چگونگی تشکیل جهان اولیه

 باسمه‌تعالی 

چگونه جهان تشکیل شد؟
 پاسخ آن از سه دیدگاه متفاوت بررسی می‌شود:
 ۱. از دیدگاه فلسفه و حکمت اسلامی:
فلاسفه‌ای چون صدرالمتألهین (ملاصدرا) معتقدند که:
• عالم در حال تجدد و حرکت جوهری دائمی است.
یعنی عالم، در هر لحظه نو می‌شود و عین حرکت است؛ «هر دم از نو می‌رسد و باز نو می‌شود».
• بر این اساس، جهان نخستین و جهان کنونی دو مرتبه از یک حقیقت سیال‌اند، نه دو جهان مستقل.
بنابراین، تمایز زمانی دارند ولی تمایز وجودی ندارند؛ یعنی این عالم ادامه و تکامل همان عالم آغازین است.
 در تعبیر فلسفی:
«الوجود سیالٌ متجدّدٌ آناء اللیل و أطراف النهار.»
 ۲. از دیدگاه قرآن و عرفان اسلامی:
در قرآن کریم آیاتی وجود دارد که اشاره به پیدایش و فنا و تجدید آفرینش دارند:
«یوم تُبَدَّلُ الأرضُ غیرَ الأرضِ والسّماواتُ» (ابراهیم، ۴۸)
یعنی: روزی که زمین و آسمان به زمینی و آسمانی دیگر تبدیل می‌شوند.
از نگاه عرفانی و تأویلی:
• این «تبدیل» تنها در قیامت کبری نیست؛ بلکه در هر دورهٔ کیهانی، عالم به صورت نو پدید می‌آید.
• عرفا (مانند محیی‌الدین ابن عربی) جهان را در دورات تجلی می‌بینند: هر «دور» ظهور اسمی از اسماء الهی است.
پس هرگاه دوری به پایان رسد، تجلی دیگری آغاز می‌شود.
بنابراین از دید عرفا:
عوالم پیشین و عوالم پسین همگی مراتب گوناگون تجلی حق‌اند، نه موجودات جدا از هم.
 ۳. از دیدگاه علمی (کیهان‌شناسی جدید):
• علم امروز می‌گوید عالم کنونی از انفجار بزرگ " بیگ بنگ" آغاز شد، حدود ۱۳٫۸ میلیارد سال پیش.
• برخی نظریه‌های فیزیکی مانند جهان چرخه‌ای  یا جهان‌های چندگانه  مطرح کرده‌اند که:
• ممکن است پیش از این عالم، جهان‌های دیگری بوده‌اند که منبسط، منجمد، و فروپاشیده‌اند.
• پس از هر انقباض، انفجار جدیدی روی داده و عالمی تازه شکل گرفته است.
این نظریه‌ها، اگرچه قطعی نیستند، ولی به نوعی با مفاهیم حکمت متعالیه هماهنگی دارند؛ زیرا در هر دو دیدگاه، خلقت و فنا، یک فرآیند مستمر و بی‌پایان است.
 نتیجه:
• اگر از نگاه فلسفی بنگریم: عالم نخستین و عالم کنونی یک حقیقت در تجددند.
• اگر از نگاه عرفانی بنگریم: عوالم بی‌شمارند و در هر تجلی، جهانی نو پدید می‌آید.
• اگر از نگاه علمی بنگریم: احتمال چندین چرخهٔ آفرینش و فروپاشی وجود دارد.
 خلاصهٔ پاسخ:
جهان هستیِ کنونی از نظر وجودی استمرار همان خلقت اولیه است،
اما از نظر مرتبه و تجلی، هر لحظه عالمی نو و خلقتی تازه است؛
و در نظام الهی، جهانی می‌میرد و جهانی دیگر از نو زاده می‌شود.
 ۱. فلسفه و حکمت اسلامی
مرجع: ملاصدرا، «الاسفار المُنطِقه» و حکمت متعالیه
• ملاصدرا معتقد است عالم در حرکت جوهری و تجدد دائمی است.
• جهان نخستین و جهان کنونی دو مرتبه از یک حقیقت سیال‌اند، نه دو جهان مستقل.
• تعبیر فلسفی: «الوجود سیالٌ متجدّدٌ آناء اللیل و أطراف النهار.»
 ۲. قرآن و عرفان اسلامی
مرجع: قرآن کریم، سوره ابراهیم (آیه ۴۸) و ابن عربی، «الفتوحات المکیه»
• قرآن می‌فرماید: «یوم تُبَدَّلُ الأرضُ غیرَ الأرضِ والسّماواتُ».
• ابن عربی و عرفا جهان را در دورات تجلی اسمای الهی می‌بینند: هر دور پایان می‌یابد و دور دیگری آغاز می‌شود.
• عالم پیشین و عالم پسین مراتب گوناگون تجلی حق‌اند.
 ۳. کیهان‌شناسی مدرن
مرجع: تحقیقات فیزیک نظری و کیهان‌شناسی، نظریه جهان چرخه‌ای 
• عالم کنونی از انفجار بزرگ " بیگ بنگ" آغاز شد.
• نظریه‌های چرخه‌ای و چندجهانی می‌گویند ممکن است جهان‌های پیشین منبسط و فروپاشیده باشند.
• پس از هر انقباض، انفجار جدیدی رخ می‌دهد و عالمی تازه شکل می‌گیرد.
 آیت‌الله حسن‌زاده آملی در مباحث فلسفی و عرفانی خود به این موضوع پرداخته‌اند و دیدگاه روشنی دارند. دیدگاه ایشان را می‌توان این‌گونه خلاصه کرد:
 دیدگاه آیت‌الله حسن‌زاده آملی درباره جهان اولیه و جهان کنونی
مرجع: درس‌های فلسفه و عرفان آیت‌الله حسن‌زاده آملی (کتاب‌ها و جلسات تفسیر عرفانی)
• جهان جاری استمرار و ظهور فیض الهی است:
• جهان هستی، از آغاز تا کنون، تجلی مداوم صفات و اسماء الهی است.
• از نگاه ایشان، هیچ خلقتی مستقل و جدا از وجود واحد الهی نیست؛ بلکه همه عالم، یک حقیقت در تجلی‌های مختلف است.
• تفاوت جهان اولیه و کنونی در مرتبه ظهور است:
• جهان اولیه، به صورت اولین تجلی محسوس و محدود بود.
• جهان کنونی، ادامه همان حقیقت است ولی با مراحل تکامل و ظهورات تازه؛ بنابراین تمایز وجودی ندارد، تنها تمایز مرتبه و تجلی دارد.
• فنا و تجدید عالم در مراتب وجودی:
• ایشان به این نکته اشاره می‌کنند که عالم، به صورت نسبی فناپذیر و متجدد است.
• هر دوره کیهانی، نوعی تجلی نو از فیض الهی دارد، اما هرگز عالم از اصل وجود جدا نمی‌شود.
 خلاصه کلام:
از دیدگاه آیت‌الله حسن‌زاده آملی، جهان کنونی ادامه و تجلی همان عالم اولیه است، و هر تجدید یا تحول، مرتبه‌ای جدید از ظهور فیض الهی است نه خلقی جدا از مبدأ واحد.
 آیت‌الله جوادی آملی نیز در مباحث فلسفی و عرفانی، به موضوع تکوین و مراتب وجودی عالم پرداخته‌اند و نظری روشن دارند. دیدگاه ایشان با نگاه توحیدی و فلسفی-عرفانی است. می‌توان آن را این‌گونه خلاصه کرد:
 دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی درباره جهان اولیه و جهان کنونی
مرجع: کتاب‌ها و سخنرانی‌های عرفانی و فلسفی ایشان، از جمله «تفسیر راهنما» و «برهان‌های وجودی»
• جهان، ظهور فیض الهی و مستمر است:
• همه هستی، تجلی فیض و اسماء الهی است و هیچ‌گاه از اصل وجود جدا نمی‌شود.
• جهان اولیه و کنونی، در حقیقت یک جریان پیوسته وجود اند، نه دو خلقت مستقل.
• تمایز عالم اولیه و کنونی در مراتب ظهور و کمال است:
• جهان اولیه، مرتبه آغازین و محدود ظهور فیض بود.
• جهان کنونی، مراتب بالاتر ظهور و تکامل فیض را نشان می‌دهد.
• بنابراین، تمایز وجودی وجود ندارد، بلکه تمایز مراتب و تجلیات فیض است.
• نظام آفرینش تدریجی و مراتب وجودی:
• ایشان بر اهمیت مراتب وجودی ماده، نبات، حیوان، انسان و ملکوت تأکید دارند.
• هر مرتبه، تجلی تازه‌ای از فیض الهی است که عالم را به سوی کمال پیش می‌برد.
 جمع‌بندی:
دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی با ملاصدرا و آیت‌الله حسن‌زاده آملی هماهنگ است؛ یعنی:
• عالم اولیه و کنونی اصل وجود واحدی دارند،
• تفاوت در مراتب و ظهورات فیض الهی است، نه در ذات وجود.
تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی(دانشگاه اصفهان )