می‌دارد که بربندید محمل‌ها

مقصد انسان کبریاست.لذا انسان در این دنیا مدتی بار سفر را به زمین می گذارد تا با استراحت موقتی،خود را آماده کند بقسمی که بااعلام بانگ آماده باش به دیار باقی سفر کند. و راه خود را ادامه دهد.
بنابراین این دنیا جای خوشی و دایم نیست و موقتی است و هر لحظه ندا می رسد که آماده حرکت شو.همانند صدای زنگ شتر که با بلند شدن از روی زمین ، کاروان متوجه آن صدا می گردد و باید خود را برای ادامه سفر و حرکت آماده کند.
لذا حافظ می گوید که در منزل جانان،یعنی دنیا، هر لحظه خوشی وجود ندارد.باید خود را آماده کنی تا به مقصد جانان بروی.با هر مرگی، صدای آماده باش اعلام می گردد.

دانی که هر آنکه  می رود پیر نگردد
دانی که زمین ز خوردنت سیر نگردد
تا جسم من و جسم تو در خاک نهادند
گر جان به تنت هست، بدان دیر نگردد

سالکان الی الله

به می سجاده رنگین کن گرت پیر مغان گوید
که سالک بی‌خبر نبود ز راه و رسم منزل ها

منظور از پیر مغان،چهارده معصوم می باشد.حافظ می گوید باید مطیع محض اوامر اولیای خدا باشی.حتی اگر به ظاهر بجای معطر کردن سجاده به گلاب، بگویند آنرا به شراب تزیین کن. زیرا اینان سالکان الی الله هستند و پیچ و خم دنیا و چگونه زندگی کردن را خوب می دانند و ترا به مقصد الی الله هدایت می کنند.
در حقیقت حافظ می خواهد بگوید اگر کاری به ظاهر خلاف عقل به نظر می رسد .شما مطیع و انجام بده.در نهایت به نفع توست.همانند سوراخ کردن کشتی توسط حضرت خضر،که به ظاهر از بین بردن کشتی است.اما در نهایت به صلاح بود.

صاحبان  فضل وعلم و معرفت
مظهر پاکی و اهل مغفرت
مردم اهل یقین در هر زمان
کی خطا کار و دچار  معصیت

تاریکی دنیا

شب تاریک و بیم موج و گردابی چنین هایل
کجا دانند حال ما سبکباران ساحل‌ها

از نظر حافط دنیا برای انسان های پرهیزکار همانند شب تاریک است.آنقدر پرسش ها مطرح است که بی پاسخ هستند.اکثرا در خواب غفلت بسر می برند. بعلاوه انسان همواره آماج بلا ها و مصیبت ها می باشد و موج مشکلات انسان را به خود مشغول کرده است و همانند گرداب ما را در خود فرو می برد.
کسانی که به خود و دنیا مشغول هستند و ساحل نشین و خوشگذران می باشند، درد کسانی که دنیا را تاریک و گرداب می دانند هر گز درک نمی کنند. دنیای واقعی و روشن در عالم آخرت است.افراد با اعمال خود در این دنیا جایگاه خود را در دنیای آخرت مشخص می کنند.

چرا حرص دنیا تو را کورکرد
مکن تکیه بر آن،که دل تور کرد
 فریبنده است چرخ گردون و دهر
تو را از عبادت بسی دور کرد

خود کامگی

همه کارم ز خود کامی به بدنامی کشید آخر
نهان کی ماند آن رازی کز او سازند محفل‌ها

حافظ می گوید تمام بدبختی های من بخاطر پیروی کردن از هوای نفس و خود خواهی هاست.خود کامکی های من باعث رسوایی من شده است.
این خود خواهی ها در مدت کوتاهی قابل پنهان کردن است.پس از مدتی نقل مجلس دیگران می شود و خود کامکی من در محفل ها مطرح می شود.
راز خودکامگی قابل پنهان کردن نیست و روزی این راز بر ملا می گردد و آوازه مجلس ها می گردد.

گر غره شوی و خود پرستی، مستی
گر ظلم کنی به مردمان ، تو پستی
زنده است بشر، به پاکی روح خودش
گر رحم کنی و مهر جویی ، هستی

خدا خواهی

حضوری گر همی‌خواهی از او غایب مشو حافظ
متی ما تلق من تهوی دع الدنیا و اهملها

حافظ می گوید اگر بخواهی خدا در زندگی تو حضور پیدا کند،باید از خدا دور نشوی و نقش خدا را در زندگی فراموش نکنی.همواره تلاش کنی خود را به خدا نزدیک کنی.یعنی صفات الهی را در دل خود قرار دهی و در اعمال خود آن صفات را منعکس نمایی.
بخاطر یک موقعیت اجتماعی و یا به خاطر قدرت و منصبی و یا انواع شهوات دنیوی ،خدا را در زندگی خود فراموش مکن.
اگر خدا را دوست داری باید در ملاقات با او دلبستگی به دنیا را کنار بزنی و تنها توجه تو باید خدای متعال باشد.

گر عشق لقا باشد، سهل است مصیبت ها
چون در ره قرآنی،  شهد است ملامت ها
در محضر حقی چون، دور ی ز گناهان کن
گر لذت آن بینی، زیباست عبادت ها



مصلحت اندیشی

صلاح کار کجا و من خراب کجا
ببین تفاوت ره کز کجاست تا به کجا

غزل های حافظ معمولا از سه نوع عارفانه، عاشقانه ،رندانه و گاهی ترکیبی از آنهاست.این غز ل ترکیبی از ابیات عاشقانه و رندانه است.
منظور از فرد خراب در اشعار عرفانی، به کسانی گفته می شود که مست و عاشق خدا باشند.کسی که عاشق خدا می شود دیگر مصلحت اندیشی و خود بینی را فراموش می کند و تنها رضایت خدا را مد نظر قرار می دهد.تفاوت انسان مست خدا و مصلحت اندیش قابل مقایسه نیست.
خداوند در قرآن کریم می فرماید از کاری که تخصص و آشنایی نداری ،قضاوت و اظهار نظر مکن.برای فهمیدن اشعار حافظ، لازم است زبان و واژه های حافظ در اشعار او را بدانیم تا امکان فهم اشعار مقدور گردد.در غیر اینصورت تفسیر و برداشت غلط حاصل می شود.
سرمایه افراد معمولا شنیده های آنهاست و اکثرا شنیده هادرست نمی باشد.لذا قضاوت آنها معمولا دقیق نیست.انسان اگر به چیزی صد در صد شناخت و آگاهی ندارد باید در مقام قضاوت سکوت اختیار کند.همانند صدف باشد که بابستن دندانهای خود در درون خود گوهر بیافریند.

  عشق  اسطرلاب  اسرار  ولاست
دیده بان حکمت و وصل وصفا ست
خوش بر آن مردان با تقوای دین
کارشان هر روز و شب یاد خداست

مصلحت اندیشی

چه نسبت است به رندی صلاح و تقوا را
سماع وعظ کجا نغمه رباب کجا

حافظ در این بیت می خواهد تمایز بین کسانی که به ظاهر دین دار و با تقوا هستند و کسانی که بطو راقعی متقی هستند را بیان کند.عده ای که به نرخ روز نان می خورند، اگربی دینی ارزش شود خود را همچون بی دینان جلوه می دهند.
تمایز این دو گروه همانند شنیدن سخنان واعظ و شنیدن صدای مطرب است.اولی موجب رشد و تعالی انسان می گردد و دیگرییک صدایی بیش نیست که از درون یک دستگاه خارج می شود.
منظور از حافظ از رندی،آن کسی است که زرنگی خاص دارد و خود را در شرایط گوناگون وفق و همرنگ می کند.

عبادت بهترین راه وصال است
بریدن از خود و طی کمال است
شروع گفتگو با حق تعالی است
سخن با دلربا و ذوالجلال است

دین گریزی

دلم ز صومعه بگرفت و خرقه سالوس
کجاست دیر مغان و شراب ناب کجا

منظور از صومعه عبادتگاه مسیحیان است.اما در اینجا منظور از صومعه محل عبادت صوفیان می باشد.منظور از خرقه لباس مخصوص صوفیان می باشد که با پوشیدن آن لباس صوفی گری خود را نشان می دادند.این لباس وسیله ای برای فریب مردم بود.
بعلاوه به دیر عبادتگاه زرتشتیان گفته می شد .بعضا به محل عبادت مسیحیان نیزمی گفتند.منظور از پیر مغان،بزرگان دیر است که در معبد گاه زرتشتیان می میفروختند.
حافظ می گوید دلم از صوفیان مسلمان نما که با پوشیدن خرقه مردم را فریب می دهند ناراحتم.کار اینها از زرتشتیان شراب خوار که از دست پیر مغان خود مست می گردند ،بدتر است.

دانی که چرا ،ز دین گریزان شده اند
از ما دو سخن ،از این و آن یافته اند
گفتار و عمل دو گانه و بی مبناست
با مکر و دغل دین دگر  ساخته اند

دوست  و دشمن

ز روی دوست دل دشمنان چه دریابد
چراغ مرده کجا شمع آفتاب کجا

منظور از چراغ مرده،دل تاریک است که روشنایی ندارد.همچنین منظور از شمع آفتاب ،نور آفتاب است.همانند منظور از آتش،حرارت آتش است.
حافظ در این بیت می گوید .دشمنان که دارای دل تاریکی هستند ،هر گز نمی توانند نور روی دوست را ببینند.
او می خواهد بگوید پیروی از صوفیان نکنید که آنها دلهای تاریکی دارند و تو را گمراه می کنند.تو دنبال نور الهی خداوند برو تا تو را نجات دهد.

دوستی با مردم اهل دل و با معرفت
می کند تامین تو را در عالم و در آخرت
دوستی بامردم بی دین و بی ایمان بسی
می برد هر دم  تو را در نکبت و در معصی

خاک دوست

چو کحل بینش ما خاک آستان شماست
کجا رویم بفرما از این جناب کجا

منظور از کحل یعنی سرمه که برای تقویت و زیبایی به چشم می مالیدند.لذا منظور از کحل بیننش، روشنایی بخش چشم است.
حافظ می گوید خاک درگاه خداوند موجب روشنایی چشمان ماست.لذا چشمانم را روی خاک آستانه تو می گذارم تا نورانی شود. خدایا به من بگو اگر چشم خود را بروی درگاه تو باز نکنم ، به روی کجاو چه کسی باز کنم تا حقیقت و روشنایی نصیبم گردد.

دین حق را زنده می سازد حسین
  نور چشم مصطفی،   نور دو عین
می شود احیا مجدد،دین حق
بین به پا شد جنگ کفار و حنین

چاه غفلت

مبین به سیب زنخدان که چاه در راه است
کجا همی‌روی ای دل بدین شتاب کجا

منظور از سیب زنخدان گودی چانه صورت است که همانند خال صورت نشانه ای برای زیبایی است.منظور از افتادن در چاه زنخدان کسی،یعنی عاشق او شدن است.
حافظ وقتی از صفات حق تعالی می خواهد یاد کند از واژه های زیبا رویان چون خال سیاه ، ابرو کمان،سیب زنخندان ، پیچش مو والی آخر استفاده می کند.
حافظ می گوید که مراقب باش صفات حق تعالی موجب به چاه گناه و معصیت افتادن تو
نگردد.مثلا خدا رحیم و بخشنده است،لذا گناهان ما را می بخشد و مرتکب هر گناهی شویم به امید بخشندگی خداوند.اگر در کنار دریای رحمت الهی قرار گیری از رحمت او برخوردار می شوی.برای مثال،اگر کنار دریای آب بروید آنگاه می توانید از دریا آب بخورید.
حافظ می خواهد به ما بگوید مراقب باش که شیطان تو را از مقدس ترین واژه ها و صفات خداوند فریب ندهد.

 چون که من غافل ز خود، در بندشیطانم اسیر
ای خدا ، من ناتوان با جنگ او ، دستم بگیر
لحظه ای ما را به خود مشغول و تنها وامذار
ما ضعیفیم، و دچار غفلت و دور از مسیر

عاشق و معشوق

بشد که یاد خوشش باد روزگار وصال
خود آن کرشمه کجا رفت و آن عتاب کجا
قرار و خواب ز حافظ طمع مدار ای دوست
قرار چیست صبوری کدام و خواب کجا

حافظ در بیت اول ،که عاشقانه است ،از روزگاری صحبت می کند که گاهی دچار سختی ها و گاهی مشمول خوشی ها بوده است.می گوید آنها کجا رفتند.
خداوند انسان ها را بین خوشی و نا خوشی قرار می دهد.اگر همواره در خوشی باش غرور او را می گیرد و اگر همواره در نا خوشی باشد ،دچار ناامیدی و مایوسی می گردد.لذا هر دو برای رشد و تعالی انسان نیاز می باشد.
حافظ می گوید یاد و خاطره های گذشته معشوق و دوست ، آرامش و خواب را از من گرفته است و نباید کسی از من انتظار قرار و صبوری داشته باشد.

 هر کسی عاشق شود ، در انتظار دلبر است
  فرد عاشق، کی خطا از دلبرش  را درسر است
 همچو مجنون، از فراق یار بی تاب وتب است 
سختی آسان میشود،چونکه خدایش اکبر است

کسب معرفت

اگر آن ترک شیرازی به دست آرد دل ما را

به خال هندویش بخشم سمرقند و بخارا را

منظور حافظ از ترک روی، یعنی زیبا روی است.در اینجا منظور از ترک شیرازی،مردم خوش چهره شیراز است.البته زیبا روی دو نوع ظاهری و باطنی داریم.

علامه طبا طبایی می گوین که حافظ اهل سیر و سلوک بوده و اشعار او در حالات عرفانی سروده شده است. با عنایت به حالات روحانی حافظ، منظورش از زیبا روی ،زیبایی باطنی است.لذا منظور از ترک شیرازی،کسی است که دارای روی زیبای درونی است.مشابه مولانا که از شمس تبریزی بعنوان الگوی خود یاد می کند.

سمرقند و بخارا در زمان خود از شهر های آباد با زیبا رویان زیادی بود.حافظ می گوید اگر پیر فرزانه علم و معرفت به من عطا کند و مرا به حضور بپذیرد،آنگاه از سمرقند و بخارا با آن همه زیبا رویان ،منظور دنیا و آخرت است، چشم پوشی می کنم.بعبارت دیگر کسب فیض الهی را در قبال کسب دنیا و آخرت می دهم ،اگر گوشه چشمی به من کند.حتی اگر یک خال سیاه هندوان باشد.

گاهی در مثل هم می گوییم که دنیا راحتی

با یک تار موی معشوق عوض نمی کنم. این نشانه شدت علاقه به فرد است.در اینجا حافظ می گوید سمرقند و بخارا را با کوچکترین عضو محبوب همچون یک خال سیاه عوض نمی کنم.

نردبان معرفت،طی کردنش، هموار نیست

در نگاه عارفان،عشقی بجز دلدار نیست

همدم و محبوب تو، در انتظار روی توست 

در دیار عاشقان،دیوانگی هم عارنیست

توشه آخرت

بده ساقی می باقی که در جنت نخواهی یافت
کنار آب رکن آباد و گلگشت مصلا را

منظور حافظ از ساقی در اینجا، پیر فرزانه است. می گوید باقی مانده می خود را،یعنی معرفت پایدار را در همین دنیا به من عطا کن.زیرا در بهشت پیدا نمی شود. باید توشه آخرت را از دنیا برد.
حافظ می گوید که معرفت ماندگار را در همین دنیا در کنار آب رکن آباد و گلستان گلگشت در کنار مصلی به من بده.در گلگشت شیراز مقبره حافظ قرار دارد که آب این بوستان از قنات های رکن آباد تامین می شد. .
دنیا محل کسب معرفت است و در آخرت دنیایی وجود ندارد.همانند کسانی که برای تفریح به بیرون از شهر می روند و در آنجا باغ و گل و سبزه است و باید نیازهای خود را از شهر با خود ببرند.زیرا در دشت و صحرا مواد مورد نیاز یافت نمی شود.در آنجا آب و هوای مطبوع و دلپذر وجود دارد.

بهترین توشه در این کون و مکان
رزق و روزی حلال است در جهان
گر بخواهی رشد و جنات برین
کسب آن کن،تا شود روحت روان

بی بند و باری

فغان کاین لولیان شوخ شیرین کار شهرآشوب
چنان بردند صبر از دل که ترکان خوان یغما را

منظور از لولیان، رقاصه ها و آواز خوان های دوره گرد در کوچه و بازار و دربار شاهان گذشته است که بعضا از هند به ایران مهاجرت کرده بودند.منظور از ترکان در اینجا غلامان می باشد.
همچنین منظور از خوان یغما سفره همگانی بود که بزرگان مغول در مناسبت جشن خاص هر سال پهن می کردند.
این سفره چند روز پهن و اقشار مختلف جامعه به هر اندازه که می خواستند می خوردند و یا با خود می بردند.وظیفه میزبان پهن کردن سفره و استفاده از آن با مهمانان با تمام تجهیزات بود.
در زمان حافظ بی بند و باری که توسط رقاصه ها بوجود آمده بود شهر را به آشوب کشیده بود و با غمازی های خود صبر و تحمل مردم را از بین برده بودند.همانند غلامان و فقیران که وقتی سفره مخصوص مغولان پهن می شد ، سفره را با ظرف غدا به تاراج می بردند.اینان دین و ایمان مردم را با رفتار و گفتار و اعمال تحت تاثیر قرار داده بودند و آنرا نشانه گرفته بودند.

عقل و ادب و حیا، کجا رفت
شور و شعف و صفا، کجا رفت
اخلاق نکو همره دین کو
مهر و شفق و عطا، کجا رفت

زیبایی

ز عشق ناتمام ما جمال یار مستغنی است
به آب و رنگ و خال و خط چه حاجت روی زیبا را

هر قدر فرد عاشق،محبوب خود را بیشتر دوست داشته باشد ،در نظر او بیشتر جلوه می کند.حافظ می گوید یار و معشوق من آنقدر بزرگ است که به عشق من هیچ نیازی ندارد.آنهم از من ناقص ،که بطور طبیعی دارا عشق تام نیستم.البته هر چه عشق من به او بیشتر باشد،یار بیشتر خود را به من نشان می دهد.همانند نگاه از یک روزنه،که هرقدرروزنه در فضا باز می گردد ،مثل قیف،افق دید بیشتر می شود.
یار ما آنقدر زیباست که نیازی به لوازم آرایش همچون مواد آرایشی ندارد.این لوازم برای افراد نازیباست که می خواهند خود را زیبا در برابر معشوق خود نشان دهند

زیبا یی ما به صورت و چشم که نیست
 جراحی عضو در پی رسم که نیست
 زیبایی ما به پاکی روح و دل است
پر کردن ذهن ، از  شک و  خشم که نیست

عشق ظاهری و باطنی

من از آن حسن روزافزون که یوسف داشت دانستم
که عشق از پرده عصمت برون آرد زلیخا را

منظور از بیرون رفتن پرده عصمت،رسوا شدن است.رابطه حسن و عشق دو طرفه است.هر قدر حسن فرد زیاد باشد، عشق به او نیز زیاد می گردد.متقابلا هر قدر عشق و علاقه به فردی زیاد باشد،در نظر او بسیار زیبا جلوه می کند.
عشق ها بر دو نوع هستند.عشق های ظاهری روز به روز انسان را آلوده می کند ولی عشق های درونی موجب رشد و تعالی انسان می گردد.
همینطور حسن ها بر دو نوع است.یکی ظاهری و دیگری باطنی است.حسن های ظاهری در زیبایی فرد منعکس می گردد و با گذشت زمان از زیبایی کاسته می شود.اما زیبایی درونی انسان را مجهز به اخلاق پسندیده می کند.
حافظ می گوید با توجه به اینکه حسن و زیبایی یوسف روز به روز در حال افزایش بود فهمیدم که بالاخره روزی زلیخا رسوا می شود و تاب و تحمل خود را از دست می دهد. زلیخا آنقدر عاشق یوسف شده بود که بجز یوسف به چیز دگری فکر نمی کرد.در نهایت این عشق ظاهری باعث رسوایی او شد.

 از بهر نجات، و شر شیطان
تقوا و عمل به شرع و قرآن
منجی بشر ز جهل و غفلت
ایمان و تمسک است به یزدان

رابطه عاشق و معشوق

اگر دشنام فرمایی و گر نفرین دعا گویم
جواب تلخ می‌زیبد لب لعل شکرخا را

منظور از لعل سنگ گرانبهایی است که دارای رنگ های گوناگون است.در اینجا منظور رنگ قرمز می باشد.منظور از شکر خا،گفتن سخنان شیرین است.
حافظ در این بیت می گوید که رابطه من با معشوقم خدا بخاطر تنبیهم، همانند بهم خوردن رابطه دو نفر در اثر دشنام و یا یک سخن زشت و بیهوده از بین نمی رود.
اگر جوابی از طرف لب لعل گون و شیرین
خدای متعال بخاطر عملکرد من داده می شود،زیبنده و سزاوار آن هستم.قطعا هر پاسخ خدای متعال چه به ظاهر خوب و چه به ظاهر بد، در نهایت به نفع من است.

بدان دنیا چو بحری پر ز طوفان
تلاطم دارد و آسیب و خسران
به مقصد می رساند کشتی عشق
اگر داری تو صبر و عقل و ایمان

اسرار هستی

نصیحت گوش کن جانا که از جان دوست‌تر دارند

جوانان سعادتمند پند پیر دانا را

حدیث از مطرب و می گو و راز دهر کمتر جو

که کس نگشود و نگشاید به حکمت این معما را

منظور از جانا,یعنی عزیزم ، و منظور از حدیث سخن می باشد.مطرب به کسی گفته می شود که با ساز و آواز خود دیگران را شاد می کند.همچنین منظور از حکمت علم و فلسفه است.

حافظ به جوانان سعادتمند می گوید ، بیا عزیزم و پند این پیر فرزانه را گوش کن.همواره سخنی گو که موجب شادی روح و روان تو گردد.بعلاوه دنبال معرفتی باش که تو را سر مست کند.علوم فلسفه و حکمت به تو آن شادی و مستی را نمی دهد.

دنبال این نباش که با علم و فلسفه اسرار هستی را کشف کنی.تا کنون کسی نتوانسته و تو هم نمی توانی.بوسیله عقل و فلسفه نمی توان به اسرار ماواالطبیعه پی برد.اسرار هستی تنها با همنشینی با اولیای الهی مقدور است.لذا سخن از پیر دانا و اهل معرفت گو تا بتوانی از اسرار روزگار آگاه گردی.

عشق یعنی گنج اسرار نهان

عقل حیران گشته از ادراک آن

عشق باشد مظهر نور خدا

آدمی عاجز به وصف است و بیان

پاداش

غزل گفتی و در سفتی بیا و خوش بخوان حافظ
که بر نظم تو افشاند فلک عقد ثریا را

منظور از غزل معمولا اشعار عاشقانه است که ابیات آن ضمن استقلال از سایر ابیات ، در مجموع یک هدفی را دنبال می کنند.بعلاوه تعداد ابیات بین پنج تا چهارده می باشد.مصرع اول و دوم با مصرع دوم سایر ابیات هم وزن می باشند.

به مروارید های بزرگ در و به مروارید های کوچک مرجان گفته می شود.سوراخ کردن و چیدن بطور منظم در کنار هم بطوریکه یک گردنبند گردد ،کار سختی بوده است.منظور از ثریا،مجموعه ای از ستارگان است که در کنار هم قرار دارند و معمولا به شکل گردنبند دیده می شوند.
حافظ معمولا به کسی گفته می شود که قرآن را از حفط می خواند.در عصر حافظ ، حافظ قران زیاد بوده اند.همچنین حافظ را به کسی که آواز و صدای خوشی داشته است، می گفتند.که ظاهرا از آن بی بهره نبوده است.ضمنا تخلص او حافظ نیز می باشد،که معمولا در بیت خاطر برای حفظ اثر می آید.
حافظ گفتن غزل را به سوراخ کردن در تشبیه می کند و آنرا سخت می داند.زیرا تو از عشق سخن گفتی و چیدن کنار هم با نظم خاص کار مشکلی است.لذا بیا و با آواز خوش خود آنرا بخوان و همه را به وجد آور.البته ستایش کردن غزل توسط حافظ،به خاطر خود ستایی نیست.زیرا او اشعار خود را موهبت های الهی می داند و ابراز و تحسین مواهب الهی از نطر قرآن پسندیده است.
از آنجاییکه شعرا اشعار خود را می خواندند و هدیه می گرفتند.حافظ هم می گوید از آنجاییکه غزل من عاشقانه است،لذا پاداش من هم باید آسمانی باشد.بنابراین آنرا با صدای خوش می خوانم تا گردنبد ثریا را هدیه بگیرم.

بهترین پاداش و نیکی در خفاست
چونکه بی منت بود ،کاری رواست
دور بودن از ریا ، دان احسن است
اجر و پاداشش از آن کبریاست

باد صبا

صبا به لطف بگو آن غزال رعنا را
که سر به کوه و بیابان تو داده‌ای ما را

منظور از صبا،باد بهاری است که صبح ها می وزد و باعث می شود که غنچه ها باز شوند. انسان ها با لباس فاخر شناخته نمی شود،بلکه انسان در زیر زبان مخفی است.با سخن گفتن و نوشتار او می توان شخصیت فرد را شناخت. تکان خوردن زبان همچون باد بهاری برای انسان است .
منظور از غزال آهو می باشد.اما از آنجا که معشوق گریز پای است.لذا منظور از عزال رعنا، معشوق زیبا روی است.منظور از سر به کوه و بیابان گذاشتن،یعنی آواره و دیوانه شدن است.
حافظ به باد صبا می گوید، ای باد لطیف که باعث شکوفایی می شوی، به صاحب باد بگو که دل این دیوانه را به الطاف الهی شکوفا کن.چون تو مرا دیوانه و آواره ای بیابان کرده ای.
عرفا در اشعار عر فانی خودبرای اینکه شبهه ای پیش نیاید وقتی که می خواهند با خدای خود سخن می گویند ، با یک عشق مجازی حرفهای خود را می زنند.اگر چه منظورشان صحبت با خدای متعال است.بدینوسیله آتش عشق خود را که شعله ور شده است فرو می نشانند.و حرف دل خود را براحتی به او می گویند و خود را تخلیه روحی می کنند و آرامش می گیرند.

لیلی من ترک شیرازی که نیست
 من مرادم شمس تبریزی که نیست
وصف یارم بی حد و نا گفتنی است
بین عشق و عاشقی مرزی که نیست

دلجویی

شکرفروش که عمرش دراز باد چرا
تفقدی نکند طوطی شکرخا را

منظور از تفقد دلجویی کردن از کسی است.
در اینجا منظور توجه معشوق به عاشق است.
همچنین منظور از شکر خا قند می باشد.
طوطی هنگامی که همراه با صفت شیرین سخن آید ، منظور انسان های شاعر و خطیب است.اما منظور ازطوطی یا طوطی صفت، به اشخاصی گفته می شود که کارهای خود را با تقلید از دیگران و بدون فکر انجام می دهند.
انسان ها نیز همانند طوطی عاشق شیرینی هستند.با این تفاوت که انسانها دنبال زندگی شیرین مادی و معنوی هستند.اما همه امور مادی و معنوی در اختیار خدای متعال است.
حافظ می گوید رابطه ما با خدا همانند طوطی شکر خا وشکر فروش است.از آنجایی که عاشق خداوند تسلیم محض خداست،لذا سخن خود را در قالب شکر فروش و شکر خور بیان می کند.ای خدایی که معدن شیرینی روح و روان ما هستی ،چرا ما را از الطاف خود بهره مند نمی سازی تا دل و دهان ما شیرین گر دد.

بیان کرد وصف خدا را کسی
مجو جزمحبت به انسان بسی
که در عشق و آگاهی و عفو جو
که هر چیز دیگر بباشد خسی


غزل ۴ _ بیت سوم

غرور حسنت اجازت مگر نداد ای گل
که پرسشی نکنی عندلیب شیدا را
عاشق و معشوق

منطور از غرور حسن آنست که انسان به زیبایی خود غره و تکبر ورزد.منظور از مگر در اینجا به معنی به یقین و شاید است.بعلاوه منظور ای گل همان معشوقی است که در ابیات قبل آمده است.عندلیب بلبلی کوچک جثه است که صدای خوشی نسبت به سایر بلبلان دارد.منظور از عندلیب شیدا،بلبل شوریده و عاشق است.همانند طوطی شکر خوار که دارای سخنان خوب است.کنایه از انسان های شیرین سخن است.در اینجا منظور خود حافظ است.
حافظ با زبان بلبل به گل که منظورش خدا است می گوید ای گل وجود من،از عاشق و شیدای خود احوال پرسی نمی کنی.شاید غرور و حسن زیبایی تو اجازه نمی دهد که پرسشی از من کنی.
همانطوری که قبلا اشاره شد عرفا سخنان و نجوای خود با خدا را در قالب بحث دو عنصر مادی می گفتند.زیرا خدا مبرا از چنین گلایه هایی چون غرور است.
طبیعی است که وقتی عاشق به معشوق خود نمی رسد ناراحت می شود و گله مند می گردد.لذا خود را می خواهد توجیه کند و علل نرسیدن به معشوق را بیان می کند تا آرام گیرد.

عشق را تفسیر و تعبیرش خطاست
عشق دانی گوهری نزد خداست
عشق ما باشد هوس,آن عشق نیست
عشق دانی ذات پاک کبریاست

  
غزل ۴ _بیت چهارم
اخلاق پسندیده

به خلق و لطف توان کرد صید اهل نظر
به بند و دام نگیرند مرغ دانا را

منظور از خلق،اخلاق پسندیده است.لذا منظور از خلق و لطف،یعنی با روی گشاده و خوشرویی.حافظ می گوید با خوبی و اخلاق پسندیده و خوشرویی می توان دل و افکار اهل معرفت را بدست آورد و نظر آنها را به خود جلب و آن را شکار نمود.
بعلاوه منظور از مرغ دانا،مرغ زیرک و با هوش است.بین مرغ ها سیمرغ به هوشیاری و توانایی بالا شهرت دارد.لذا منظور حافظ از مرغ دانا سیمرغ است.
اگر به غزلیات حافظ بنگریم،در می یابیم که هر غزل او همانند بسته ادویه جات است که درون هر یک از آنها را از ادویه جات گوناگون پر کرده اند.لذا از نظر وزن شعری،یکسان هستند ولی از نظر محتوا بعضا هر کدام مفاهیمی متمایز از یکدیگر دارند.بعلاوه هر بیت دارای مفاهیمی عرفانی یا عاشقانه و یا اجتماعی و یا ترکیبی از آنها دارد.
ابیات قبلی این غزل عاشقانه بود.اما این بیت اجتماعی است.در این بیت حافظ می گوید کسانی که اهل دل و نظر و فکر هستند را بسادگی نمی توانی نظر آنها را در یک موضوع عوض کنی.تنها اخلاق پسندیده و روی خوش می تواند قلوب آنها را جذب کند.
اینان چون مرغ های معمولی نیستند که با دیدن چند دانه به دام افتند و صید شوند.آنها دامها را می شناسند و بسیار روشن و با هوش هستند.اخلاق نیکو کیمیایی است که می تواند حتی اهل نظر را به سوی خود بکشاند.پیامبر گرامی دارای خلق عظیم بود و علت اصلی جذب همگان به دین اسلام همین صفت نیکو بوده است.
اولیای الهی و چهارده معصوم وقتی می خواهند با خدای متعال صحبت کنند با دل شکسته و تواضع با او صحبت می کنند.با نگاهی به دعا ها، رعایت اخلاق در مناجات با خدای متعال کاملا مشهود است.یکی از صفات خداوند ناظر بودن و خداوند اهل نظر است.وقتی با اخلاق با اهل نظر و یا با خداوند صحبت می کنیم،با عنایت به سنخیت داشتن در اخلاق ، مورد توجه قرار می گیرد.با تند خویی و زور و فشار نمی توان نظر افراد را نسبت به یک موضوع عوض کرد.

پیغمبر ما معلم اخلاق است
در کون و مکان رفیع و در آفاق است
اسلام بپاست تا قیامت برسد
درگسترش اصول دین خلاق است

غزل ۴ _ بیت پنجم
توصیف معشوق

ندانم از چه سبب رنگ آشنایی نیست
سهی قدان سیه چشم ماه سیما را

منظور از رنگ آشنایی،یعنی راه و روش مهربانی و توجه به دیگران است.سهی، یعنی راست قامت ،که معمولا برای درخت سرو بکار می برند که بین درختان بلند و مستقیم رشد می کند.لذا منظور از سهی قدان، به چیزهایی گفته می شود که قدی صاف و راست دارند.
منظور از سیما،یعنی صورت است.لذا ماه سیما به کسی گفته می شود که چهره ای زیبا چون ماه شب چهاردهم دارد.
حافظ در این بیت عاشقانه باز گله می کند و می گوید نمی دانم چرا هر کجا که جمال و جلوه ای و زیبایی هست ، بوی آشنایی به مشامم نمی رسد.همچنین می گوید نمی دانم چرا از زیبا رویان همچو ماه با قدی برافراشته و چشمان سیاه نظری به من نمی کنند.
در این بیت نیز حافظ،درد دل خویش با خدای متعال را به نحوی زیبا با معشوقی زیبا روی مجازی که دارای قدی بلند با چشمان سیاه است بیان می کند.

 بار الها، به در خانه ی تو چند زنم
تا گشایی در خود، بلکه ندایی شنوم
بار الها، به من آمده در کوی رفیق
گوشه چشمی بنما، تا که نوایی ببرم

غزل ۴ _ بیت ششم

همنشینی

چو با حبیب نشینی و باده پیمایی
به یاد دار محبان بادپیما را


منظور از حبیب ،دوست و معشوق است.باده پیمایی،یعنی نوشیدن شراب.بعلاوه منظور از باد پیما ، به کسی گفته می شود که کارهای بیهوده و بی ارزش انجام می دهند.همچنین به کسی گفته می شود که تهی دست است.
حافظ به عاشقان می گوید وقتی با معشوقتان همنشین هستید و مشغول نوشیدن شراب معرفت هستید، گوشه چشمی هم به عاشقان تهی دست و ضعیف داشته باشید و به فکر آنها باشید.
ظاهرا زمانی معشوق او،خدای متعال، عنایتی به حافظ داشته و حافظ از فراق یار و محبوب خود ناراحت است.
حافظ می خواهد بگوید اگر می خواهی مست گردی ،باید از طریق محبوب خود،یعنی خدای متعال، سرمست گردی.با او بودن باده پیمایی است و بدون او بودن بادپیمایی است.
همانند ماهی،تا زمانی که در آب و با آب است زنده است.زمانی مرده است که با پرش های خود از آب بیرون می جهد و یا در دام صیادان گرفتار می شود.

غزل ۴ _ابیات هفتم و هشتم
بی وفایی یار

جز این قدر نتوان گفت در جمال تو عیب
که وضع مهر و وفا نیست روی زیبا را
در آسمان نه عجب گر به گفته حافظ
سرود زهره به رقص آورد مسیحا را

حافظ می گوید برای زیبا رویان، گویا مهر و وفا قرار داده نشده است .صاحبان جمال و زیبایی هیچ عیبی ندارند ، بجز اینکه وفا دار نیستند.
این بیت عاشقانه است و کمترین بی مهری را به حساب بی وفایی معشوق می گذارد.این گله مندی ها نوعی تخلیه روحی است.
با توجه به روایات ،حضرت مسیح زنده است ودر آسمان چهارم زندگی می کند.بعلاوه ستاره زهره در آسمان سوم قرار دارد و شعرا آنرا آواز خوان آسمان گویند.حافظ می گوید که اگر سروده های مرا ستاره زهره بنوازد و صدایش در آسمان بعد به گوش حضرت عیسی برسد، آنقدر زیباست که مسیحا را برقص و طرب در می آورد.
لازم به ذکر است که حافظ در ابیات دیگر دیوان خود،این اشعار را از خود نمی داند.او می گوید آنچه استاد ازل گفت همان می گویم.لذا براحتی از اشعار خود تعریف و تمجید می کند و آنها را از خود نمی داند که شائبه خود بزرگ بینی ایجاد شود.

نظر کردم به حال یاغی و خویش
بدیدم بی وفایی را کم وبیش
نه قدرتمند غالب بر دل خود
نه ثروتمند در فکر دل ریش

غزل ۵ _بیت یک

صاحب دلان

دل می‌رود ز دستم صاحب دلان خدا را
دردا که راز پنهان خواهد شد آشکارا

منظور از دست رفتن دل، کنایه از بی تاب شدن دل است. بعلاوه منظور از صاحب دلان،کسانی هستند که صاحب دل خود هستند و بر هوای نفس خویش مسلط هستند.
دردا،یعنی دریغا،افسوس.
اگر به یک گل نگاه کنید تا زمانی که ریشه های آن در خاک پنهان است،دارای طراوت و شادمانی است.چنانچه ریشه هایش از خاک بیرون آید به تدریج پژمرده و نهایتااز بین می رود.کسی که عاشق خداست ،باید اسرار خود را با خدا پنهان نگه دارد تا به درجات بالاتر کمال برسد.چنانچه این اسرار فاش گردید ، اثر خود را از دست می دهد.با آشکار شدن رابطه بین عاشق و معشوق ،غرور و تکبر انسان را فرا می گیرد و زمینه سقوط آدمی فراهم می شود.
علت اینکه منصور حلاج سرش بالای دار رفت به خاطر این بود که او نتوانست رابطه خود با خدا را در دل و سینه خویش محفوظ نگه دارد و سخنانی به لب آورد که فهم و درکش برای عوام ممکن نبود.
حافظ می گوید کاشکی یک صاحب دلی را خدا در سر راه من قرار می داد تا چگونه حفظ کردن رابطه خود با خدای خود را به من یاد بدهد و مرا از سقوط کردن در هوای نفس خویش نجات می داد.

دوست باشد، هم زبان و با خدا
محرم راز و بود مشگل گشا
مچ نگیرد ،بلکه گیرد دست تو
همدم و یار و رفیق و هم نوا




غزل ۵ _ بیت دوم

دیدار آشنا

کشتی شکستگانیم، ای باد شرطه برخیز
باشد که بازبینم، دیدار آشنا را

منظور از باد شرطه،بادی است که در جهت حرکت کشتی می وزد و باعث سرعت بیشتر کشتی می گردد.منظور از باشد که،یعنی امید است که اتفاق افتد.
دیدار به دو مفهوم بکار می رود.یکی چهره و دیگری دیدن است.که در اینجا،منطور سیما و چهره است.لذا منظور از دیدار آشنا، سیمای محبوب است.
حافظ به خداوند می گوید من پیر شده ام وکشتی تن من شکسته شده است و سلامت قبل را ندارم.بعلاوه دنیا هم چون یک دریای ژرف می ماند.همچنین روح من از توست و تمایل دیدار تو را دارد.الهی پیر و مرادی چون باد شرطه را به این کشتی شکسته بوزان تا مرا به ساحل نجات برساند تا به لقای تو برسم وچهره محبوب تو را ببینم.
این کشتی می تواند کشتی زندگی ما باشد که آن یک کشتی شکسته است و هر لحطه امکان غرق شدن در دریای گناه را دارد. هر کدام ما دچار هوای نفس خویش هستیم.تنها اولیای الهی می توانند ما را با راهنمایی های خود ،همچون باد شرطه، به سر منزل مقصود برسانند.

بدان دنیا چو بحری پر ز طوفان
تلاطم دارد و آسیب و خسران
به مقصد می رساند کشتی عشق
اگر داری تو صبر و عقل و ایمان

غزل ۵ _ بیت سوم

ده روزه مهر گردون، افسانه است و افسون
نیکی به جای یاران ، فرصت شمار یارا

منظور از ده روزه،یعنی چند روزه،روزهای کم و اندک. بعضی ها می گویند دنیا دو روز است.در اینجا حافظ چند روز هم به آن اضافه کرده است.منظور از گردون آسمان است.قدیما باور داشتند که آسمان دور زمین می چرخد.ولی در اینجا منظور روزگار است.
لذا حافظ می گوید، این چند روز خوشی دنیایی و جوانی ،بی پایه و بی مبناست و همانند یک افسانه آن یک داستان ساختگی است ،لذا نیکی به یاران و در حق دوستان را غنیمت شمار.
این بیت حافظ پند آموز است و می خواهد بگوید که دنیا همواره به میل تو در گردش نیست.چنانچه فرصتی برای خدمت برای تو ایجاد شد، از آن استفاده کن و به دیگران خدمت کن. او می گوید عمر دنیا کوتاه است و به کسی وفا نمی کند.جوانی،قدرت،ثروت و بطور کلی دنیا چند روزی در اختیار توست.آنراغنیمت شمار و در حق دوستان و یاران خود نیکی کن.

محبت کن به اهل علم و تدبیر
به مردم کن تو نیکی بهر تاثیر
بیاموز آن به مشتاقان دانش
مگو راز خودت بر اهل تزویر

غزل ۵ _ بیت پنجم
شکر نعمت

ای صاحب کرامت ، شکرانه سلامت
روزی تفقدی کن، درویش بی‌نوا را

کرامت به مفهوم بخشندگی و جوانمردی بکار می رود.بعلاوه منظور از شکر انه،دادن هدیه ای است که به خاطر موفقیت در حال یا آینده به یک نیازمند داده می شود.لذا منظور از شکرانه سلامت، پرداخت هدیه ای به خاطر نعمت تندرستی انسان است.
منظور از تفقد دلجویی است.همچنین کلمه درویش برای فقرا بکار می رود.نوا به دو مفهوم ناله و طعام استفاده می شود.در اینجا منظور از بی نوا، انسان گرسنه است.
حافظ می گوید ای جوانمرد و بخشنده و ای کسی که خداوند نعمت سلامتی و تندرستی را به تو عطا کرده است ،بخا طر شکر این نعمت از بیچارگان و گرسنگان دلجویی و محبت و دلنوازی کن.

الهی سینه ای ده پر ز حکمت
ببینم راز و اسراری ز خلقت
ندارم جز خدا، یار و پناهی
زبانی ده که گویم شکر نعمت


غزل ۵ _ بیت ششم
آسایش

آسایش دو گیتی ، تفسیر این دو حرف است
با دوستان مروت ، با دشمنان مدارا

منظور از دو گیتی دنیا و آخرت است. بعلاوه منظور از تفسیر، درک معنی و مفهوم کردن است.حرف کنایه از سخن و حرف می باشد.مدارا ،یعنی انسان در مقابل کار خطایی که از یک نفر سر می زند انتقام نگیرد و آنرا پاسخ ندهد.منظور از مروت آنست که انسان در برخورد با دوستان با ملاطفت و مهربانی رفتار کند.
حافظ می گوید اگر آدمی به مفهوم و معنی دو کلمه مروت و مدارا، که برگرداندن رحمانیت و رحیمیت خدای متعال است، پی ببرد و آنها را بکار ببرد از سعادت دو عالم بهرمند می شود.
گاهی تلافی نکردن عملی وبر عکس محبت کردن به فرد خطا کار،اثراتش از شمشیر برنده بیشتر است.تنها حالتی متقابل به مثل کند که مطمئن باشد این مدارا باعث غرور و گستاخی فرد می شود.امیر المومنین به امام حسن می فرمایند، اگر کسی با تو با خشونت رفتار کرد تو به او مهربانی کن.زیرا این رفتار باعًث سازندگی او می گردد و از خشونت دست بر می دارد.
اگر کسی با دوستان خود با مهربانی و عدالت رفتار کند و با دشمنان خود مدارا و تحمل را پیشه کند.در دنیا سعادتمند می شود و متعاقبا آخرت را نیز کسب می کند.

 معیار رفاقت، به محبت ، به وفاست
معیار لیاقت، ادب و عقل وصفا ست 
معیار سعادت، به سلامت به کمال
معیار شهامت، به جوانمردی ماست

غزل ۵ _ بیت هفتم 
خوش نامی
در کوی نیک نامی ، ما را گذر ندادند
گر تو نمی‌پسندی ، تغییر کن قضا را

منظور از نیک نامی، خوش آوازه و به خوبی از فرد یاد کردن است.لازم به ذکر است که گاهی فرد با ریا کاری شهرت به نیک نامی پیدا می کند و گاهی از روی خلوصی که دارد از او به نیکی مردم یاد می کنند.
حافظ در اینجا منظورش دسته اول است که تظاهر به نیک نامی می کنند.منظور از گذر کردن،راه دادن است.در ادبیات قدیم منظور از تغییر کن,یعنی تغییر کردن است.همچنین منظور از قضا،خواست و تقدیر الهی است.
حافظ در این بیت ،خطابش به ریا کاران عصر خود است که با تظاهر به دین داری،خود را خوب در انظار عمومی جلوه می دادند.او می گوید خداوند نخواست که ما در این گروه ریاکاران باشیم و برای خوش نامی، تظاهر به کاری کنیم که در ما نیست.چنانچه شما اینگونه سرنوشتی را که خدا برایمان تقدیر نموده است دوست ندارید،آنرا تغییر دهید.با این سخن به آنها پاسخ ملامت هایی که به او روا می داشتند را می داد.

مردان خدا ، به روی دلدار  خوش اند
مستان به می و صدا و یک تار خوش اند
نزدیک مشو به بی خرد ، در همه حال
افراد شقی، به ظلم  و پیکار خوش اند

غزل ۵ _ بیت هشتم
تظاهر به تقوا

آن تلخ وش که صوفی ،ام الخبائثش خواند
اشهی لنا و احلی ، من قبله العذارا

وش به معنای همانند است و آن یک پسوند برای کلمات می باشد.مثلا مهوش به کسی گفته می شود که شبیه به ماه باشد. تلخ وش ،به چیزی گفته می شود که تلخ باشد .در اینجا منظور شراب است،که در هنگام خوردن تلخ می باشد.
صوف ،به معنای پشم می باشد.گروهی بودند که تظاهر به تقوا می کردند و لباس های پشمینه می پوشیدند.لذا به آنها صوفی می گفتند. و خود را اهل زهد و تقوا می دانستند.
ام به معنی مادر و خبیث به معنای زشت است.لذا منظور از ام الخبائث، یعنی ریشه و مادر همه بدیها و زشتیها می باشد.اشهی،به معنای لذیذتر است.لنا،یعنی برای ما.احلا،یعنی شیرین تر.من,به معنای از است.منظور از قبله،یعنی بوسه.عذرا،یعنی دوشیزه.در اینجا منظور حافظ از قبله العذارا،حوریان بهشتی است.
حافظ می گوید اگر این دغل کاران و نیرنگ بازان صوفی قرار است به بهشت موعود بروند و بر لبان حوریان بهشتی بوسه بزنند ،ما چنین بهشتی را نخواستیم.همین شراب تلخ را که آنها مادر تمام پلیدیها می دانند، از بوسه بر حوریان بهشتی ترجیح می دهیم.
حافظ می گوید حوریان بهشتی که نتیجه مکر و نیرنگ باشد،چه ارزشی دارد.این شراب نجس از آن حوریان بهشتی جایگاه بالاتری دارد و این شراب از آن حوریان لذیدتر و شیرین تر است.

گر بگردد آب دستی از طلا
جای آن دانی که با شد در کجا
کسب علم و معرفت کن ای بشر
گر بخواهی کرسی عرش و سما

غزل ۵ _ بیت نهم
تنگدستی

هنگام تنگدستی ، در عیش کوش و مستی
کاین کیمیای هستی، قارون کند گدا را

تنگدستی از نظر لغوی به کسی گفته می شود که فقیر و نیازمند مادی باشد.اما در اینجا، منظور نیازمند معنوی است.منظور از عیش ، یعنی خوش گذرانی کردن است.مستی در اینجا به معنای شاد شدن است.
کیمیا به ماده ای افسانه ای گفته می شد که با افزودن به مس ،آنرا به طلا تبدیل می کند.با تلاش شیمی دان ها این امر ممکن شده است ولی مقرون به صرفه نیست و بسیار پر هزینه است.اما در عصر حافظ این کار را غیر ممکن می دانستند.
حافظ اعتقاد داشت که جوهر انسان همانند مس است.اگر کیمیای سعادت به آن زده شود میتواند وجود انسان را همانند طلا ارزشمند و گرانبها کند.کیمیای سعادت می تواند همنشینی با اولیای الهی ، داشتن اخلاق خوب، عشق،اخلاص،بندگی خدا و هزاران صفات پسندیده انسانی باشد.
قارون از اقوام حضرت موسی بود که دارای اموال و گنج های فراوان بود.در اینجا منظور حافظ از قارون به کسی گفته می شود که ثروتمند باشد.
حافظ می گوید اگر همانند نیازمند، چنانچه ظرف وجودی تو خالی از کبر و غرور و هوای نفس باشد برو خوش باش که خداوند آنرا از معرفت الهی پر می کند.همانند قارون که خداوند گنج های زیادی به او داد ،خداوند هم به تو گنج های معرفت زیادی می دهد.

غم مخور ، ناله مکن، راز مگو
  جز خدا ،دلبر و دلدار مجو
اکثرا غرق خود و امیال اند
   راه حق جو ،و مرو  ازهر سو

کانال تحلیلی در آیات قرآن ، احادیث،اشعار حافظ و مولانا:

غزل ۵ _ بیت دهم

سرکشی

سرکش مشو که چون شمع از غیرتت بسوزد

دلبر که در کف او موم است سنگ خارا

منظور از سرکش،یعنی سرپیچی و نافرمانی کردن است.غیرت داشتن،یعنی عدم تمایل به حضور غیر داشتن است.یکی از صفات خداوند غیور است.یعنی خدا دوست ندارد که در دل آدمی چیزی غیر از او قرار بگیرد.لذا در صورت مشاهده ناراحت و خشمگین می شود.

موم توسط زنبور عسل ایجاد می گردد و بسیار نرم است.سنگ خارا متقابلا بسیار سخت و زبر می باشد.بعلاوه به راحتی شکسته نمی شود.

حافظ می گوید اگر در دلت غیر از خدا چیزی را قرار دهی ،آنگاه همچون آتش که شمع می سوزاند.غیرت خدا هم تحمل حضور غیر را در دلت نمی دهد.حتی اگر سخت ترین سنگها چون سنگ خارا باشد،در دستان حق چون موم می ماند.

لذا در مقابل خداوند سرکشی مکن ،که غیرت خداوند همانند آتشی که شمع را می سوزاند تو را نابود می کند ،حتی اگر از سنگ خارا نیز سخت تر باشی.

من کیم،بنده ای عصیان گر و یاغی و شرور

منم آنکس که به خود غره و هستم  مغرور

من شدم خسته از این سرکشی بی حد و حصر

چه کنم ،تا که شوم خرم و شاد و مسرور

غزل ۵ _ بیت یازدهم

آیینه سکندر ،جام می است بنگر
تا بر تو عرضه دارد، احوال ملک دارا

سکندر یک معنی داستانی دارد و یک معنی واقعی دارد. اسکندر واقعی پادشاه مقدونیه بود.او را فردی توانا در امور سیاسی و نظامی معرفی می کنند.همچنین مورخین او را فردی با اخلاق و هنر دوست و حامی ضعفا معرفی می کنند.اما در ادبیات ما او را فردی ظالم و آدم کش می شناسند.سکندر در اسکندریه برج بلندی بنا کرده بود که در بالای آن آینه بزرگی همچو جام نصب کرده بود که توسط آن می توانست کشتی های دشمن را رصد کند.
منظور از می ،معرفت الهی است.همانطوریکه شراب برای مدتی کوتاه فرد را از حالت معمولی خارج می کند.کسب معرفت نیز به انسان آرامش می دهد و انسان را از اضطراب های دنیوی بیرون می برد.لذا عرفا به آن می می گویند.
منظور از دارا ، پادشاه هخامنشی بنام داریوش سوم است. که ملک زیادی را در قلمرو خود داشت که به ملک دارا شهرت داشت.او بدست اسکندر کشته شد.
حافظ می گوید آئینه اسکندر که می توانست فاصله های دور را رصد کند مجازی است. تو معرفت کسب کن ، که حقیقی است.اگر آئینه محدوده کمی را می تواند به تو نشان دهد.کسب معرفت می تواند جهان هستی را به تو نشان دهد.
با آئینه اسرار بیرونی دشمن را می بینی.اما با کسب معرفت، اسرار درونی خود که ملک وجود خداوندی است را می بینی.

آخرین وارث امام غایب است
او که بر جمله حریفان غالب است
قدرت اعجاز دارد چون رسل 
صاحبان معرفت را نایب است



غزل۵ _ بیت دوازدهم
خوبان

خوبان (ترکان) پارسی گو بخشندگان عمرند
ساقی بده بشارت رندان پارسا را

خوبان به دو منظور بکار می رود.یکی آن عده از افراد که خوب و دارای صفات نیک هستند.دیگر عده ای که روی خوب دارند ، آنها نیز دو دسته هستند.یکی عده ای که چهره زیبا دارند و عده ای که درون زیبا دارند.در اینجا منظور حافط از خوب رویان کسانی می باشد که دارایزیبایی باطنی هستند ، یعنی اولیای الهی می باشد.
پارسی گو،یعنی فارسی زبان.در اینجا منظور هم زبانی است.منظور از بشارت،دادن خبر خوش است.منظور از رندان ، افراد خوب هستند که هیچ ادعایی ندارند.پارسا به کسی گفته می شود که پاک دامن و صالح باشند.
حافظ می گوید ،اهل معرفت و اولیای الهی به انسانها با سخنان خود عمر دوباره می دهند.لذا از خدای متعال می خواهند که به چنین فرزانگانی بی ادعا و پاک دامن خبر های خوشی عطا کند.زیرا ما کاری که لایق آنها باشد را نمی توانیم انجام دهیم و تنها تویی که می توانی به آنها معرفت و کمال عطا کنی.

ظرف خود را پر کن از می یا شراب
تا نگردد پر ز میل و اضطراب
دل اسیر شهوت و نفس و گناه
معرفت جو تا نگردد دل خراب


غزل ۵ _ بیت سیزدهم
تظاهر به دینداری
حافظ به خود نپوشید، این خرقه می آلود
ای شیخ پاکدامن ، معذور دار ما را

به خود،یعنی به خواست و میل خود کاری را انجام دادن است.خرقه لباس صوفیان می باشد.می آلود کنایه از آلوده و ناپاک بودن است.معذور دار،یعنی عذر ما را بپذیر.
شیخ به معنی بزرگ و پیر مراد است.شیخ پاکدامن،یعنی بزرگ خاندان است.در اینجا حافظ به کنایه واژه پاکدامن را بکار برده است. ولی منظورش بزرگان صوفیان می با شد که تظاهر به دینداری می کنند.
دین یک ظاهر دارد و یک باطن.ظاهر دین اصول و فروع دین است که مغز آن انصاف و مروت و جوانمردی و مهربانی است.همانند انسان که ظاهر آن جسم اوست و درون انسان ، عقل او است.اگر به بادام نگاه کنید،پوسته آن است که مغز بادام را حفظ می کند ولی زمانی یک بادام در زمین منجر به یک درخت تنومند می گردد که بادام دارای مغز باشد.
شیطان از جدایی ظاهر و باطن دین افراد سو استفاده کرده و افراد را می فریبد.دیندارها را نماز خوان های بی ادب و بی اخلاق معرفی می کند و می گوید ببینید دبندارهای ما اینگونه اند.برعکس انسان های باادب و خوش برخورد را انسان های خوب معرفی می کند.می گوید ببین نماز نخوان های ما چقد انسانیت و جوانمردی دارند. است .
همانطوریکه یک دانه در زمین بدون پوست یا مغز امکان سبز شدن ندارد.انسان نیزتنها با رعایت ظاهر دین و غافل از باطن دین، اثر گذاری دین را از دست می دهد و بالعکس.اینقدر که متظاهرین به دینداری به دین لطمه می زنند.بی دینان به دین لطمه نمی زنند.
حافظ می گوید، رفتار و گفتار و عملکرد شما صوفیان خرقه پوش که ادعای داشتن تقوا می کنید،مردم را از دین گریزان کرده است و آنها را از داشتن دین دور می سازد.
زیرا از دین تنها پوسته دین را دارید.

دانی که چرا ،ز دین گریزان شده اند
از ما دو سخن ،از این و آن یافته اند
گفتار و عمل دو گانه و بی مبناست
با مکر و دغل دین دگر  ساخته اند


غزل ۶ _ بیت اول
به ملازمان سلطان ، که رساند این دعا را
که به شکر پادشاهی، ز نظر مران گدا را
سلطان دلها

به همراهان و نوکران و نزدیکان،ملازمان گفته می شود.سلطان به معنی پادشاه است ولی در اینجا سلطان دلها ،یعنی معشوق است.
منظور از دعا،درخواست است. منظور از نظر ،توجه و عنایت است.
حافظ می گوید چه کسی درخواست ما را به نزدیکان سلطان دلها می رساند.پادشاهی و مملکت دارای، شکر گزاری دارد.لذا برای ادای شکر، به گدای درگاه معشوق توجه و عنایتی شود.در حقیقت حافظ اولیای الهی را به شفاعت می خواند.
یکی از صفات خدا سلطان است.او پادشاه جهان هستی است.

اگر خواهی شوی محبوب جانان‌
تلاوت کن  مکرر ذکر یزدان
قرایت کن کلام حق ز تدبیر
به تعلیمش شود دنیا چو رضوان

غزل۶_ بیت دوم
شهاب ثاقب

ز رقیب دیوسیرت به خدای خود پناهم
مگر آن شهاب ثاقب مددی دهد خدا را

رقیب ،یعنی نگهبان ، پاسبان و مراقب را گویند.در اینجا منظور مخالف و مدعی است.دو نفر که بر سر یک چیز به رقابت بپردازند را رقیب هم نامند.
جن موئنث را پری و جن مذکر را دیو گویند.اما در اصطلاحات قرآنی به شیطان،دیو گفته می شود و به ملک فرشته گویند.در اینجا منظور از دیو ،همان شیطان است.
خلق و خوی و روش را سیرت گویند.به پناهم،یعنی پناه می برم.ثاقب یعنی سوراخ کننده است.منظور از شهاب ثاقب، نیزه های آتشی است که آسمان را سوراخ می کند و به طرف زمین می آید.در قرآن نیز به آن اشاره شده که برای جلوگیری و نفوذ شیاطین به طبقات بالای آسمان،از آن استفاده می شود.منظور از خدا را،یعنی برای خدا.
حافظ می گوید من از رقیب خود،یعنی شیطان نفس خود به خدا پناه می برم تا با شهاب های ثاقب خود،این دیو نفس را به هلاکت برساند.

جان رها شد،گر ز بند نفس پست
دل ز روی ماه جانان،گشت مست
هر چه بینی جملگی آیات او
جلوه ی حق کی ببیند خود پرست

غزل ۶_ بیت سوم

مژه سیاهت ار کرد به خون ما اشارت
ز فریب او بیندیش و غلط مکن نگارا
محبوب

اشارت کردن،یعنی فرمان دادن.منظور ازبه خون اشارت کردن،یعنی خون کسی را ریختن است.منظور از بیندیش،یعنی بترس.غلط نکن در گذشته به مفهوم اشتباه نکن بکار می رفته است.
حافظ در اینجا به محبوبی اشاره می کند که اطرافیانیش خوب نیستند و آنها تلاش می کنند که حافظ را از چشم محبوب بیندازند.لذا به محبوب خود می گوید مراقب باش که اطرافیانت دوستان تو را از تو نگیرند.
حافظ محبوب خود را به چشم تشبیه کرده است که اطراف آنرا مژه های احاطه کرده است.لذا می گوید این مژه ها که هر کدام می توانند مانع دیدن تو گردند را مراقب باش که با نگذاشتن دیدن ما موجب کشته شدن ما نشوی.
او می خواهد بگوید که محبوب چه زمینی باشد و چه آسمانی،اگر توجه و نظر خود را از ما بر دارد ،هلاکت ما را در پی دارد.
همواره کنار محبوب موانعی وجود دارد، که نباید آنها موجب شود که عاشق نتواند به محبوب خود برسد.همانند گل ، که بی خار نمی شود.

غم دل با که بگویم، که شود غم خوارم
غم دل جز به خدا، کس نبرد از جانم
غم دل چیست ، که آزرده کند احوالت
غم دل ، دوری یار است ، چرا در خوابم

غزل ۶_ بیت چهارم

دل عالمی بسوزی ، چو عذار بر فروزی
تو از ین چه سود داری، که نمی کنی مدارا

عالم،یعنی جهان،دنیا.اما در اینجا منظور از عالمی،مردم دنیاست.لذا منطور حافط از دل عالمی بسوزی،یعنی جهانی را عزا دار و دل آنها را بسوزانی است.به موهای نازک و ظریف پشت لب، عذار گویند.ولی در اینجا منظور صورت و رخ است.لدا منظور از عذار بر افروزی،یعنی خشمگین کنی و چهره را در هم کردن است. منطور ازمدارا ،یعنی نرمی کردن است.
حافظ به محبوب خود اشاره می کند و می گوید وقتی خشمگین و ناراحت می شوی ، مردم را عزا دار می کنی. بیا و نادیده بگیر و اغماض کن.دیگران با اذیت کردن مردم لِذت و تسکین می برند اما تو بی نیازی، بیا و با مردم با مدارا و مهربانی رفتار کن.

بیان کرد وصف خدا را کسی
مجو جزمحبت به انسان بسی
که در عشق و آگاهی و عفو جو
که هر چیز دیگر بباشد خسی

غزل۶ _ بیت پنجم
نسیم صبحگاهی

همه شب در این امیدم ،که نسیم صبحگاهی
به پیام آشنایان ، بنوازد آشنا را

منظور از همه شب،یعنی در طول شب.نسیم صبحگاهی بادی است که در صبحدم به گلها می تابد و غنچه ها بازمی شوند.
حافظ خود را همانند غنچه دلتنگ می داند و خواهان وزیدن نسیم الهی به دلش است تا روح و جانش به معارف الهی شکفته شود.
حافظ می گوید که امید من در طول شب به فرا رسیدن صبح است.تا محبوب من پیامی همانند پیامی که برای آشنایان می دهد ،به من هم بدهد و با این کار مرا نیز نوازش و مورد لطف قرار دهد.
او می گوید همه امید من به شب و نجواهای شبانه و گریه های سحراست ، بلکه صبحدم صاحب دلی فرا برسد و مرا به فیض الهی سیراب کند و از گرفتگی نجات دهد.

با آمدنت دلم صفا می یابد
باران امید خوشنوا می بارد
عشق تو زده به جان ما آتش ها
خنده به لبان بینوا می آید


غزل ۶_بیت ششم
روز قیامت

چه قیامت است جانا ، که به عاشقان نمودی
دل و جان فدای رویت، بنما عذار ما را

قیامت یعنی غوغا و هنگامه به پا کردن است،ولی در اینجا منظور هجران و دوری محبوب است.لذا چه قیامتی،یعنی چه دوری عظیمی است.معمولا وقتی حادثه بزرگی اتفاق می افتد،می گوییم قیامتی به پا شد.
منظور از نمودی،یعنی نشان دادی.بنما هم به همین معناست.جانا،یعنی عزیزم و ای محبوب من.عذار هم به معنی چهره و صورت است.
حافظ دوری یار را به روز قیامت که طولانی و سخت است تشبیه می کند.برای فرد عاشق، دوری یار، هر لحظه بسیار نمود می کند.در حقیقت با فراق محبوب ، یار قیامت را به عاشق نشان می دهد.او می گوید ای عزیز جان ، ما را لایق بدان و چهره خود را به عاشقان رویت نشان بده.بگذار که چند روز باقی مانده عمر از نورانیت تو بهره ببریم.

الهی تویی مهربان هر زمان
که نزدیک باشی مرا هر مکان
منم غرق در لطف و احسان تو
بخواهم ز تو، جنتت ارمغان


غزل ۶_ بیت هفتم
حالت مستی

به خدا که جرعه‌ای ده ،تو به حافظ سحرخیز
که دعای صبحگاهی، اثری کند شما را

به خدا،یعنی تو را به خدا قسم.منظور از جرعه ای ده ،یعنی کمی از معرفت الهی به من بده.منظور از صبحگاهی ،ادامه سحر است که زمان مناسبی برای دعاست‌.
حافظ در اینجا به پیر مراد و محبوب خود خطاب می کند، که به من هم جرعه ای از باده معرفت را بچشان.تا من مست روی یار گردم .من هم در ازایش صبحدم که وقت دعا و استجابت دعاست ، به تو دعا می کنم.

حالت  مستی و  حیرانی  نکوست
دیدن   یکتا  امید م آرزوست 
مست عشقم،  مست یار و روی او
مست معبود ى که هستی آن اوست

غزل ۷_ بیت اول

فریبکاری

صوفی بیا که آینه صافیست جام را
تا بنگری صفای می لعل فام را

صوفی به کسی گفته می شود که پیرو مسلک صوفیان است.صافی ،یعنی پاک و شفاف.منظور از آینه صافیست جام را، یعنی آینه جام ،صاف و شفاف است.منظور از آینه جام، یعنی جامی که همانند آینه صاف و شفاف است.فرق آینه و جام این است که آینه برون را نشان می دهد ولی جام درون را.
لعل سنگ قیمتی است که دارای رنگ های گوناگون است.منظور از لعل فام،یعنی به رنگ سرخ.امام صادق می فرمایند، اگر خواستی با کسی طرح رفاقت بریزی، ابتدا سه بار او را عصبانی کن و به رفتار و گفتارش دقت کن.انسان ها در هنگام عصبانیت درون خود را نشان می دهند.
حافظ با این بیت می خواهد صو فیان را بهم بریزد تا ماهیت خود را که عوام فریبی و تظاهر به داشتن تقواست آشکار سازد.او می گوید ای اهل ریا بیایید و جام شراب سرخ رنگ را ببینید.شما از این شراب نجس بدتر هستید.

از آن روز دشمن به ما چیره شد 
که دین و دیانت ز بن کنده شد 
چو ارزش به ضد خودش اصل شد 
ز فرهنگ چیز دگر عرضه شد

غزل ۷_ بیت دوم
اسرار عالم

راز درون پرده، ز رندان مست پرس
کاین حال نیست، زاهد عالی مقام را

منظور از راز درون پرده ،عبارتست از اسرار هستی،راز عالم معنا ، راز عالم غیب و آنچه در عالم ماورالطبیعه است.رندان به کسانی گفته می شود که به هیچ چیز ،جز خدای متعال،پایبند نیستند و از عادات و رسوم خلایق بیزارند.اینان به این حقیقت رسیده اند و آنرا درک کرده اند که بجز خداوند ، هیچ چیز دیگر فریادرس انسان نیست و آنها را اوج نمی دهد.لذا رندی و زرنگی کردند و همه دنیا را رها و فقط خدا را گرفتند.لذا به آنها رندان گویند.
خدا برای انسان،نقش آب برای ماهی را دارد.ماهی که در خارج از آب باشد ،دیر یا زود می میرد.انسانهایی که خدا را در زندگی خود فراموش می کنند.دیر یا زود روح و روان خود را از بین می برند و دچار اضطراب می گردند.لذا گفته می شود تنها با ذکرو یاد خدا دلها آرامش می گیرد.
مست شدن،یعنی غرق چیزی شدن است.کسی که عاشق و دلداده است.منظور از حال،یعنی خوشی ،و هیچ خوشی بالاتر از این نیست که انسان اسرار عالم را کشف کند.زاهد به کسی گفته می شود که ترک دنیا می کند و فکر می کند به این طریق می تواند به اسرار هستی دست یابد.عالی مقام به کسی گفته می شود که در نزد مردم از جایگاهی والا بر خوردار است و یا به غلط فکر می کند در جامعه از جایگاهی بالا برخوردار است.
حافظ به کنایه صفت عالی مقام را به زاهد می دهد.او می گوید اگر می خواهی از عالم معرفت بهره ای ببری،پیش هر کسی مرو.با کسی بنشین که اهل دل است و از دلها خبر دارد واو دریای پر گهر است.آنان بجز رندان عاشق خدا ،شخص دیگری وجود ندارد. یعنی با کسانی که به غیر از خدا نمی اندیشند و تابع هوای نفس خویش نیستند، همنشین شو.نه کسانی که خود را زاهدان عالی مقام و رتبه می دانند.

عشق یعنی گنج اسرار نهان
عقل حیران گشته از ادراک آن
عشق باشد مظهر نور خدا
آدمی عاجز به وصف است و بیان


غزل ۷_ بیت سوم
مرغ افسانه ای

عنقا شکار کس نشود، دام بازچین
کان جا همیشه باد به دست است، دام را

عنقا در عربی مشابه سیمرغ در فارسی یک مرغ افسانه ای است.این پرنده بر کوه قاف که آن هم افسانه ای است اقامت دارد.حافظ عنقا را برای موارد گوناگون از جمله ذات خدای متعال، انسان های عارف و حقیقت های بلند و عرفانی بیان می کند.باز چین ،یعنی جمع کن. منظور از باد به دست ، یعنی کار بیهوده کردن .
حافظ در ادامه ابیات قبل به صوفیان می گوید که دام مکر و حیله را برچینید که نمی توانید انسان های عارف را با آن بدام اندازید.لذا دام ریا و تزویر را جمع کنید که با این کارها نمی توانید رضای خدا را بدست آورید و به اسرار هستی برسید.

سر به خاک آید، کمر خم در رکوع
موجب معراج  تو گردد خضوع
دست به بالا، چشم بسته در قنوت
تا به کی ، اهل نفاقی و جزوع

غزل ۷_ بیت چهارم
شادی

در بزم دور، یک دو قدح درکش و برو
یعنی طمع مدار ، وصال دوام را

بزم ، به مجلس شراب خواری و مجلس شادی و خوش گذرانی گفته می شود.منظور از دور ،به گردش در آوردن جام شراب در مجلس را گویند.بعلاوه منظور از یک دو،یعنی به مقدار کم.قدح به جامی گفته می شود که از پیاله بزرگتر است.منظور از درکش،یعنی بنوش.
بزم دور، به مجلسی گفته می شود که ساقی به نوبت جام شراب را بین اعضا می چرخاند.طمع مدار ،یعنی امید مبند .وصال،رسیدن به یار و محبوب را گویند.
منظور از دوام ،مدام و پیوسته و جاودانه را می گویند. کنایه از نداشتن عمر طولانی دارد.
حافظ در این بیت می گوید عمر جاودانه در این دنیا نیست.امیر المومنین می فرمایند ،دنیا همانند سایه است و مدت آن هم کوتاه می باشد.حافظ می گوید زیاده طلبی نکن و به همین مقدار که به تو می رسد قانع باش.اگر اهل معنا هم هستی،انتظار و طمع مداوم خوشی را نداشته باش.اقتضای حال خوب، در بود و نبود است.اگر مداوم باشد،مغرور می شوی و اگر نباشد،ناامید و دلسرد می گردی.در هر صورت باید شاکر بود.
از مجلس شادی روزگار یکی دو جام بیشتر به تو نمی رسد.لذا قانع باش و از میخانه خارج شو.هیچگاه آروزی تداوم آنرا نداشته باش.می خواهد بگوید از زندگی لذت ببر و هر گز طمع خوشی دائم رادر سر نپروران.

شادی در خلق اثر،کشف حقایق باشد
شادی درمهر و نوازش به خلایق باشد
شادی آن نیست گهی عربده و گه فریاد
شادی در کشف توان  ،رشد علایق باشد

غزل۷_ بیت پنجم

شهرت

ای دل شباب رفت و نچیدی گلی ز عیش

پیرانه سر مکن هنری، ننگ و نام را

ای دل در اشعار حافظ،خطاب به خود او دارد.منظور از شباب،جوانی است.گل چیدن،کنایه از به بهره بردن و فایده کردن است.عیش در اینجا به مفهوم زندگی است.پیرانه سر کنایه از دوران پیری است.منظور از مکن هنری،کنایه به این دارد که خود نمایی مکن.لازم نیست که هنر نمایی کنی.ننگ و نام کنایه از اعتبار و شهرت و اعتبار داشتن است.

حافظ به خود می گوید که از زندگی در جوانی بهره ای نبرده ای.همواره دنبال شهرت و اعتبار بودی.هر چه بود گذشت.حالا چرا ،سر پیری و معرکه گیری می کنی.دیگر لازم نیست هنر نمایی کنی.آنهم بخاطر اینکه شهرت و آوازه ای پیدا کنی.جوانی را خراب کردی،دیگر پیری را خراب مکن.

پیامبر گرامی می فرمایند در قیامت از چهار چیز سوال می شود.اول اینکه جوانی را چگونه گذراندی.دوم اینکه مال و اموال خود را چگونه بدست آورده ای.سوم در چه راهی آنرا خرج کرده ای و چهارم اینکه به اهل بیت عشق ورزیدی.

در جوانی زهد و تقوا پیشه کن

تا توانی  روح و جان را بیمه کن

تا که در پیری شود سرمایه ات

وقت هجرت می رسد،اندیشه کن

غزل ۷ _بیت هفتم
بندگی

ما را بر آستان تو بس حق خدمت است
ای خواجه ، بازبین به ترحم غلام را

آستان،یعنی درگاه و پیشگاه.بس به معنای بسیار است.خواجه به معنای سرور و آقاست.عرفا آنرا برای پیر و مراد و مرشد خود بکار می برند.که در راس آنها نبی اکرم است.باز بین به معنای باز نگری و دلجویی کن.ترحم به معنای شفقت و مهربانی است.غلام به بنده مطیع می گویند.
حافظ می گوید ،ای پیر و مرادمن، عمری دستورات شما را اطاعت کردم.پس حق من بر شما بسیار است.زیرا وقتی مرید حرف مراد را گوش و اطاعت می کند.او حقی پیدا می کند.حق او هم چیزی بجز دستگیری و عنایت نیست.لذا بر بنده مطیع و غلام خود نظری کن.

دیر فهمیدم که  عصیان کرده ام در بندگی
دیر  فهمیدم  که تنها  اوست  اندر  زندگی
ای بشر تا کی اسیر این و آن و نفس خود 
دیر فهمیدم زمان طى شد و ما در بردگی

غزل ۷_ بیت هشتم
ولی خدا

حافظ مرید جام می است ای صبا برو
وز بنده بندگی برسان شیخ جام را

به ظرف شراب ، جام می گویند.اما در اینجا منظور ولی خداست که در دل خود باده معرفت دارد.صبا نسیم صبحگاهی است.بنده به کسی گویند که مطیع و فرمانبر آقا و مرید خود باشد.منظور از بندگی برسان،یعنی ارادت و پیغام مرا برسان.منظور از شیخ جام،پیر و مراد است.هر گز به معنای شیخ جام صوفیان نمی باشد.
حافظ، عرفا را به می تشبیه می کند ولی مولانا آنها را به نی تشبیه می کنند.زیرا می باعث مستی می گردد و از نی نوای دلنواز شنیده می شود.شما وقتی کنار یک عالم ربانی می نشینی ،گویا کنار جام می نشسته ای که با کسب معرفت ،چون نوشیدن جرعه ای می مست و حیران می شوی.
حافظ می گوید من مرید کسی هستم که مرا مست از معرفت الهی کند.به باد صبا می گوید اگر ولی خدا و شیخ جام را دیدی ،سلام بنده مطیع اوامر الهی را به او برسان.

اگر خواهی جمال دلربا را
اطاعت کن ولی و مصطفی را
تفکر پیشه کن با زهد و تقوا
اگر عاشق شوی بینی خدا را


دکتر علی رجالی
alireali@

باسمه تعالی

برداشتهایی از اشعار حافظ

غزل ۸_ بیت اول

غم و غصه

ساقیا برخیز و درده جام را

خاک بر سر کن غم ایام را

ساقیا،یعنی ای ساقی.ساقی به کسی گویند که انسان را سیراب کند.همانند حضرت ابوالفضل که به ساقی دشت کربلا شهرت دارد.

ساقی می تواند حق تعالی یا اولیای الهی باشند که می توانند جام ما را از شراب پاک معرفت پر کنند.در اینجا خطاب به یک ولی خداست.

در ده ،یعنی بده،عطا کن.منظور از جام در این بیت ،ظرف با شراب است.خاک بر سر کردن،یعنی تحقیر و زبون کردن است.

حافط به پیر و مراد خود می گوید که ما را نیز از شراب طهورای معرفت مست و سیراب کن.با این کار غم و غصه های روزگار را پست و حقیر می شوند.زیرا با کسب معرفت است که انسان به این حقیقت پی می برد که کارفرما و کارگزار خلقت ،خدای متعال است و لذا سختی ها برای انسان آسان می گردد.خداوند نیز هر گز بد بنده خود را نمی خواهد.لذا آرامش حاصل می گردد.پایان هر کار خدا به خوشی تمام می گردد.کافی است انسان صبر را پیشه کند.

غم و غصه کند عمر تو را کم

تکبر  علم تو را می دهد  سم

دروغ است ضد رزق و روزی تو

بود بخشش بلا گردان ما هم

دکتر علی رجالی

@alirejali

باسمه تعالی 

برداشتهایی از اشعار حافظ

غزل ۸ _ بیت دوم

دلق

ساغر می بر کفم نه تا ز بر

برکشم این دلق ازرق فام را

ساغر به معنای ظرف و جام است.بر کفمم نه،یعنی به من بده.تا زبر،به معنای تا از تن و بدن.برکشم به معنای از خارج کردن است.دلق به لباس پشمینه صوفیان گفته می شود.به دلق کبود رنگ،دلق ازرق گفته می شد.فلسفه پوشیدن این لباس که مابین سیاه و سفید است.این بود که اینان می خواهند از سیاهی نفس به سفیدی و روشنای نور حرکت کنند.لذا این لباس زیبنده آنهاست.فام به معنای شبیه و رنگ بکار می رود.لذا منظور از ازرق فام، یعنی کبود رنگ.

در عصر حافظ،صوفی گری رواج داشت.در پوشش این لباس صوفی گری کارهای خلاف زیادی می کردند.لذا او از خدا می خواهد که جام معرفت را به او بچشاند تا مست گردد و این خرقه مکر و ریا را از تن بیرون آورد.سعدی می گوید:

طریقت به جز خدمت خلق نیست

به تسبیح و سجاده و دلق نیست

حافظ می خواهد بگوید تنها با کسب معرفت است که تزویر و ریا از بین می رود.انسان های بی معرفت از روی ناچاری رو به تزویر و ریا کاری می روند.اگر انسان به این معرفت برسد که خدا همه کاره است،لذا سعی می کند خود را به خدا نشان دهد و نه بندگان خدا.

تا به کی سر خم کنی جز بر خدا

تو گدایی می کنی پیش گدا

روح تو خواهان حق هر آن ودم 

سر فرو آری به پیش بینوا

باسمه تعالی
برداشتهایی از اشعتار حافظ
غزل ۸ بیت سوم

گر چه بدنامیست نزد عاقلان
ما نمی‌خواهیم ننگ و نام را

منظور از عاقلان در اینجا کنایه دارد به کسانی که خود را عاقل می دانند.دو نوع عقل داریم.یکی عقل مادی و حسابگر است و دیگری عقل معنوی که آخرت اندیش است. حافظ در ازنج اشاره اش به عقل مادی است.متعاقبا دو نوع عاقل داریم.عاقلی که تنها به دنیا می اندیشد و عاقلی که دنیا را نردبان آخرت می داند.
منظور از ننگ و نام،یعنی دنبال نام و نشان بودن و از ننگ پرهیز کردن است.همچنین دنبال خوش نامی بودن است.حافظ می گوید اگر چه نزد عاقلان حسابگر ، نداشتن شهرت و نام خود یک بد نامی است.اما ما این شهرت طلبی و خوش نامی را نمی خواهیم.آنها کسانی که دنبال مقام و شهرت نباشد ،عاقل نمی دانند.بگذارید این جماعت هر قضاوتی که می خواهند در مورد ما داشته باشند.ما این بدنامی را به آن خوش نامی ترجیح می دهیم.
در حقیقت حافظ می خواهد بگوید ملاک ما خوشنودی خداست.آنچه خدا بپسند خوش نامی است.

گفت مولایم علی، اوصاف مردان خدا
جملگی باشند، خورشید درخشان خدا
در سخن گفتن، خدا را یاد و آنها شاکرند 
در مصیبت صابر و دایم  به فرمان خدا

باسمه تعالی

برداشتهایی از اشعار حافظ

غزل ۸_ بیت چهارم

غرور

باده درده چند از این باد غرور

خاک بر سر نفس نافرجام را

در ده به معنای عطا کن است.منظور از باد غرور،یعنی باد تکبر و خود خواهی است.پیامبر گرامی می فرمایند به خدا پناه می برم از باد غرور و کبر .غرور انسان را بزرگ نمی کند، بلکه همانند بادکنک که باد می شود به ظاهر بزرگ می شود ولی از درون تهی می گردد و با کوچکترین ضربه متلاشی می شود.هر قدر بیشتر باد شود ، احتمال ترکیدنش بیشتر می شود و زودتر از بین می رود. خاک بر سر کن ،یعنی مخفی و بپوشان.همانند مرده ای که در خاک می گذارند.فرجام به معنای پایان است.لذا منظور از نافرجام ،به کاری گفته می شود که پایان خوشی ندارد.

حافظ می گوید خدایا تا کی باد نخوت و تکبر در سر من باشد.اگرذره ای از باده ی معرفت را چشیده بودم هرگز دچار غرور و خود بزرگ بینی نمی شدم.او می خواهد بگوید که ریشه غرور در بی معرفتی است.لذا از خدا می خواهد تا او را با معرفت الهی آشنا کند تا از هوای نفس و خود بزرگ بینی ها و خود خواهی ها نجات یابد.لذا از خدا می خواهد که این نفس را بمیراند و آنرا خاک کند تا از خود محوری ها رهایی یابد و اثری آشکارا از آن در دنیا نباشد.

از قدرت حق ، جن و ملک حیران اند

با اذن خدا ، هر دو جهان ویران اند

مغرور مشو که زندگی چند روز است

در طوف حرم شاه و گدا یکسان اند

دکتر علی رجالی

@alirejali

غزل ۸ _بیت پنجم
دل مردگان

دود آه سینهٔ نالان من
سوخت این افسردگان خام را

منظور از دود آه،یعنی آهی که همانند دود است.سینه نالان ،یعنی دلی که قرار و آرامش ندارد.سوخت به دو معنی بکار می رود.یکی سوختن و دیگری رشگ و حسد بردن است.در اینجا معنای دوم مد نظر است.به دل مردگان و افراد دل سرد،افسردگان گویند.منظور از خام،بی تجربه و ناپخته است.
حافظ می گوید اطراف من افرادی دل مرده و سرد هستند.ِلذا آنها خام هستند و زندگی آنها شیرینی و لذت ندارد.لذا از اینکه می بینند ما دل نالان و سوزانی داریم،آنها می سوزند.وقتی متوجه می شوند که درد ما با درد آنها متمایز است.آه و ناله ی ما همانند دود آتشی می ماند که چون آتش آنها را می سوزاند.لذا از روی ناراحتی و حسادت شروع به تهمت و ناسزا و دروغ گفتن می کنند و اهل دین را فریبکار و ریا کار معرفی می کنند.

کبر و حسد و کینه کند تار
قلب و دل تو ز نو ر دلدار
قطع رحم وشنیدن صوت غنا
روح تو کند سیه چو کفتار


غزل ۸ _ بیت ششم
محرم اسرار

محرم راز دل شیدای خود
کس نمی‌بینم ز خاص و عام را

محرم به معنای نزدیک و آشناست.اما در اینجا منظور راز دار و صاحب اسرار است.شیدا به کسی گفته می شود که عاشق و مجنون باشد.خاص در مقابل عام است.عام به مردم کوچه و بازار و افراد معمولی گویند.لذا به همگان خاص و عام گویند.
کسی که عاشق حقیقی خداوند متعال باشد،در دنیا همدل و هم آوازه پیدا نمی کند.لذا سخن او برای کسانی که هم راز او نیستند خوشایند نمی باشد.چنین کسی همیشه تنهاست.همانند بایزید،حلاج،ذوالنور و عین القضات.
حافظ کسی را پیدا نمی کند که محرم اسرار او باشد و بتواند راز دل خود را به او در میان بگذارد.هر که را می بیند گرفتار دنیا طلبی شده است وکسی به فکر دین و دیانت مردم و معرفی خدا نیست.لذا همواره خود را غریب و تنها احساس می کند.نه کسی هست که او را درک کند و نه کسی هست که او را درمان کند.

شیعه یعنی مخزن اسرار حق
واله و دیوانه ی دیدار حق
شیعه یعنی مظهر ذات خدا
  دایمادر محضر و  آثار حق


غزل ۸ _بیت هفتم
آرامش دل

با دلارامی مرا خاطر خوش است
کز دلم یک باره برد آرام را

منظور از دل آرام، یعنی آرام بخش و معشوق.خاطر ، یعنی فکر و خیال.بچه های کوچک در فراق مادر با اسباب بازی آرام می شوند.اما به محض دیدن مادر،آنها را رها و در آغوش مادر آرامش و قرار پیدا می کنند.
حافظ می خواهد بگوید که رابطه ما با خدا همانند رابطه طفل و مادر است.وقتی خدا در زندگی ما خود نمایی کند ،دیگر علایق دنیوی همانند قدرت و انواع شهوت کنار می روند.او می گوید زمانی که معشوقم پا به زندگی من گذاشت ،فکر وخیال من آرام شد.دیگر هیچ چیز برای من جاذبه نداشت.
همانند وقتی خورشید خود نمایی می کند ،دیگر ستارگان قابل دیدن و رویت نیستند.
خداوند در قرآن می فرمایند تنها با ذکر من دلها آرامش پیدا می کند.بدیهی است که دلارام حافط قرآن جز خدای متعال نمی تواند باشد.دنیا می تواند به انسان آسایش دهد ولی نمی تواند آرامش دهد.

 کاخ و ویلا   کی دهد ، آرامش روح و روان
مال و ثروت کی شود، خوشبختی پیر و جوان
 می دهد آسایش و لذت به ظاهر مر تو را
 رو به دنبال کمال و معرفت  در هر زمان


غزل ۸_ بیت هشتم
سرو الهی

ننگرد دیگر به سرو اندر چمن
هر که دید آن سرو سیم اندام را

ننگرد ،یعنی نگاه وتوجه نکند.منظور از دیگر، یعنی هر گز.سرو درخت راست قامتی است که همواره سبز است.چمن به زمین سبز و خرم گویند.سیم ،یعنی نقره که سفید رنگ می باشد.لذامنظور از زر و سیم،یعنی طلا و نقره.در اینجا منظور از سیم اندام، یعنی اندام سفید رنگ است.
سرو بخاطر همیشه سبز بودنش، نماد جاودنگی و حیات است.چمن در کنار سرو،بیانگر کوچکی آن در برابر بلند قامتی و تنومند درخت سرو است.حافظ دنیا را به چمن و اجزای دنیا را به تار و برگه های چمن تشبیه می کند که در مقابل قد سرو بسیار ناچیز و کوتاه هستند.سرو نماد وجود بالا مقام و محبوب است که چشم ها را به خود جذب کرده است.هر کسی در زندگی دارای یک محبوب است که دل را مجذوب خود کرده است.آن می تواند انسان باشد یا هر چیز دیگری.ممکن است سرو او شهرت یا دین او باشد و او مجذوب آن شده است.ممکن است سرو انسان،خود انسان باشد که چنین فردی را خود پرست گویند.
حافظ می گوید اگر انسان مجذوب آن سرو سفید اندام، که منظورش حق تعالی می باشد شد،دیگر به سروهای دنیوی توجه نمی کند.
از صفات خدای متعال،رفیع و جمیل است.سرو هر دو را دارد.همچنین سرو دارای حیات مداوم دارد و همواره در طول سال سبز است.خداوند هم صفت حی را دارد.همچنین سبحان و پاک بودن خدا را به سفیدی تشبیه می کند.
حافظ می گوید همانطویکه چمن در مقابل سرو ناچیز است.سرو های دنیوی افراد همانند چمن هستند در مقابل سرو الهی که سبحان،حی،رفیع و جمیل است ناچیز هستند.در حقیقت کسی که چشم دلش آن سرو پاک و زیبا را دید.دیگر سروها برای او جلوه ندارند.

خود آرایی و خود بینی ، خطا و خود فریبی است
طلب غیر از خدا،واهی و بی جا و ذلیلی است
تلاش آدمی ، حق  جویی و کشف  حقیقت
خدا خواهی ،خدا جویی، پیام هر ندایی است


غزل ۸_ بیت نهم
صبوری

صبر کن حافظ به سختی روز و شب
عاقبت روزی بیابی کام را

به سختی،به معنای هر چند سخت است . روز و شب،یعنی گذر ایام.عاقبت، یعنی سرانجام.آروزو و خواسته را کام گویند.
حافظ به خود می گوید بیا و در مقابل سختی ها و مشکلات شبانه روزی مقاومت کن و صبر را پیشه کن.عاقبت صبوری هم رسیدن به آرزوها و کامیابی است.حافظ در جایی دیگر می فرماید اگر موفقیت و توفیق الهی را کسب نمودم بخاطر صبر و تحمل است .تو هم آنرا تجربه کن تا به مقصد خود برسی.شیرینی ها درگذر از تلخی ها با صبر حاصل می شود.انسان بدون طی مراحل سختی ها و عبور از آتش هوای نفس،به درجات عالی نمی رسد.
در تحمل اجبار نهفته است.اما در صبر اختیار هست.لذا حافظ می گوید صبر کن تا کامیاب شوی.پایان راه صبر یک روز روشن و عاقبت خوشی را به همراه دارد.در حدیث هم داریم که صبر کلید گشایش است.این باغ هستی کلیدش صبر است.از طریق آن می توان وارد باغ و از میوه هایش بچینی و آنرا میل کنی و شیرینی آنرا بچشی.

دانی که ز زهر تلخ تر چیست
جز صبر و تحمل عدو  نیست
با صبر و تحمل است، ظفرها
پایان شب سیه، سفیدیست

غزل ۹ _ بیت اول
هفت منزل

رونق عهد شباب است، دگر بستان را
می‌رسد مژده گل، بلبل خوش الحان را

رونق به معنای روشنایی و رواج است.منظور از عهد،عصر و زمانه است.شباب، یعنی جوانی .منظور از دگر ،یعنی بار دیگر است.به گلستان و باغ، بستان گویند.منظور از گل،گل رز است.سایر گلها به اسم یاد می شوند.
بلبل پرنده خوش آوازه ای است که هر آواز را دوبار نمی خواند.آنرا هزار دستان نیز گویند ، زیرا بلبل هزاران نغمه را می خواند.به بلبل نام های دیگر همچون مرغ چمن ،عندلیب،مرغ سحرو نیز مرغ خوش الحان گویند.
بلبل در نظر عارفان کنایه از سالکی دارد که مدتها ریاضت کشیده و منتظر فضیلتی از طرف خدای متعال است.زیرا بلبل در زمستان ساکت است و منتظر بهار است تا گل را ببیند و آواز بخواند.همچنین گل در نظر عارفان کنایه به حضرت حق دارد.
جوانی فصل کسب خوشی است.در مقابل پیری زمان از دست دادن هاست.حافظ می گوید بوستان هم مانند انسان دوران جوانی و پیری دارد.بهار دوره جوانی و زمستان دوره پیری گلستان در یک سال است.
حافظ می گوید بار دیگر زمان رونق و رواج باغ فرا رسید تا بلیل خوش خوان به وصال خود،یعنی گل ،برسد.در حقیقت حافظ می خواهد بگوید که یک انسان عارف،در انتظار وصال حضرت حق است.همانند بلیل که تنها گل را می خواهد تا لب به آواز گشاید و هزاران نغمه را بخاطر روی گل بخواند.او بدون گل نمی خواند و سخنی نمی گوید وساکت است.
حافظ می خواهد بگوید همانطوریکه بلبل با پشت سر گذاشتن فصل برگ ریزان،به وصال خود که گل است رسید.توی انسان هم می توانی با گذر از هوای نفس،به محبوب و وصال خود برسی.

هفت منزل طى کنند، مردان دین
توبه و خود سازی و کسب یقین
بندگی  حق، اگر افزون  شود
در کفت یابی، تو افلاک و زمین

غزل ۹ - بیت دوم
سلام

ای صبا گر به جوانان چمن بازرسی
خدمت ما برسان ، سرو و گل و ریحان را

صبا،باد صبحگاهی بهار را گویند که موجب شکوفایی گلها می گردد.منظور از چمن،گلزار و بوستان است.بازرسی به معنای باز دیدن و دوباره دیدن است.منظور از خدمت ما را برسان،این است که سلام ما را برسان.ریحان اشاره به تمام گلها بجز گل سرخ دارد.
حافظ،جوانان را به خاطر نشاط و شادابی آنها، به سرو و انواع گلها تشبیه می کند.او به باد صبا می گوید اگر به بوستان و گلزار رفتی،سلام مرا به آنها برسان.در حقیقت می خواهد بگوید شما جوانان را دوست دارم و مشتاق دیدارتان هستم.
از نظر عارفان،جوانان به کسانی گفته می شود که دوران بلوغ را طی کرده اند و به مرحله شکوفایی رسیده اند.ملاک جوانی در سن و سال نیست، بلکه عبور از مرحله ناپختگی به مرحله بالاتر است.لذا جوان به کسی گفته می شود که همواره به یاد حق باشد.زیرا تنها یاد حق است که به انسان آرامش و نشاط می دهد.حافظ در اشعاری دیگر می گوید اگرچه پیر شده ام،اما با یاد تو جوان می گردم.همچنین در جایی دیگر اشاره می کند که جوانی بدون کسب معرفت الهی مقدور نیست.ضر ب المثلی داریم که جوان کسی است که دارای دل جوان باشد.
حافظ می گوید امکان دسترسی به حضرت حق نیست.لذا از اولیای الهی می خواهد که شفیع گردند و سلام او را به خد ای متعال برساند. همچنین درصلوات بر محمد و آل محمد، از خدا می خواهیم که سلام ما را به محمد و آل محمد برساند.بعلاوه کسی بهتر از خدا لایق و واسطه برای درود نیست.

سلام بر اهل بیت وبر محمد
کند رزق ترا افزون وبی حد 
کند   یاد  نبی  و آل  او را
هر آنکس بر  نبی آنرا فرستد

غزل ۹ _ بیت سوم
اخلاق

گر چنین جلوه کند مغبچه باده فروش
خاکروب در میخانه کنم مژگان را

جلوه کردن به معنای تجلی و خود نشاندن است. پیشوایان روحانی دین زرتشت را مغ می گفتند.اینان شراب ناب تهیه و می فروختند.نوجوانانی خوش چهره در عبادتگاه هایشان شراب می دادند.به آنها مغبچه می گفتند.به بزرگ مغ ها،پیر مغان گفته می شد.عرفا منظورشان از پیر مغان،حضرت رسول اکرم است.همچنین به اولیای الهی مغبچه و اهل بیت را مغان می گفتند.منظور از خاکروب،همان جارو است.
سعدی در شعری می گوید اگر غلام حلقه به گوش تو از شما محبت نبیند و سرزنش شود ،او فرار می کند و دیگر فر مانبردار تو نیست.متقابلا اگر بیگانه ای از شما محبت و مهربانی ببیند ،او غلام و بنده تو می گردد.
حافظ می گوید که رفتار و اعمال وگفتار ساقیان عبادتگاه آنقدر جاذب است که من حافظ حاضرم چشمانم را روی زمین بگذارم و با مژگان چشمان آنجا را جارو کنم.حافظ می خواهد میزان تاثیر گذاری اخلاق پسندیده بزرگان در مردم را بیان کند بطوریکه می تواند منجر به نثار جان و دیده خود را برای آنها گردد.
سعدی در جایی دیگر به عسل فروش بی مشتری و سرکه فروش پر مشتری اشاره می کند.می گوید اخلاق عسل فروش همانند سرکه است اما اخلاق سرکه فروش همانند عسل است.لذا مردم رغبتی به خرید عسل ندارند اگر چه شیرین است.
حافظ می خواهد به کسانی که اهل دین هستند ولی رفتار زننده و توهین آمیز دارند، می گوید شما بدتر از کسانی هستند که اهل دین نیستند ولی رفتار پسندیده دارند.زیرا گروه اول باعث دین گریزی مردم می گردد.
جاذبه افراد در مراکز فساد بخاطر رفتار بد یا عدم جاذبه افراد به ظاهر متدین و متقابلا رفتار خوب بانیان فساد با افراد است.در حقیقت شما دینداران عبوس و ریا کار باعث رونق میخانه ها شده اید.
برداشت عرفانی نیز این بیت دارد.حافظ می گوید اگر اولیای الهی به من طعم و لذت معرفت الهی را بچشانند.من حاضرم خدمتگزار آنها باشم.

 معیار رفاقت، به محبت ، به وفاست
معیار لیاقت، ادب و عقل وصفا ست 
معیار سعادت، به سلامت به کمال
معیار شهامت، به جوانمردی ماست

غزل ۹ - بیت چهارم
خود آرایی

ای که بر مه کشی، از عنبر سارا چوگان
مضطرب حال مگردان ،من سرگردان را

ای که، به معنای ای کسی که می باشد.کش معنای مختلف دارد،از جمله کشیدن و یا به حرکت در آوردن است.در اینجا منظور به حرکت در آوردن است.عنبر ماده ای سیاه خوشبو است که در دل نوع خاصی از ماهی دریایی وجود دارد.همانند مشک که در دل آهو است و معطر است.سارا به معنای سره و خالص است.لذا منظور از عنبر سارا،بوی خوش عنبر خالص است.منظور از چوگان در اینجا، چوب بازی چوگان می باشد.مضطرب ،یعنی پریشان.لذا مضطرب حال،یعنی در حال اضطراب و پریشانی بودن است.
حافظ می گوید ای کسی که چوگان معطر، به عنبر خالص، زلف را بر روی چون قرص ماه با وزیدن باد می کشی.تو که قادری از خاک، صورت انسان را همچو قرص ماه به تصویر بکشی.تو می توانی اضطراب و پریشانی را از من دور کنی و به من سرگردان آرامش دهی.
برداشت دیگر این است ‌که ای کسانی که صورت خود را آرایش می کنید و با عنبر خالص که سیاه رنگ است ابروی خود را همانند چوب چوگان کشیده می کنید.با این کار من سرگردان را مضطرب می سازید.
خداوند در قرآن می فرمایند،من قدیر و توانا هستم و هر آنچه بخواهم انجام می دهم.البته خود انسانها هستند که زمینه اضطراب در خود را فراهم می کنند.لذا خدا می تواند نگرانی های انسان را بر طرف نماید.

 ایمان به خدا امید ما گشت
دین حافظ ما زهر خطا گشت
حرص و حسد وغرور فرجام
نابودی دین شد  و بلا گشت

غزل ۹ _ بیت پنجم
مسخره کردن

ترسم این قوم که بر دردکشان می‌خندند
در سر کار خرابات کنند ایمان را

درد ، به ته نشین های شراب گفته می شود که ارزان تر از بالای شراب است.لذا منظور از درد کشان ، اقشار ضعیف میگسار است.منظور از خندیدن ،یعنی مسخره کردن می باشد.در سر کردن ، به معنای نابود کردن است.لذا منظور از در سر کردن ایمان، از بین بردن دین و ایمان است.
خداوند در قرآن زندگی را به بازی تشبیه کرده است.همانطوریکه نتیجه بازی تا لحظات آخر بازی مشخص نمی باشد.انسان ها نیز در هر لحظه در زندگی امکان لغزش دارند.لذا از خدای متعال افراد عاقبت به خیری می خواهند.
حافظ می گوید من می ترسم از کسانی که خود را پاک می دانند و عاقبت خود راخوب می دانند.به همین خاطر افراد آلوده را هیچ می پندارند.غافل از اینکه بسیار افراد دیندار و مومن بودند که موقع مرگ کافر از دنیا رفتند و بالعکس.هیچ بعید نیست که کسانی قوم بزه کار را مسخره می کنند ،در گذر زمان آلوده شوند و عاقبت به خیر از دنیا نروند.
روایت داریم کسانی که دنبال عیب جویی مردم هستند و آنها را آشکار می کنند ،روزی دچار آن می گردند.مسخره کردن افراد ،حتی گناهکاران،همانند آتشی می مانند که به هیزم زده می شود.ایمان افراد را از بین می برد.

بهشت فاسقان در این جهان است
بهشت زاهدان در لا مکان است
بهشت عاشقان اند ر دو عالم
جمال جان فزای دل ستان است

غزل ۹ _بیت ششم
کشتی نجات

یار مردان خدا باش که در کشتی نوح
هست خاکی که به آبی نخرد طوفان را

خاک در اینجا اشاره به انسان دارد.لذا منظور از خاکی،یعنی یک انسانی.آبی به معنای آب اندکی است.نخرد ،یعنی به حساب نیاورد.
شیخ عربی می گوید انسان واقعی و جوانمرد کسی است که کشتی نجات باشد.یعنی خود را به طوفان سهمگین دریا بیندازد تا دیگران در آرامش باشند و به ساحل نجات برسند.اینکه گفته می شود امام حسین کشتی نجات است.منظور این است که باشهادت خود دین خدا را از انحراف نجات داد و راه صحیح را به مردم نشان داد تا از گمراهی نجات یابند.علت اینکه به حضرت محمد و آل او درود فرستاده می شود ، بخاطر این است که همگی آنها برای اعتلای انسان و گسترش دین ،کشتی نجات بوده اند.
حافظ می گوید طوفان دریا در برابر چشمان حضرت نوح همانند قطره آبی بود و هیچ ترس و اضطرابی از اینکه کشتی او در دریای طوفانی قرار دارد نداشت.تو هم اگر همانند یاران نوح شوی،می توانی کشتی نجات گردی و سختی ها برای تو آسان می گردد.بعلاوه طوفان بلایا و مصیبتها در پیش تو ناچیز است.در اینصورت تو می توانی سوار کشتی نجات شوی و به سر منزل مقصود به سلامت برسی.

مست یارم، مست و خاطر خواه دوست 
مست معشوقی که عالم آن اوست 
مست چشمی  را که می خوابد نیم
مست معشوقی که جان دادن نکوست

باسمه تعالی
برداشتهایی از اشعار حافظ
غزل ۹ _ بیت هفتم
دنیا

برو از خانه گردون به در و نان مطلب
کان سیه کاسه در آخر بکشد مهمان را

خانه گردون اشاره به دنیا دارد.روزی منزل مسکونی دست به دست می شود و روزی پست و مقام.در هر صورت منصب های دنیوی به کسی وفا ندارد.منظور از برو به در ، کنایه به دل نبستن و اعتماد نکردن به دنیا است.نان مطلب کنایه بر نداشتن سود است.منظور از سیه کاسه،اشاره به فرد خسیس دارد.
به قول امیر المومنین دنیا همانند سایه است.لذا در حال حرکت و گردون است.همچنین دنیا خسیس است.عمر و جوانی و منصب ها را از تو می گیرد و به تو چیزی نمی دهد.همچنین دنیا کشنده است.تا تو را به ززر خاک نفرستد تو را رها نمی کند.
حافظ می گوید از این دنیای گردون،خسیس و آدم کش فاصله بگیر و به آن دل نبند و هر گز انتظار سود و بهره از آن نداشته باش.

مکن تکیه بر عقل تنها،  بشر
شود موجب کبر و اندوه و شر
اگرعقل تنها شود رهنما
نبینی تو حق را ورای نظر
شود موجب خسر هر آدمی
اگر تکیه گاهش به اموال دهر
به مقصد رسد هر که دارد خدا
هدایت کند خلق را در سفر
مکن تکیه برمنصب و قدرتت
اگر می توانی ز آن کن حذر
نکرده وفا بر کسی تا کنون
بود سخت این امتحان بر بشر
شوی خوار گر تکیه بر آن کنی
که دنیا فریبنده و پر خطر
چو تقوا نباشد مرو سوی آن
در این فتنه تقوا بباشد سپر
اگر خدمت خلق و مردم کنی
جزایش بهشت است و بینی ثمر
اگر کار کردن برای خداست
خدا می دهد اجر و پاداش و زر
چو باشی به دنبال کسب مقام
ندارد بجز زحمت و درد سر
هر آنکس فریبد تو را با حیل
نشاید که نامید کارش هنر
علی گفت بر خصم خود این سخن
فریبندگی نیست بر ما ظفر
تو در کسب دنیا ، بکن خود تلاش
مکن تکیه بر این و آن و پدر

غزل ۹ - بیت هشتم
عمر

هر که را خوابگه آخر نه که مشتی خاک است
گو چه حاجت که به افلاک کشی ایوان را

هر که را، به معنای همگان می باشد.منظور از خوابگه،خوابگاه می باشد.آخر به معنای پایان و سرانجام است.نه که به معنای مگر نه اینکه می باشد.منظور از افلاک،طبقات باز بالای ساختمان است.ایوان به افلاک کشیدن،کنایه به ساختمان مجلل و با شکوه است.
حافظ می گوید آدمی که از خاک است و مشخص نیست کی بایدزیر خاک برود.چه ضرورتی دارد که ایوان مجلل و با شکوه بسازد و برای جمع آوری مال و ثروت و مقام به هر کاری دست بزند.عاقبت انسان مرگ است و کسی در وقت مرگ نمی تواند چیزی با خود ببرد.همانند این می ماند که انسان برای شرکت در یک جلسه، مقادیر زیاد هزینه برای یک لباس فاخر برای یک شب کند.
حافظ می گوید مگر نه این است که جا و خواب ما در نهایت زیر مشتی خاک است.لذا چه ضرورتی دارد که ساختمان های مجلل برای این چند روز عمر بنا کنیم.

گوهر عمر شما سرمایه است
فرصتی از بهر ما آورده است
در جوانی با عبادت خو نما
طاعت حق بهرتان پیرایه است

غزل ۹ _ بیت نهم
زندان

ماه کنعانی من، مسند مصر، آن تو شد
وقت آن است که بدرود کنی زندان را

منظور از ماه،فرد زیبا رو است.کنعان محل تولد یوسف است.در اینجا منظور از ماه کنعانی،یوسف می باشد.مسند کنایه از تاج و تخت پادشاهی است.آن تو،یعنی تعلق به تو دارد.
انسان به خاطر تعلقات دنیوی،اسیر دنیا است.حافظ می گوید زمان حکومت و پادشاهی مصر برای یوسف آماده شده است.لذا وقت خداحافظی از زندان فرا رسیده است.وقت آن رسیده که دنیا اسیر تو باشد و تو حاکم بر دنیا گردی و نه دنیا حاکم بر تو گردد.
در حقیقت حافظ به خود می گوید، ای که می خواهی بر عالم هستی تسلط پیدا کنی و جایگاه و شان والایی نزد خدای متعال بدست آوری ،ابتدا باید از زندان هوای نفس خود خارج شوی.همانطوریکه تا زمانی که یوسف از زندان بیرون نیامد ، امکان ریاست بر مصر را پیدا نکرد.رهایی از زندان هم بدست خود توست.باید از درون زندان قفل آنرا بشکنی و خود را آزاد کنی.

این دل رها و مست است 
 در بند نفس و  پست است
یارب نما تو لطفی
چون او خدا پرست است

غزل ۹ - بیت دهم
تزویر

حافظا می خور و رندی کن و خوش باش ولی
دام تزویر مکن چون دگران قرآن را

رندی کردن به معنای بی توجهی کردن است.منظور بی توجهی به آداب و رسومی است که به غلط شکل گرفته است.تزویر به معنای ریا کاری است.لذا منظور از دام تزویر،کارهایی است که مردم را گرفتار و دچار زحمت می سازد.
حافظ می خواهد بگوید اگر خوردن شراب بد است، تزویر و ریاکاری از آن بسیار بدتر است.اگر چه حافظ می خوارگی را معصیت می داند ولی استفاده از قرآن برای فریب و گمراهی و گرفتاری مردم را معصیت بالاتر می داند.
آدم شرابخوار،در ابتدا به خود و جان خود لطمه می زند.اما انسان ریاکار هم به خود و هم به دیگران لطمه می زند.کسانی که تظاهر به قرآن خوانی و دینداری می کنند اما در پس پرده نیات دنیوی دارند.مردم را از دین داری دور می کنند.لذا حافظ می گوید خوش باش ولی اهل ریا و کلک نباش.
در جنگ صفین با مکر عمر و عاص، بین حضرت علی و معاویه،با سر نیزه کردن قرآن،مردم را فریب دادند.پوسته قران را گر فتند و قرآن ناطق را رها کردند.

با ترک گناه، دل شود شاد
با ذکر و دعا، حق کنی یاد
اعمال نکو، می شود ثبت
با تهمت و افترا، دهی باد

غزل ۱۰ _بیت اول
شیخ صنعان

دوش از مسجد سوی میخانه آمد پیر ما
چیست یاران طریقت بعد از این تدبیر ما

دوش ،یعنی دیروز و روزهای پیشین بکار می رود.در اینجا منظور روزهای قبل است.مسجد محل عبادتگاه است.اما در اینجا منظور محل عبادت خشک و بدون عشق است.منظور از میخانه نماد محلی است که در آنجا نفسانیت و خود خواهی ها کنار رفته است. انسانها درآنجا مست خدا هستند. گاهی هم به معنای اصلی خود بکار می روند.
پیر به معنای مرشد و راهنما بکار می رود.به راه و روش صحیح طریقت گویند.لذا گفته می شود که انسانها برای طی کمال ابتدا باید شریعت را فرا گیرند.سپس به جستجوی راه و طریقت باشند تا امکان دستییابی به حقیقت پیدا کنند.دین است که راه مستقیم برای رسیدن به واقعیت را نشان می دهد.
عطار می گوید شیخ صنعان عارف برجسته ای بود که سالها معتکف در خانه خدا بود.یک شب خواب می بیند که در روم در مقابل یک بت سجده می کند.لذا تصمیم می گیرد به آنجا برود.لذا باتفاق مریدانش به روم می رود.به خانه یک مسیحی که در ایوان آنجا یک دختر جوان زیبا رو بود.شیخ شیفته او می گردد.دختر می گوید باید هم مسلک من شوی و قرآن بسوزانی و مشروب بخوری و به بت سجده کنی.شیخ گفت تنها شراب می خورم و کارهای دیگر را انجام نمی دهم.دختر پذیرفت و شیخ روانه میخانه شد و با خوردن شراب مست گردید و به سوی دخترک آمد.به او گفت خرقه مسیحی بپوش و به بت عبادت کن.او هم انجام داد.گفت مهریه من زر زیاد یا یک سال خوک بانی است.لذا سرپرستی خوکها را پذیرفت.شبی یکی از مریدان مخلص شیخ خواب می بیند که پیمبر گرامی می گوید ما شیخ را به شما بر می گردانیم.مریدان دیدند که شیخ متحول شده و به سوی مکه عازم است.دخترک هم به اسلام بر گشته و عاشق شیخ شده است.
این داستان دو واقعیت را می خواهد بگوید.اگر پنجاه سال هم معتکف خانه خدا باشی و مغرور گردی امکان لغزش هست.نکته دوم اینکه از عنایت الهی قطع امید مکن ،حتی اگر از دین خود سرپیچی کنی و به بت سجده کنی.
حافظ می گوید ندیدی چگونه شیخ صنعان از مسجد الحرام به سوی میخانه در روم به شراب خواری رفت.لذا یاران شیخ بهم دیگر می گویند تکلیف ما بعد از این اتفاقات چیست.آیا راه سلوک این است.در اینجا حافظ می خواهد بگوید منظور از پیر مراد افراد معصوم هستند.افراد غیر معصوم حتی اگر چون شیخ صنعان باشند،امکان لغزش در آنها وجود دارد.

جمعی به صدارت و امیری و ملوک 
جمعی به یقین، فتاده در سیر وسلوک 
برخی به گمان، برفته در پاکی نفس 
قومی به غلط، روانه ای جنگ تبوک 

غزل ۱۰ - بیت دوم
سخن نیکو

ما مریدان روی سوی قبله چون آریم چون
روی سوی خانه خمار دارد پیر ما

مریدان،جمع مرید،یعنی پیروان است.منظور از روی سوی ،یعنی هم نظر و هم جهت شدن است.خمار یعنی می فروش.لذا خانه خمار به میخانه گفته می شود.
حافظ می گوید وقتی مرشد و پیر ما از مسیر صحیح خارج می شوند.از ما چه انتظاری هست که راه کج نرویم.
امام باقر (ع) می فرمایند حرف خوب را از هر کسی شنیدی قبول و آنرا بکار ببر.حتی اگر خود او به آن عمل نکند.البته از مبلغین دین انتظار این است که خود عامل باشند.زیرا میزان تاثیر سخنی که از دل بلند شود به دل هم می نشیند.این فرق می کند با شیرینی فروشی که ممکن است بخاط بیماری حتی یکی از شیرینی های خود را نخورده باشد.
حافظ می گوید اگر پیشوایان و رهبران ما راه کعبه را رها و راه میخانه را در پیش گرفتند و دنیا طلب شدند.ما راه صحیح را ادامه دهیم.
البته این بیت می تواند یک برداشت دیگر هم داشته باشد.چگونه است وقتی پیر و مراد ما مست و عاشق خد است.ما مریدان تنها به عبادات ظاهری توجه می کنیم.

روزگاری نظر اهل خرد ارزش داشت
سخن و حرف بزرگان اثر و جوشش داشت
دوستی معنی  زیبای صداقت را داشت
کارها یکسره با عشق و صفا چرخش داشت

غزل ۱۰ _ بیت سوم
راه خرابات

در خرابات طریقت ، ما به هم منزل شویم
کاین چنین رفته‌ست، در عهد ازل تقدیر ما

منظور از خرابات، محلی است که انسان از تمام قیودات دنیوی رهایی می یابند.کسی که چنین صفاتی را پیدا کرد ،خراباتی گویند.بنابراین خراباتی به کسی گفته می شود که از تمام هواهای نفسانی رهایی یافته است.تا زمانی که انسان خود بزرگ بینی های خود را خراب نکند،خراباتی نمی شود.اگر به نماز دقت کنید با سجده کردن بر خاک ، انسان حد اکثر تواضع خود را نشان می دهد و نفسانیت شکسته می شود و سپس بعد از تشهد آرام آرام قیام می کند.همانطوریکه در عالم مادی با از کار افتادن عقل،انسان مست می شود.در عالم معنوی هم با سرکوب نفس، مست و عاشق حق تعالی می گردد.
طریقت به راه و روشی گفته می شود که شریعت پیشنهاد می کند.لذا منظور از خرابات طریقت،راهی است که منجر به خراباتی شدن انسان می گردد.منظور از هم منزل شدن،یعنی همنشین و همدل شدن است.چنین رفت ،یعنی چنین نوشته شد.عهد به دو معناست، یکی عقد وپیمان و دیگری زمان است.در اینجا منظور زمان است.
ازل در مقابل ابد است.ابد آینده ایست که پایان ندارد.لذا ازل گذشته ایست که ابتدا ندارد.بنابراین ازلی به چیزی گفته می شود که شروعی ندارد و ابدی به چیزی گفته می شود که ختمی ندارد.پس منظور از عهد ازل ,زمانی است که ابتدا ندارد.
حافظ می خواهد بگوید ما انسانها همانند دانه های قند در قندان هستیم، امکان یکی شدن نداریم.مگر اینکه در آب قرار گیریم و سختی ما به نرمی تبدیل شود و در آب حل شویم.آنوقت است که یکی شده و دیگر قابل تمایز نیستیم و شربت شیرین می شویم .
تا زمانی که شخصیتهای کاذب ما فرو نریزد.امکان یکی شدن و همدل شدن محال است.عامل وحدت در جوامع گوناگون جمع شدن حول یک محور است.چه محوری بهتر از خداست.لذا باید همگی به ریسمان الهی چنگ بزنیم و آن نیست جز چهارده معصوم.
هر جا نزاعی است پای خدا در میان نیست. زیرا هر کدام می گویند من صحیح می گویم .اما اگر همه رضای خدا را بخواهند ،اشتراک نظر پیدا می کنند.اگر تمام انبیا دور هم جمع شوند هیچ اختلاف و نزاعی ندارند.از این جهت حافظ می گوید وقتی ما می توانیم هم منزل و همنشین شویم که همگی راه خراباتی و خدا را طی کنیم.زیرا خدا سرنوشت ما را از روز ازل اینگونه تعیین کرده است.

شیعه خطش ،خط شاه کربلاست
جوهرش خون و قلم تیغ ولاست
شیعه راهش راه زهرا و علیست
جان نثار خط سرخ مرتضاست 


غزل ۱۰ _ بیت چهارم
عاقلان

عقل اگر داند که دل در بند زلفش چون خوش است
عاقلان دیوانه گردند از پی زنجیر ما

منظور عقل در اینجا،عقل جزیی نگر و ظاهر بین است.زلف به معنای گیسو است.اما در اینجا نماد جمال حق تعالی است.چون، به معنای چگونه است.از پی،یعنی به دنبال و به خاطر.زنجیر به معنای دام و بند است.
حافظ می گوید آدم های حسابگر نمی دانند که ما چقدر اسیر زیبایی یار می باشیم و به خاطر آن خوش هستیم.او می گوید اگراین قوم در بند جمال یار می شدند،آنان نیز دیوانه ای روی او می گشتند. متاسفانه اینان چنین لذات معنوی را درک نمی کنند.آنان لذت را در امور دنیوی می بینند.
در حقیقت تنها عشق است که می تواند انسان را مست و دیوانه جمال حق تعالی کند.اگر انسان خوشی واقعی و پایدار را بخواهد،تنها در سایه حق تعالی ممکن است.تنها عقل های متعالی و رشد کرده امکان دارد که خود را در دام و بند حق قرار دهد.

مکن تکیه بر عقل تنها،  بشر
شود موجب کبر و اندوه و شر
اگرعقل تنها شود رهنما
نبینی تو حق را ورای نظر
غزل ۱۰ - بیت پنجم
مهربانی

روی خوبت آیتی از لطف بر ما کشف کرد
زان زمان جز لطف و خوبی نیست در تفسیر ما

روی به معنای چهره است.منظور از روی خوب ،یعنی چهره زیباست.آیت،یعنی درجه،در اینجا نشانه حداکثر خوبی است.لطف به معنای نهایت مهربانی است.کشف کرد ،یعنی ظاهر ساخت.منظوز از تفسیر،تبیین کردن است.
حافظ می گوید از آن روزی که تو را شناختیم،حد اکثر لطف و مهر بانی را از تو دیدیم.البته دو نوع لطف داریم،یکی ظاهری و دیگری پنهانی است.همانند آبیاری یک مزرعه و شخم زدن آن.یکی به ظاهر به زمین لطف می کند و دیگر ی زمین را می شکافد.
حافظ می گوید از تو چیزی جز لطف سر نمی زند.آنچه در زندگی ما اتفاق افتد چه در ظاهر و ابتدا خوب یا بد باشد ما آنها را جز لطف حق تعالی چیز دیگری نمی دانیم.همانند ظرفی که لجن مال می کنند تا آلودگی ها بر طرف و سپس به آب می زنند تا پاک و تمیز گردد.
الهی به شب زنده داران تو
که جز تو نخواهند، یاران تو
نما لطف  بسیار بر بندگان
کنند شکر نعمت ز احسان تو

غزل ۱۰ _ بیت ششم

با دل سنگینت آیا هیچ درگیرد شبی
آه آتشناک و سوز سینه شبگیر ما
دل عاشق

منظور از سنگین،یعنی سخت می باشد.در گرفتن،یعنی اثر کردن است.آتشناک به معنای آتشین است.شبگیربه معنای فراگیری در طول شب است.
دل عاشق همانند شیشه شکستنی است.بر خلاف معشوق که دلی سخت و سنگی دارد.معشوق با دل سنگیش عاشق را محک می زند که آیا واقعا عاشق معشوقش هست.لذا این سخت گیری ها یک سنگ محک برای معشوق است و نباید به پای بی اعتنایی معشوق گذاشت.
حافظ می گوید آیا می شود آه شبانه ما در دل معشوق اثر بگذارد و صدق ما بر او روشن شود و به ما توجه ای بکند.

 بار الها، به در خانه ی تو چند زنم
تا گشایی در خود، بلکه ندایی شنوم
بار الها، به من آمده در کوی رفیق
گوشه چشمی بنما، تا که نوایی ببرم

غزل ۱۰ _ بیت هفتم
آه مظلوم

تیر آه ما ز گردون بگذرد، حافظ خموش
رحم کن بر جان خود ، پرهیز کن از تیر ما

منظور از تیر آه،آهیست که همانند تیر عمل می کند.گردون به معنای آسمان است.
حافظ می خواهد بگوید که اگر مردم می دانستند که آه مظلوم تا کجا می رود هرگز به همدیگر ظلم نمی کردند.او می گوید آه مظلوم همانند تیری می ماند که اگر در آسمانها هم باشی به تو اصابت می کند.لذا می گوید مراقبت رفتار و گفتار و کردار خود باش،نکند بی جا دل کسی را بشکنی و آه او تو را بگیرد.اگر ظلمی به مظلوم گردد، دیر یا زود تیر آه او دامن خودت را می گیرد.
حافط به خود می گوید بیا و خموش باش و اینقدر ترک تازی و تعدی به حقوق دیگران مکن و از شکستن دل مردم پرهیز کن.بیا و به جان خود رحم کن و آنرا از تیر بلا دور ساز.

نابودی ما  ز دست وقلب و دهن است
شمشیر دو لب، صدای جان، در بدن است
ایمان به خدا سعادت و خوشبختی است
همراه تو در روز پسین یک کفن است

غزل ۱۱ _ بیت اول
معرفت نفس

ساقی به نور باده برافروز جام ما
مطرب بگو که کار جهان شد به کام ما

ساقی به کسی گفته می شود که در میخانه شراب توزیع می کند.اما در اینجا منظور حق تعالی است که باده معرفت الهی را در دل انسان های پاک می ریزد و آنان را مست روی حق می گرداند.باده به آب انگوری گفته می شود که موجب مستی گردد.اما در اینجا منظور آگاهی و معرفت است .بنابراین منظور از نور باده،نور و معرفت الهی است.برافروز به معنای روشن کردن است.
جام به ظرف کوچک شراب گفته می شود.اما در اینجا منظور دل پاک است.به نوازنده و آواز خوان مطرب گویند.در کلام عارفان به صفات حق تعالی نیز گفته می شود.چون خداوند موجب طربناکی دلها می گردد.منظور ازمطرب بگو،یعنی مطرب بخوان.که در اینجا به معنای زیرا می باشد.
شد به کام ما,یعنی ما موفق شدیم و به آرزوی خود رسیدیم.
حافظ به خداوند می گوید جام دل ما با ریاضت های مشروع و دوری از گناهان و عدم پیروی از هوای نفس پاکیزه شده است.تا تو با نور معرفت خود آنرا پر نمایی.خداوند در قرآن می فرمایند شما تقوا را پیشه کنید تا به شما معرفت و علم و آگاهی دهم.در روایات به چنین علمی نور الهی گویند.که در اینجا نور باده اشاره به نور خدایی دارد. خداوند همواره به سخنی که می گوید عمل می کند.
علت سختی ما در دنیا به خاطر بی معرفتی است.حافظ تمام مطربان جهان را دعوت می کند تا بخوانند و ببینند چگونه با کسب معرفت الهی، جهان به کام و وفق آنها می چرخد.

تا نشوی مست خدا د یده به عالم ندری 
تا نبری حبل درون یوسف کنعان نشوی
 دیدن دلدا ر محال با دل بیمار درون
تا نکنی ذهن تهی معرفت حق نبری

غزل ۱۱ - بیت دوم
رخ یار

ما در پیاله عکس رخ یار دیده‌ایم
ای بی‌خبر ز لذت شرب مدام ما

پیاله به معنی کاسه و جام شراب است.عکس امروزه به معنای تصویر است ولی در گذشته برای انعکاس نور بکار می رفته است. لذا منظور از عکس رخ یار، پرتو رخسار محبوب و تجلی حق می باشد.لذت به معنای بهره و سود است.شرب برای نوشیدن بکار می رود.مدام برای کار مداوم و پیوسته استفاده می شود.
حافظ می گوید نور خدا در دل ما تجلی کرده و تابیده است.بعلاوه نور خدا کار باده را می کند و موجب مستی روح و روان می گردد.در اینجا پیاله نقش دل را در جذب نور خدایی را دارد.از آنجاییکه انعکاس نور الهی مداوم است .لذا مستی ما هم مداوم است.
حافظ می گوید کسانی که از نور الهی بی بهره اند ،لذا از لذت و مستی مداوم ما بی خبرند.ما در ظرف دل خود پرتوی جمال حق را تماشا کرده ایم.
برداشت دیگر اینکه ای کسی که از لذات معنوی بی بهره ای ، تو در دل خود شیطان, که در جهت خلاف نظر حق عمل نموده است ,را می بینی.

عشق گنجی بی نظیر است و هویدا در وجود
عشق ذاتش بی نهایت باشد و جنسش ز جود
شد تجلی عشق حق،در دشت پاک کربلا
خاک صحرا ، دشت خونینی شد از جام بلا

غزل ۱۱ - بیت سوم
اثر ماندگار

هرگز نمیرد آن که دلش زنده شد به عشق
ثبت است بر جریده عالم دوام ما

ثبت است به معنای نوشته شده و محفوظ است.جریده،یعنی دفتر.لذا منظور از جریده عالم، کتاب هستی و دفتر وجود است.در حقیقت حافظ عالم را به دفتر و موجودات را به کلمات دفتر نظیر کرده است.دوام به معنای استمرار و جاودانگی است.
عشق برای انسان همانند آب برای ماهی است.انسانی که در دلش عشق خداوند باشد جاودانگی در عالم معنا دارد.او از دفتر وجود پاک نمی شود.وقتی به بزرگان و عارفان می نگریم،ذکر و آثار و یاد آنها نسل به نسل منتقل و فراموش نمی شود.همچون یاد سید الشهدا در کربلا.عشق اکسیر جاودانگی است.آنچه در خاطره ها در نزد مردم باقی می ماند ،عشق و محبت و گذشت و ایثار و قلم نیکوست.
در دعا ها هم می گوییم خدایا ما را در زمره افرادی قرار ده که دل خود را برای عشق تو پاک کرده اند.و دلهایشان به عشق و محبت تو گره خورده باشد.در عالم هم وقتی می نگریم نام و اثر کسانی ماندگار شده که در دلهایشان عشق خدا وجود داشته است.

عشق یعنی با خدا همگون شدن
بی خو د از خود گشتن و مجنون شدن
منتظر باشی که تا اذنت دهند
چون شهیدان غوطه ور در خون شدن


غزل ۱۱ - بیت چهارم
راست قامتان

چندان بود کرشمه و ناز سهی قدان
کاید به جلوه سرو صنوبرخرام ما

چندان به معنای تا وقتی که می باشد.غمزه و نازهای با چشم و ابرو را کرشمه گویند. لطف همراه با عشوه گری ناز گفته می شود.منظور از سهی قدان ، راست قامتان زیبا روی می باشد.به جلوه آمدن ،یعنی زیبایی خود را نشان دادن است.به راه رفتن موزون و زیبا را خرام گویند.منظور از سرو صنوبر خرام ، کنایه از محبوبی است که همانند سروی که همانند درخت صنوبر است و در هنگام وزیدن باد صدای موزونی ایجاد می کند.
حافظ می گوید زیبا رویان تا زمانی می توانند میدان داری کنند که محبوب اصلی خود نمایی نکرده است.به قول سعدی شما گلی هستید در گلستان که سایر گل ها همانند خار برای این گل هستند.قرآن کریم می فرماید که تجلی حق در جلوه و جمال مثل و مانند ندارد.
حافظ می گوید تا وقتی عشوه و ناز زیباروبان راست قامت نمود و جلوه دارد که محبوب چون سرو همانند درخت صنوبر با حرکات موزنش خود نمایی نکرده است.همانند خورشید که با آمدنش تاریکی ها را از بین می برد و دیگر جایی برای خود نمایی ستارگان نمی گذارد.
در حقیقت تا زمانی زیبایی های دنیوی امکان خود نمایی دارند و خریدار دارد که زیبایی های معنوی خود را نشان نداده اند و ا لذت آنرا نبرده اید.

ذکر رحمان الرحیم، حی و سبحان وکریم
خالق کل وقدیم، بشنو از رب عظیم
رستگار است در جهان، در دو عالم همزمان
هر که آرد بر زبان، نام یزدان حکیم

غزل ۱۱. _ بیت پنجم و ششم
محفل دوستان

ای باد اگر به گلشن احباب بگذری
زنهار عرضه ده بر جانان پیام ما
گو نام ما ز یاد به عمدا چه می‌بری
خود آید آن که یاد نیاری ز نام ما

گلشن به معنای باغ و بوستان است.احباب به معنای دوست و حبیب است.لذا منظور از گلشن احراب،محفل دوستان است که با صفای باطن خود آنرا مزین ساخته اند. زنهار یعنی حتما و قطعا می باشد.منظور از عرضه اظهار کردن است.منظور از جانان محبوب جانهاست.به عمد یعنی از روی اختیار و قصد.
حافظ در بیت اول ،به باد و نسیم صبحگاهی می گوید که وقتی به محفل دوستان رسیدی ،حتما سلام ما را به معشوق و محبوب عزیز تر از جان برسان.
حافظ در این ابیات عاشقانه به محبوب خود می گوید چرا نامی و یادی از ما نمی کنید.ما همواره نام و یاد تو به خاطر و ورد زبان داریم.او با خدا درد دل می کند و می گوید ما در این جهان فانی هستیم.بالاخره روزی از این دنیای مادی می رویم و دیگر با اعمال خود موجب ناراحتی تو را فراهم نمی کنیم.بیا و در این مدتی که ما در این عالم مادی هستیم ،نظری به ما کن.

اگر خواهی شوی محبوب جانان‌
تلاوت کن  مکرر ذکر یزدان
قرایت کن کلام حق ز تدبیر
به تعلیمش شود دنیا چو رضوان

غزل ۱۱ _ بیت هفتم
دل خوشی

مستی به چشم شاهد دلبند ما خوش است
زان رو سپرده‌اند به مستی زمام ما

مستی به معنای از خود بی خود شدن است.شاهد به معنای گواه و ناظر است.یکی از صفات خداوند، شاهد است.به هر چیزی که بنگریم شهادت بر وجود خدا می کند.
منظور از دلبند ،معشوق می باشد.زمام به معنای اختیار امور است.
حافظ می گوید که تمام تلاش ما این است که از لاک خود خواهی بیرون آییم و زمام امور را به خدای متعال بسپاریم.نه به خاطر نرفتن به جهنم و یا به خاطر رفتن به بهشت ،بلکه بخاطر توجه و نظری که خدا به ما کند.گویا اینچنین نوشته اند که تنها راه لقای حق تعالی بیرون رفتن از خود و حرکت به سمت خداست.

سیر حق باشد مسیری د لربا
با قبول  دین و ایمان  بر خدا
گر یقین پیدا شود در معرفت
نیست شکی در وجود و درلقا



غزل ۱۱ _بیت هشتم
ظاهر و باطن

ترسم که صرفه‌ای نبرد روز بازخواست
نان حلال شیخ ز آب حرام ما

منظور از ترسم در اینجا، یعنی یقین و اطمینان داشتن است.صرفه به معنای سود و بهره است به روز قیامت روز باز خواست می گویند .نان حلال شیخ،کنایه از شیخی است که با اظهار زهد خود به نان و نوایی می رسد.به شراب ،آب حرام گفته می شود.
آدم های ریا کار و آدم های مخلص همانند پیازی می مانند که یکی بیرون از خاک و در انظار مردم رشد می کند و دیگری در زمین و دور از چشم مردمان رشد و نمو می کند.اولی با رشد خود اگر چه به ظاهر سبز می گردد اما در نهایت خاصیت پیاز بودن را از دست می دهد و حتی مضر و قابل استفاده نمی شود.اما دیگری هر چه بزرگتر می شود در درون خاک بزرگتر می گردد و هر لحظه قابل بهره برداری است.
حافظ ریا کاران را از کسانی که به میخوارگی مشغول هستند پست تر می داند.او عبادتی که همراه با ریا باشد را بدتر ازشراب نجسی می داند که انسان های می خوار می خورند.
حافظ می گوید یقین دارم که در روز قیامت بهره ای که از آن نانی که زاهدان ریاکار آن را حلال می دانند از شراب نجسی که ما می خوریم بیشتر نیست.آنان رجحانی بر ما ندارند.او اعتقاد دارد که آدم مشروبخوار تنها به خود صدمه می زند.اما آ دم ریاکار علاوه بر خود و مردم به دین خدا صدمه می زند و موجب عدم استقبال دین خدا برای دیگران قرار می گیرد.
تعبیر دیگر این است که می ترسم از روز قیامت که وقتی به اعمال ما نگاه می کنند.هر دو کار حرامی انجام داده ایم.با این فرق که کار یکی نجاستش آشکار و کار دیگری ظاهر پاک و تمیز دارد. قضاوت خداوند هم به باطن ها است.

عبادت ذکر تنها با خدا نیست
پیمبر گفت، در دین انروا نیست
عبادت را بود اعمال ظاهر
نماز و صوم و حج، اندر خفا نیست

غزل ۱۱. _ بیت نهم
اشک

حافظ ز دیده دانه اشکی همی‌فشان
باشد که مرغ وصل کند قصد دام ما

دیده به معنای چشم است.منظور از دانه قطره است.لذا دانه اشکی به معنای قطره اشکی می باشد.همی ، یعنی بطور پیوسته.فشان به معنای بریز و نثار کن می باشد.
باشد که به معنای امید است می باشد.قصد کردن،یعنی روی آوردن است.منظور از مرغ وصل کند قصد دام ما،یعنی مرغ هوایی به طرف تور ما آید.
در حقیقت عنایت حق ما را شامل شود.
صیادان برای شکار پرندگان در دام خود مقداری دانه می ریزند تا مرغ هوایی به خاطر گرسنگی اسیر دام گردد.
حافظ عنایت حق را به یک مرغ هوایی که به این ساد گی صید نمی شود تشبیه کرده است.او اعتقاد دارد که دانه این دام اشک های چشمان است.آنهم اشکهای پشیمانی و توبه از گناهان.چون باعث شستشوی روح و روان می گردد و فاصله عاشق و معشوق را کم می کند.در نتیجه وصال صورت می گیرد.این سیلاب اشک ، انسان را به دریای رحمت رهنمون می کند.اشکها هم ناپاکی ها را از دل می شویند و هم دلها را سوی حق می برد.

اگرعشقی بود، آن عشق مولاست       
  اگر نوری بود، آن نور والاست
اگر اشکی بود، آن اشک شوق است          
   شفای باطن و بیداری ماست


دکتر علی رجالی
@asharhafez سروش
دکتر علی رجالی
@alirejali تلگرام