🌿 باسمه‌تعالی 🌿
🌸 مجموعه‌ی هفت‌گانه‌ی عقل 🌸
این مجموعه، مراحل هفت‌گانه‌ی رشد عقل انسان را از عقل هیولانی تا عقل کامل شرح می‌دهد. هر مرحله نمایانگر یکی از مراتب تعالی عقل و سیر انسان از جهل تا اشراق است.
1️⃣ عقل هیولانی
در وادی جهل، عقل خام است هنوز
در چنگ غرایز است و رام است هنوز
تا نور خرد به جان او راه نیافت
چون سایه‌ی وهم، ناتمام است هنوز
شرح:
این پایین‌ترین مرتبه‌ی عقل است؛ عقل تنها استعداد دارد و هنوز فعلیت نیافته است. رفتار او تابع غرایز و عواطف است و خرد در او نورانی نشده است.
ویژگی‌ها:
- عقل در مرحله‌ی امکان و آمادگی است.
- انسان هنوز از جهل به سوی آگاهی حرکت نکرده است.
- رفتار او غریزی و تقلیدی است.
2️⃣ عقل بالملکه
عقلی که بود پر ز انوار یقین
بیزار ز بحث و ز جدال است، متین
دریای یقین است، بود صادق و پاک
هر گفته‌ی او نور جان است، نگین
شرح:
عقل به مرحله‌ی ملکه رسیده؛ توانایی تشخیص حق از باطل را یافته و از جدال و اضطراب فکری رهاست. علم او هنوز کامل نیست اما قدرت درک آن را دارد.
ویژگی‌ها:
- ثبات و آرامش فکری.
- دوری از جدال بی‌ثمر.
- یقین مستدل و سخنان نورانی.
3️⃣ عقل بالفعل
عقلی که شده ز علم و دانش به کمال
بگسسته ز اوهام و ز غوغا و جدال
چون آینه‌ای ز نور روشن گردید
تابنده‌تر از مهر به اعلای خصال
شرح:
عقل از مرحله‌ی استعداد عبور کرده و علوم و معارف را بالفعل در خود فعال کرده است. اوهام و جدال‌های بی‌پایه کنار رفته و عقل مانند آینه‌ای زلال حقیقت را بازتاب می‌دهد.
ویژگی‌ها:
- عقل عالم و متفکر.
- درک روشن حقیقت.
- هماهنگی علم و عمل.
4️⃣ عقل مستفاد
عقلی که رسد به قله‌ی علم و کمال
بگذارد ازین عالمِ اوهام و خیال
چون نورِ الهی به ضمیرش تابید
بی‌واسطه بیند رخِ معشوق، جلال
شرح:
عقل از عالم ماده و حس فراتر رفته و علوم را از منبع الهی و عقل فعال می‌گیرد. این مرحله مرحله‌ی اشراق و شهود باطنی است.
ویژگی‌ها:
- عبور از عالم حس و خیال.
- پدیدار شدن الهام و اشراق.
- معرفت بی‌واسطه و شهودی.
5️⃣ عقل فوادی
عقلی که ز دل شراره دارد، فؤاد
از چشمه‌ی عشق، بهره دارد، فؤاد
در مدرسه‌ی راز، تقلا نشود
نوری ز خدا نشانه دارد، فؤاد
شرح:
عقل با دل متحد می‌شود و از عقل صرف استدلالی فراتر می‌رود. عقل فوادی، عقل عاشق است که حقیقت را با قلب می‌بیند و از مدرسه‌ی عشق درس می‌آموزد.
ویژگی‌ها:
- عقل همراه با عشق و شهود.
- عبور از مدرسه‌ی رسمی علم.
- دریافت الهامات و نشانه‌های الهی.
6️⃣ عقل قدسی
عقلی که زحق نشانه دارد، قدسی ست
در سینه‌ی خود خزانه دارد، قدسی ست
چون آینه‌ی عرش خدا می‌تابد
نوری که ز عشق خانه دارد، قدسی ست
شرح:
عقل به مرتبه‌ی قدس رسیده و از هر آلودگی و تعلق دنیوی پاک شده است. عقل قدسی سرچشمه‌ی الهی دارد و جلوه‌های اسماء و صفات حق را منعکس می‌کند.
ویژگی‌ها:
- منور به نور الهی.
- علم الهامی و قدسی.
- آینه‌ی اسماء و صفات الهی.
7️⃣ عقل کامل
عقلی که ز عقلِ دل هم‌آواز شود
با نور خدا، هم‌رَه و راز شود
راهش ملکوت است، نه دنیای دنی
در وادی عشق، دل سرافراز شود
شرح:
نهایت سیر عقل؛ جایی که عقل، دل و روح در وحدت کامل هستند. عقل کامل، خود تجلی حقیقت الهی و نور عشق در انسان است و مسیر او در ملکوت است.
ویژگی‌ها:
- اتحاد کامل با عشق و ایمان.
- صاحب آن، خلیفةالله.
- راه او از دنیا گذشته و در ملکوت مستقر است.
🌺 نتیجه‌گیری:
این هفت مرحله، مسیر کامل رشد عقل انسان را از استعداد خام تا اتحاد با نور الهی نشان می‌دهد.
با عبور از هر مرحله، انسان از جهل و غرایز رها شده، به یقین، اشراق، عشق و در نهایت اتحاد با حق می‌رسد.
این مسیر، هم راهنمای رشد فکری و هم راهنمای سیر معنوی انسان است، تا عقل به نهایت کمال و نور خود برسد.
🖋️ تهیه و تنظیم:
دکتر علی رجالی (دانشگاه اصفهان)
۱۴۰۴/۸/۲۲