باسمه تعالی
متن و شرح قصیده نصیحت(۱۲)
بیت ۱:
«دل تهی از لطف بی‌همتا مکن
چهره‌ات را زین سبب، شیدا مکن»
شاعر توصیه می‌کند که قلب خود را از لطف و رحمت الهی خالی نکنیم؛ زیرا این بی‌توجهی می‌تواند باعث از دست دادن جذابیت و نورانیت درونی ما شود.
بیت ۲:
«آن که افتد از غرورش سر به خاک
سروری باعث شود، غوغا مکن»
فروتنی و شکستن غرور، مقدمه‌ای برای سربلندی و عظمت است. شاعر پیشنهاد می‌کند که اگر در اثر تواضع به مقامی رسیدی، آن را با هیاهو و خودنمایی خراب نکن.
بیت ۳:
«گرچه در ظاهر شکسته شد غرور
عاقبت در اوج شد، والا مکن»
ظاهر فروتنی شاید به‌نظر شکست باشد، اما در نهایت باعث بزرگی و اوج گرفتن می‌شود. نباید با تکبر و خودبزرگ‌بینی این فرصت را از دست داد.
بیت ۴:
«گر که خواهی منزلت، عزت، مقام
دل تهی از فخر و هر دعوا مکن»
برای رسیدن به مقام و منزلت واقعی، باید از خودستایی و مشاجره‌های بی‌ارزش دوری کرد.
بیت ۵:
«هر که را دیدی که اهل بندگی است
طعنه بر احوال او بیجا مکن»
اهل بندگی و عبودیت را نباید به تمسخر گرفت؛ زیرا آنان در نزد خداوند دارای ارزش و منزلت بالایی هستند.
بیت ۶:
«کبر و نخوت، آتشی سوزنده است
شعله‌اش را در دلت احیا مکن»
تکبر و غرور مانند آتشی است که قلب را می‌سوزاند و نباید اجازه دهیم که این آتش در درون ما زنده شود.
بیت ۷:
«گر بخواهی فیض حق را در جهان
راه باطل را در این دنیا مکن»
برای بهره‌مندی از لطف الهی، باید از مسیرهای نادرست و گمراه‌کننده دوری کرد و در راه حق قدم نهاد.
بیت ۸:
«هر که باشد در طریق عارفان
غرق در آشوب و هر سودا مکن»
شاعر تأکید می‌کند که در مسیر عرفان و سلوک الهی، باید از آشفتگی‌های دنیوی و دغدغه‌های بیهوده پرهیز کرد.
بیت ۹:
«خاک شو تا گل بروید باغ عشق
خویش را از فیض حق تنها مکن»
فروتنی و خاکساری، شرط شکوفایی عشق الهی است. باید خود را به فیض الهی متصل نگه داشت و از آن بهره‌مند شد.
بیت ۱۰:
«حرف را سنجیده بر لب آشکار
آنچه ناسنجیده باشد، وا مکن»
سخنان باید با تفکر و سنجش بر زبان جاری شوند و از گفتن حرف‌های بی‌فکرانه و ناپخته پرهیز کرد.
بیت ۱۱:
«گر که خواهی سرفرازی و شرف
حرف خود با بدزبانی را مکن»
برای رسیدن به عزت و بزرگی، باید از سخنان تند و ناپسند پرهیز کرد. زبان نرم و مودبانه باعث افزایش شأن و منزلت انسان می‌شود.
بیت ۱۲:
«هر که لب بندد به روی جاهلان
طعنه بر کارش مزن، غوغا مکن»
گاهی سکوت در برابر افراد نادان بهترین واکنش است. نباید به فردی که از جدل با جاهلان خودداری می‌کند، طعنه زد؛ زیرا این رفتار نشان از حکمت و خرد دارد.
بیت ۱۳:
«حرف بی‌ارزش چو سم باشد به دل
زهر را در جان خود حلوا مکن»
شنیدن و پذیرفتن سخنان بی‌ارزش مانند نوشیدن زهر است. نباید این سم را با شیرینی اشتباه گرفت و به دل راه داد.
بیت ۱۴:
«راستی، آیینه‌ی ایمان ماست
چشم دل را صرف بر دنیا مکن»
صداقت و راست‌گویی نمادی از ایمان واقعی است. نباید دل را به دنیا و مادیات محدود کرد، بلکه باید آن را به حقایق و معنویات گشود.
بیت ۱۵:
«حرف خود را با زبان خوش بگو
دوستی را غرق در دعوا مکن»
برای حفظ دوستی‌ها، باید با زبان خوش سخن گفت و از بگو‌مگو و مشاجره‌های بیهوده پرهیز کرد.
بیت ۱۶:
«راست‌گویی در مرام اولیاست
عمر را در فتنه و اغوا مکن»
راست‌گویی از ویژگی‌های اولیای الهی است. نباید عمر گران‌مایه را در فریب‌کاری و ایجاد فتنه تلف کرد.
بیت ۱۷:
«عشق را از جان و دل معنا بگیر
هرچه جز او باشدش، احیا مکن»
عشق حقیقی تنها به خداوند تعلق دارد و هر نوع دلبستگی دیگر نباید جایگزین آن شود. این بیت بر توحید و خلوص نیت تأکید دارد.
بیت ۱۸:
«گر نداری نور ایمان در دلت
دل تهی از مهر بی‌همتا مکن»
اگر نور ایمان در دل کم‌رنگ است، نباید رابطه‌ی خود را با خداوند قطع کرد. بلکه باید در طلب محبت و رحمت الهی کوشید.
بیت ۱۹:
«هر که را دیدی ز عشق حق قرار
طعنه بر احوال او بیجا مکن»
افرادی که با عشق الهی به آرامش رسیده‌اند، نباید مورد تمسخر و طعنه قرار گیرند. آنان به حقیقی‌ترین نوع سعادت دست یافته‌اند.
بیت ۲۰:
«زندگی بی‌نور یزدان در عذاب
روح و جان را غرق هر غوغا مکن»
زندگی بدون حضور و نور الهی پر از رنج و عذاب است. نباید روح و جان را در آشفتگی‌های دنیوی غرق کرد، بلکه باید آن را به سوی آرامش الهی سوق داد.
بیت ۲۱:
«عشق چون آیینه‌ای در جان و دل
دل تهی از عشق و از یکتا مکن»
عشق الهی مانند آیینه‌ای است که جان و دل را شفاف و روشن می‌کند. شاعر توصیه می‌کند که دل را از عشق خدا و توحید خالی نکنیم؛ زیرا این عشق منبع نور و صفاست.
بیت ۲۲:
«گر که خواهی در محبت عشق حق
از گنه دوری و آن افشا مکن»
برای رسیدن به عشق حقیقی خداوند، باید از گناه دوری کرد و حتی گناهان گذشته را نیز به نمایش و افشا نگذاریم. این بیت بر اهمیت توبه و حفظ حریم الهی تأکید دارد.
بیت ۲۳:
«عشق چون دارو برای جان ماست
زخم را در سینه‌ات بر پا مکن»
عشق الهی همچون دارویی شفابخش برای روح و جان است. نباید با غم و رنج‌های بیهوده زخم‌های تازه‌ای در دل ایجاد کرد، بلکه باید از عشق برای التیام و آرامش بهره برد.
بیت ۲۴:
«حکمت از سرچشمه باید بر گزید
علم را بازیچه‌ی دنیا مکن»
دانش و حکمت باید از منابع اصیل و حقیقی اخذ شود و نباید علم را به خدمت دنیاپرستی و اهداف مادی درآورد. علم نوری است که باید به سوی حقیقت راهنمایی کند.
بیت ۲۵:
«گر نداری در دل و جانت خرد
حکم بی‌مبنا و بی‌معنا مکن»
اگر عقل و خردی در دل و جان نیست، نباید بی‌اساس و ناآگاهانه قضاوت کرد. این بیت به اهمیت تفکر و تعقل در تصمیم‌گیری‌ها اشاره دارد.
بیت ۲۶:
«هر که را دیدی که اهل حکمت است
نقد بیجا بر وی و افشا مکن»
افرادی که دارای حکمت و معرفت‌اند، نباید به‌صورت بی‌پایه و نادرست مورد نقد قرار گیرند. احترام به اهل علم و حکمت نشانه‌ی بلوغ فکری است.
بیت ۲۷:
«زندگی بی‌دانش و بینش عبث
پس تو خود را بسته بر سودا مکن»
زندگی بدون علم و بینش پوچ و بی‌ثمر است. نباید خود را به دنیای خیال‌پردازی و اوهام واهی مشغول کرد.
بیت ۲۸:
«علم اگر نوری دهد، آن رهنماست
حکمتت را بند هر غوغا مکن»
علم واقعی مانند چراغی است که راه را نشان می‌دهد. نباید حکمت و دانایی خود را درگیر هرج‌ومرج و مسائل بی‌ارزش کرد.
بیت ۲۹:
«از سخن‌های سبک دوری گزین
پس تو گفتاری ورا یکتا مکن»
باید از سخنان بی‌ارزش و سطحی دوری کرد و گفتار خود را به‌گونه‌ای ارائه داد که پربار و مفید باشد. نباید هر سخن کم‌ارزشی را بزرگ و ارزشمند جلوه داد.
بیت ۳۰:
«حکمت و بینش "رجالی" رهنما
نور را خاموش در دل‌ها مکن»
شاعر با ذکر نام خود، به‌نوعی بر ارزش حکمت و بینش تأکید می‌کند و توصیه می‌کند که نور دانش و حکمت را در دل‌ها زنده نگه داریم و اجازه ندهیم که خاموش شود.
جمع‌بندی:
این شعر، ترکیبی از مضامین عرفانی و اخلاقی است که به اهمیت عشق الهی، علم و حکمت، و پرهیز از گناه و نادانی می‌پردازد. شاعر با زبانی ساده و دلنشین، راهنمایی‌های ارزشمندی برای زندگی معنوی و عاقلانه ارائه می‌دهد. ذکر نام خود در بیت آخر، علاوه بر تأکید بر حکمت و بینش، نوعی امضا و هویت‌بخشی به شعر نیز هست.
سراینده
دکتر علی رجالی
۱۴۰۳/۱۲/۱۵
