متن و شرح مثنوی بهار

باسمه تعالی

متن و شرح و تفسیر

مثنوی "بهار"

 

بهار است و هنگامِ شور و سرور
به دل باد مهر و به لب‌ها حضور

شرح:
شاعر در این بیت با آغاز بهار، از شور و سرور آن سخن می‌گوید. بهار نه تنها در طبیعت بلکه در دل انسان‌ها نیز شادی و انرژی نو به همراه دارد. باد مهر به معنای نسیمی از عشق و محبت است که دل‌ها را از هر گونه غم و یأس تهی کرده و به لب‌ها حضور خداوند و لبخندهای محبت‌آمیز می‌آورد. بهار در این بیت به‌عنوان نمادی از تحول روحی و معنوی مطرح شده است.

تفسیر:
بهار، در اینجا، نمادی از آغاز دوباره است. این بیت اشاره به قدرت بهار دارد که نه تنها طبیعت بلکه دل‌ها را نیز تجدید می‌کند. باد مهر به عنوان چیزی که آرامش و محبت به انسان می‌بخشد، ارتباطی مستقیم با احساسات درونی انسان‌ها دارد.

 نسیم سحر بوی جان می‌دهد
به گلبرگِ خندان نشان می‌دهد

شرح:
نسیم سحرگاهی که از جانب خداوند می‌آید، با بوی خوش خود حیات و جان تازه‌ای به گیاهان و موجودات می‌بخشد. این نسیم به گلبرگ‌های خندان، که نمادی از زندگی و شادابی هستند، پیامی از زیبایی و روحانیت نشان می‌دهد.

تفسیر:
نسیم سحر در این بیت نمایانگر لطف و رحمت الهی است که همواره به طبیعت و انسان‌ها جاری می‌شود و موجب تجدید حیات معنوی و جسمانی می‌شود. گلبرگ‌های خندان نمایانگر پذیرش و استقبال از این روحانیت و لطافت هستند.

زمین سبزپوش و هوا دلربا
شکوفا شده غنچه با نغمه‌ها

شرح:
زمین به رنگ سبز درآمده و هوا نیز لطیف و دل‌نواز است. غنچه‌های گل به‌واسطهٔ نغمه‌ها و صدای دلنشین پرندگان شکوفا شده‌اند.

تفسیر:
این بیت به زیبایی‌های طبیعت بهاری اشاره دارد که با شکوفایی گل‌ها و نغمه‌های پرندگان، احساس سرزندگی و شادابی در انسان برمی‌انگیزد. این تحولات طبیعت نمادی از بیداری و شکوفایی درونی انسان‌هاست که در حال پذیرش عشق و محبت الهی هستند.

به هر شاخه‌ای لاله‌ای سر زده
ز شبنم صفا، گل معطر زده

شرح:
در این بیت، شاعر از لاله‌هایی سخن می‌گوید که بر روی شاخه‌ها ظاهر شده‌اند. شبنم صفا، که نمادی از پاکی و تازگی است، گل‌ها را معطر کرده است.

تفسیر:
لاله‌ها به عنوان گل‌های زیبا و با رنگ‌های شاد، نماد زندگی و تجدید حیات هستند. شبنم صفا در اینجا به پاکیزگی و تازگی اشاره دارد که در قلب انسان‌ها نیز وجود دارد. گل‌های معطر در این بیت نماد نعمت‌ها و برکات الهی هستند که در دل انسان‌ها نیز می‌توانند نمایان شوند.

 ز باغِ جهان، بوی یار آمده
به هر سو پیامِ بهار آمده

شرح:
بوی یار که در اینجا نمادی از خداوند است، از باغ جهان به مشام می‌رسد. بهار، به عنوان پیامی از سوی خداوند، به هر سو می‌رود.

تفسیر:
این بیت به ارتباط انسان‌ها با خداوند از طریق طبیعت اشاره دارد. بوی یار که از باغ جهان به مشام می‌رسد، نمادی از حضور خداوند در میان طبیعت است. بهار به عنوان پیام‌آور خداوند و نشانه‌ای از لطف و رحمت الهی در این بیت معرفی می‌شود.

 شکوفه ز مستی به گل ها نوید
دل از خوابِ سردِ زمستان پرید

شرح:
شکوفه‌ها به واسطهٔ مستی و شوق به گل‌ها نوید زندگی و تجدید حیات می‌دهند. دل از خواب سرد زمستان بیدار شده و آماده پذیرش زندگی جدید است.

تفسیر:
در این بیت، خواب سرد زمستان نمادی از حالت غفلت و رکود روحی است. اما بهار، با تجدید حیات و شکوفایی گل‌ها، دل را بیدار کرده و انسان را آماده پذیرش و حرکت به سوی خداوند می‌کند.

 نسیم بهاری، پر از شور شد
به نرمی چمن ، بستر نور شد

شرح:
نسیم بهاری با شور و هیجان در حال حرکت است و چمن‌ها به نرمی و لطافت تبدیل شده‌اند. این نسیم بهار، بستر نور و روشنی را برای زندگی جدید فراهم کرده است.

تفسیر:
نسیم بهاری که به صورت انرژی و شوق در این بیت معرفی شده است، نمادی از حرکت معنوی است که انسان را به سمت نور و حقیقت هدایت می‌کند. چمن‌هایی که به نرمی در بستر نور قرار گرفته‌اند، نشانگر دل‌هایی هستند که در پرتو نور خداوند به آرامش و لطافت رسیده‌اند.

 چو آیینه، آب روان، صاف و پاک
همی بوسد آرام، اشجار و خاک

شرح:
آب روان که به‌عنوان آینه‌ای صاف و پاک به تصویر کشیده شده است، با نرمی و آرامی بر درختان و خاک بوسه می‌زند.

تفسیر:
آب روان در این بیت به عنوان نماد پاکی و طهارت است که می‌تواند دل‌ها را از هرگونه کدورت و آلودگی پاک کند. این نماد به معنای حضور دائم رحمت خداوند است که آرامش و پاکی را در تمام موجودات ایجاد می‌کند.

 ز باران، زمین بوی عنبر گرفت
هوا عطر گل‌های دلبر گرفت

شرح:
پس از باران، زمین بوی خوش و معطر عنبر می‌دهد و هوا از عطر گل‌های خوشبو پر شده است.

تفسیر:
باران که نمادی از رحمت خداوند است، زمین را معطر کرده و آن را به مکانی دلپذیر تبدیل می‌کند. این اشاره به تاثیرات مثبتی دارد که رحمت الهی در زندگی انسان‌ها ایجاد می‌کند و باعث می‌شود که دل‌ها و جان‌ها از عطر محبت و لطافت پر شود.

 به دامان صحرا نشاطی دگر
ز گل کرده زیبا رخِ خشک و تر

شرح:
صحرا که پیش از این خشک و بی‌حالت بوده، اکنون با گل‌های تازه شکوفا و پر از نشاط شده است.

تفسیر:
این بیت اشاره به تحول درونی انسان دارد که از حالت بی‌روح و سرد به سمت زندگی و نشاط تازه حرکت می‌کند. گل‌هایی که در صحرا به وجود آمده‌اند، نمادی از شادی و زندگی جدید هستند که با رحمت خداوند در دل انسان‌ها جای گرفته‌اند.

 

پرستو ز غربت، به خانه رسید

ز مهرِ وطن، بال و پر بر کشید

 

پرستو که به‌طور معمول نماد مسافر و بازگشت به وطن است، به خانه رسید. در اینجا، پرستو نماد انسانی است که بعد از مدت‌ها غربت و دوری از وطن یا خدا، به خانه و محل اصلی خود بازگشته است. این بازگشت، نماد بازگشت به حقیقت و شناخت واقعی از خود و خدا است.

 مصرع دوم  به اهمیت عشق به وطن اشاره دارد که به پرستو انرژی و قدرت پرواز می‌دهد. در سطح معنوی، این مهر به خداست که برای روح انسان، نیروی پرواز به سوی حقیقت و روشنایی را فراهم می‌کند.

به آهنگ گل، بلبلِ خوش‌نوا

بسر می‌دهد قصه‌ی آشنا

 

بلبل که نمادِ عشق و سخن‌گویی است، به صدای خوش گل می‌خواند. در اینجا، بلبل نشانگر روح انسان است که در اتحاد با عشق الهی به تکامل می‌رسد و در پی این اتحاد، در می‌یابد که زندگی در پیوند با خداوند، به معنای شادی، سرور و نغمه‌های عشق است.

بلبل در اینجا به قصه‌ی آشنای عشق الهی می‌پردازد. این اشاره به آن است که در زندگی، انسان از طریق عشق و نزدیکی به خداوند، به درک عمیق‌تری از حقیقت و عالم می‌رسد.

به هر گوشه‌ای رازِ هستی عیان

همی گوید از مهر رب جهان

 

این قسمت از شعر به آشکار شدن حقیقت و رازهای هستی اشاره دارد. انسان وقتی با نورِ خدا آشنا می‌شود، تمام پدیده‌های جهان برایش روشن می‌شود.

بلبل (نمادِ انسان) در اینجا از مهر و عشق خداوند سخن می‌گوید. مهرِ رب جهان، همان عشق الهی است که در قلب انسان جای می‌گیرد.

درخت از جوانه شکوفا شود

دل از نغمه ی عشق شیدا شود

درخت، نماد روح انسانی است که با کمک عشق و رحمت الهی به شکوفایی و رشد می‌رسد. جوانه در اینجا به معنای آغاز رشد معنوی است.

نغمه‌ی عشق، دل انسان را مجذوب می‌کند. این مصرع به شدت تأثیر عشق الهی بر دل انسان اشاره دارد که انسان را به سمت فهم و عشق به خدا سوق می‌دهد.

زِ شبنم به گل‌ها، نگینی به دست

به چشم سحر،خنده ی یار هست

شبنم نماد رحمت و برکت الهی است که بر گل‌ها می‌ریزد و آنها را شکوفا می‌کند. این شبنم می‌تواند به معنای معرفت و فهم الهی باشد که روح انسان را از تاریکی‌ها و خشکی‌ها خارج می‌کند و او را به روشنایی می‌رساند.

در  مصرع دوم، به سحر که زمانِ نور و روشنایی است اشاره می‌شود و در آن، چهره‌ی یار (خدا) می‌خندد. این به معنای لطافت و رحمت الهی است که در لحظات روشن و سحرگاهی به دل انسان می‌رسد.

نه سرما بمانَد، نه سختی، نه درد

با آمدن بهار، سرما و سختی از بین می‌رود. این اشاره به لحظات سخت زندگی دارد که با نور الهی و رحمت خدا، تمامی دردها و رنج‌ها از بین می‌رود.

نسیمِ بهاری به گل‌ها نورد

نسیم بهاری نمادِ رحمت الهی است که با خود زندگی و طراوت به ارمغان می‌آورد.

شکفته گل از قطره‌های نجات

گل، که در اینجا نماد روح انسانی است، از قطرات رحمت الهی شکوفا می‌شود. این نشان می‌دهد که انسان در دنیای مادی، با دریافت رحمت و نوری از خداوند، می‌تواند به تکامل و رشد معنوی برسد.

ز بارانِ رحمت زمین شد حیات

باران رحمت الهی به زمین (نمادِ دنیا و انسان) زندگی می‌بخشد و باعث حیات معنوی می‌شود.

نسیم از سرِ مهر بوسد چمن

نسیم بهاری که از سرِ مهر و محبت می‌آید، چمن‌ها را نوازش می‌کند. این می‌تواند نماد محبت و آرامش الهی باشد که در دل انسان‌ها می‌وزد و آنها را به سرور و آرامش می‌رساند.

بهاری‌ست سرشارِ لطف و سخن

بهار، فصلِ رحمت و بخشش است که با خود لطافت و سخاوت به همراه دارد.

خزان، ره نیابد به این بوم و بر

این مصرع به معنای آن است که در زندگیِ انسانی که با عشق خداوند آشناست، خزان (سختی‌ها و ناامیدی‌ها) جایی ندارد و همیشه بهار (رحمت و نور الهی) برقرار است.

بهار است و گل، سر زند سربه‌سر

در فصل بهار، گل‌ها به شکوفایی می‌رسند و سرِ زندگی جدیدی می‌زنند. این اشاره به زندگی جدیدی است که در نور الهی به انسان داده می‌شود.

ز دل هر که با نورِ حق آشناست

قلب هر کسی که با نور خدا آشنا باشد، همیشه از این نور و عشق بهره‌مند می‌شود.

بهارش همیشه ز فیضِ خداست

بهار، نمادِ نور و رحمت خداوند است و در دل کسی که با حق و نور الهی آشناست، همیشه فصل بهار برقرار است.

ز الطافِ یزدان، جهان زنده شد

 دل از باده‌ی عشق، آکنده شد
شاعر در این مصراع‌ها از زنده‌شدن جهان به لطف الهی سخن می‌گوید. بهار، نماد حیات جدید است که از رحمت و الطاف یزدان سرچشمه می‌گیرد. "دل از باده‌ی عشق" به معنای پر شدن قلب انسان از عشق الهی است که باعث شادابی و حیات معنوی می‌شود.

طبیعت ز خوابِ زمستان رهید

 زمین لطف باران حق را چشید
شاعر از پایان زمستان و آغاز بهار به عنوان رهایی طبیعت از خواب و مرگ سرد اشاره می‌کند. باران الهی که به زمین می‌رسد، نماد رحمت و لطف خداوند است که زمین و طبیعت را از نو حیات می‌بخشد.

هر آن برگِ سبزی، پیامِ بقاست

 ز الطافِ حق، سبزه‌ها بی‌ریاست
برگ‌های سبز و طبیعت سرسبز به عنوان پیام‌آور بقا و ادامه حیات در نظر گرفته می‌شوند. سبزه‌ها از الطاف خداوند بهره‌مند هستند و این سرسبزی و حیات جدید، بدون هیچ رهبری و حکومتی جز الطاف حق به‌وجود می‌آید.

به هر شاخه سرسبزیش جان گرفت

 جهان در دل خویش سکان گرفت
هر شاخه سبزی که به زندگی بازمی‌گردد، از زندگی و جان برخوردار می‌شود. این تحول طبیعت نشان‌دهنده تغییرات جهانی است که از درون آن اتفاق می‌افتد و در نهایت جهان به دست خود و با هدایت خداوند در مسیر درست قرار می‌گیرد.

به صحرا، گل از خوابِ پنهان دمید

 چو سبزی و شادی ز هر جان دمید
در بهار، گل‌ها از خواب زمستانی بیدار شده و به شکوفایی می‌رسند. این بیداری، مشابه به بازگشت شادی و سرزندگی به دل‌ها است. زندگی دوباره در درون همه موجودات دمیده می‌شود.

درختان همه رخت نو کرده‌اند

 ز نور و صفا نو به نو کرده‌اند
درختان در فصل بهار با شکوفه‌ها و برگ‌های جدید به نوعی رخت نو به تن می‌کنند. این تحول نمادی از نو شدن و پالایش روح است.

گل از خنده‌ی صبح، جان یافته

 جهان جلوه‌ای بی‌کران یافته
شکوفه‌های گل در صبحگاه، که به نشانه‌ی تجلی نور الهی است، جان تازه‌ای می‌گیرند. این اتفاق در سطح جهانی نیز نمود دارد، به‌طوری‌که جهان در برابر نور خداوند به یک جلوه بی‌پایان و بی‌کران تبدیل می‌شود.

نسیمی ز رضوان به صحرا وزید

 به دل شورِ شوقِ تماشا دمید
نسیم بهاری که از جانب رضوان، بهشتی‌ترین جایی که پر از رحمت خداوند است، به صحرا می‌وزد، شور و شوق در دل‌ها ایجاد می‌کند. این نسیم، نماد رحمت الهی است که در دل‌ها امید و شوق می‌آفریند.

هزاران گل از خاک سر برکشید

به آیینِ هستی، ز نو آرمید
گل‌هایی که از خاک به‌وجود می‌آیند، نماد تجدید حیات و ظهور دوباره هستند. این سر برآوردن از خاک به آیین هستی اشاره دارد، یعنی اینکه در هر شروع جدید، چیزی از طبیعت و وجود دوباره به وجود می‌آید.

فضا پر شد از نغمه‌ی مرغکان

هوا تازه شد از گلِ باغبان
صدای پرندگان که در بهار به گوش می‌رسد، نماد شادابی و زندگی است. همچنین گل‌ها و گیاهان در اثر تلاش باغبان رشد می‌کنند و هوا پر از رایحه تازه می‌شود.

بهاران پیامِ امید است و نور

 نوایِ حیات است در هر حضور
فصل بهار به معنای امید و نور است. این فصل به زندگی و حیات دوباره اشاره دارد و در هر لحظه از آن، نوای حیات به گوش می‌رسد.

نه برگ و نه باری ز افسردگی / نه رنگی ز سرمای پژمردگی
در بهار، نه برگ‌های پژمرده‌ای از افسردگی باقی می‌مانند و نه رنگی از سرمای زمستانی. همه چیز نو و تازه است.

"رجالی" نشاط است و بوی بهار

 به دل‌ها رسیده نوای محبت ز یار

شاعر در پایان، نام خود را ذکر می‌کند و به نشاط و بوی بهار که در دل‌ها نفوذ کرده است اشاره می‌کند. این نیز به محبت خداوند و یار اشاره دارد که در قلب انسان‌ها به‌طور لطیف جریان می‌یابد.

نتیجه گیری:

این قطعه شعری با استفاده از طبیعت به صورتی نمادین مفاهیم عرفانی و معنوی را بیان می‌کند و نشان می‌دهد که بهار نه تنها یک فصل طبیعی، بلکه فرصتی برای تجدید حیات معنوی و درک بهتر الطاف الهی است.

این شعر، به‌طور کلی در پی بیان عشق الهی و امید به رحمت خداوند است و در آن به زیبایی‌هایی که از نور الهی در دل انسان جاری می‌شود، اشاره شده است. هر قسمت از شعر نمادی از بازگشت به حقیقت و رشد معنوی انسان در کنار رحمت و لطف خداوند است.

در این مثنوی، شاعر از بهار به‌عنوان نمادی از تجدید حیات روحانی، بیداری و تحول درونی انسان استفاده کرده است. هر بیت با بهره‌گیری از تصاویر زیبا و لطیف طبیعت، به نوعی اشاره به تحول معنوی انسان و ارتباط او با خداوند دارد. بهار در این شعر نه تنها به عنوان یک فصل طبیعت بلکه به‌عنوان نمادی از تجدید زندگی، بیداری از غفلت و حرکت به سوی کمال معنوی و الهی معرفی می‌شود.

 

سراینده

دکتر علی رجالی