شرحی بر واژه عرفانی نفس رحمانی

باسمه تعالی

نفس رحمانی
نفس رحمانی سبب گردد نجات
نفس ما از نفس حق دارد حیات
نَفَسِ رَحمانی، چو عطری در جهان
لحظه ای بی فیض او مرگ و ممات

شعر شما به نفس رحمانی اشاره دارد که در بسیاری از متون عرفانی و فلسفی به نفس الهی یا روح الهی اطلاق می‌شود. این نفس منبع زندگی و هدایت است و انسان‌ها از طریق آن می‌توانند به حقیقت و کمال دست یابند. در ادامه، شرح بیت‌به‌بیت این شعر آورده شده است:

---

بیت اول:

"نفس رحمانی سبب گردد نجات
نفس ما از نفس حق دارد حیات"

در این بیت، شاعر به نفس رحمانی اشاره می‌کند که به روح الهی و فیض خداوند مرتبط است. نفس رحمانی از دیدگاه عرفانی به معنای روحی است که از سوی خداوند سرچشمه می‌گیرد و انسان‌ها را از طریق آن به سوی نجات و کمال هدایت می‌کند. به عبارت دیگر، نفس رحمانی نجات‌بخش است و انسان‌ها را از شرارت‌ها و گمراهی‌ها به هدایت الهی می‌برد.

در ادامه، بیان می‌شود که نفس ما از نفس حق دارد حیات، یعنی انسان‌ها حیات و زندگی حقیقی خود را از نفس الهی و فیض خداوند دریافت می‌کنند. بدون این نفس الهی، زندگی انسانی فاقد معنا و حقیقت خواهد بود. در واقع، نفس رحمانی همان روح الهی است که به انسان حیات می‌بخشد و او را به سمت آگاهی و حقیقت هدایت می‌کند.

---

بیت دوم:

"نَفَسِ رَحمانی، چو عطری در جهان
لحظه ای بی فیض او مرگ و ممات"

در این بیت، نفس رحمانی به عطر تشبیه می‌شود که در سراسر جهان پخش است. این تشبیه نشان‌دهنده لطافت و فیض الهی است که به همه‌ی موجودات جهان می‌رسد و آن‌ها را از مرگ معنوی نجات می‌دهد. همانطور که عطر در فضا پخش می‌شود و همه جا را در بر می‌گیرد، فیض الهی از طریق نفس رحمانی به همه‌ی موجودات رسیده و به آن‌ها حیات می‌بخشد.

در ادامه، شاعر بیان می‌کند که لحظه‌ای بی فیض او مرگ و ممات است. این بیان نشان‌دهنده اهمیت فیض الهی در زندگی انسان‌هاست. فیض رحمانی همانند عطر الهی است که اگر از آن محروم شویم، زندگی معنای خود را از دست می‌دهد و به مرگ معنوی می‌رسد. در حقیقت، بدون نفس رحمانی و فیض الهی، انسان‌ها نمی‌توانند به حیات معنوی و حقیقی خود دست یابند.

---

نتیجه‌گیری کلی:

شعر شما به زیبایی به اهمیت نفس رحمانی و فیض الهی اشاره دارد که منبع واقعی حیات معنوی است. این نفس الهی است که انسان‌ها را از گمراهی و مرگ معنوی نجات می‌دهد و آن‌ها را به سوی هدایت و کمال راهبری می‌کند. همچنین، این شعر به حقیقتی اشاره دارد که انسان‌ها برای داشتن زندگی واقعی و معنوی باید به فیض الهی توجه داشته باشند و از نفس رحمانی بهره‌مند شوند.

 

نفس رحمانی یکی از اصطلاحات بنیادین و پیچیده در عرفان اسلامی است که ریشه در آموزه‌های متفکران بزرگی همچون ابن‌عربی دارد. این اصطلاح به فرآیند ظهور و تجلی الهی اشاره دارد که به واسطه رحمت گسترده خداوند (رحمت رحمانی) عالم را به وجود می‌آورد و بقای آن را تضمین می‌کند. برای درک بهتر این مفهوم، باید به چندین جنبه آن پرداخته شود.

---

۱. تعریف نفس رحمانی:

در عرفان، «نفس رحمانی» به معنای نفسی است که از ذات الهی صادر می‌شود و منشأ ایجاد و تداوم همه موجودات است. این نفس، به‌عنوان نخستین ظهور الهی، واسطه‌ای است میان ذات بی‌چون خداوند و عالم ممکنات.
این مفهوم به نحوی تشبیهی با "دم" یا "نفسی" که از وجود انسان خارج می‌شود، مقایسه شده است؛ همان‌طور که دم زدن موجب حرکت و انتقال هوا می‌شود، نفس رحمانی نیز موجب ایجاد و جریان حیات در کل عالم می‌گردد.

---

۲. منشأ و فلسفه وجودی نفس رحمانی:

1. تجلی الهی: بر اساس آموزه‌های ابن‌عربی و عرفای اسلامی، خداوند از طریق تجلی صفات و اسماء خود، عالم را آشکار می‌کند. این تجلیات به واسطه نفس رحمانی صورت می‌گیرد.

خداوند در مقام ذات، غیر قابل شناخت و ادراک است؛ اما از طریق تجلیات رحمانی خود، صفاتش را در عالم ممکنات ظاهر می‌سازد.

این تجلی رحمانی، نتیجه رحمت گسترده (رحمت رحمانی) خداوند است که همه موجودات را شامل می‌شود.

 

2. رابطه با کلمه «کن»: در قرآن آمده است:
«إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَیْئًا أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ»
(یاسین: ۸۲)
عرفا این فرمان «کن» را به نفس رحمانی تعبیر کرده‌اند، زیرا این نفس واسطه‌ای است که وجود از عدم پدیدار می‌شود.

 

---

۳. ویژگی‌ها و ابعاد نفس رحمانی:

1. رحمت گسترده:
نفس رحمانی از رحمت رحمانی خداوند سرچشمه می‌گیرد، که همه موجودات را بدون تمایز شامل می‌شود. این رحمت، اساس هستی و بقای همه چیز است.

2. منشأ ایجاد و بقا:

نفس رحمانی نه‌تنها عامل پیدایش جهان است، بلکه تداوم وجود عالم نیز وابسته به آن است.

همان‌گونه که دم زدن انسان تکرار می‌شود، نفس رحمانی نیز در هر لحظه عالم را نو و تازه می‌کند.

 

3. محیط و شامل بر همه چیز:
در عرفان، نفس رحمانی به گونه‌ای تصور می‌شود که همه موجودات در آن غوطه‌ور هستند. عالم هستی همانند حروف و کلمات است که در فضای نفس الهی آشکار می‌شود.

 

---

۴. ارتباط نفس رحمانی با اسماء الهی:

عرفا معتقدند که نفس رحمانی، محمل و بستر ظهور اسماء و صفات الهی است.

1. اسماء جمالی: مانند رحمت، مهربانی و بخشش که در مظاهر زیبایی طبیعت و حیات نمود دارند.

2. اسماء جلالی: مانند عظمت و قدرت که در نظم و قانونمندی جهان مشاهده می‌شود.

3. اسماء کمالی: که نشان‌دهنده هماهنگی میان جمال و جلال است.

 

---

۵. جایگاه نفس رحمانی در عرفان ابن‌عربی:

ابن‌عربی در آثار خود، به‌ویژه در فصوص‌الحکم و فتوحات مکیه، به تفصیل درباره نفس رحمانی سخن گفته است. او معتقد است:

نفس رحمانی همان حقیقت واحدی است که از طریق آن، خداوند عالم را اظهار می‌کند.

در نگاه او، عالم هستی در نفس رحمانی همانند صورت در آیینه است؛ یعنی عالم، وجودی مستقل ندارد و تجلی‌ای از حقیقت الهی است.

ابن‌عربی همچنین بیان می‌کند که نفس رحمانی، واسطه‌ای است میان ذات الهی و موجودات. این واسطه، نشان‌دهنده وحدت در عین کثرت است؛ به این معنا که هرچند موجودات متکثر به نظر می‌رسند، همه آن‌ها از حقیقت واحدی به نام نفس رحمانی سرچشمه می‌گیرند.

---

۶. مثال‌های قرآنی و عرفانی:

1. قرآن:
آیه ۲۹ سوره حجر:
«فَإِذَا سَوَّیْتُهُ وَنَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی...»
این آیه به «نفخه الهی» اشاره دارد که می‌توان آن را مرتبط با نفس رحمانی دانست، چرا که این نفخه، عامل حیات‌بخشی و ایجاد انسان است.

2. اشعار عرفا:
مولوی:

> ز نفَس حق چو دم در صور زد
در جهان نقش هزاران در زد

 

در این بیت، مولوی به آفرینش موجودات از طریق دم الهی (نفس رحمانی) اشاره می‌کند.

 

---

۷. مثال‌های تمثیلی برای فهم نفس رحمانی:

1. دم زدن انسان:
همان‌طور که دم زدن انسان باعث حرکت و جریان هوا می‌شود، نفس رحمانی نیز موجب جریان حیات و ظهور موجودات می‌شود.

2. فضای نوشتار:
عرفا عالم هستی را به حروف و کلمات تشبیه کرده‌اند که بر فضای نفس رحمانی نقش می‌بندند. این فضا همان بستر اصلی وجود است.

 

---

۸. نتیجه‌گیری:

نفس رحمانی، مفهوم کلیدی در عرفان اسلامی است که به جریان مستمر رحمت الهی در عالم اشاره دارد. این نفس، عامل ایجاد و بقای هستی است و واسطه‌ای میان ذات الهی و موجودات به شمار می‌رود. عرفا از این مفهوم برای توضیح رابطه میان خالق و مخلوق و نیز تبیین وحدت وجود بهره می‌برند. نفس رحمانی، نشان‌دهنده آن است که عالم هستی، نه مستقل، بلکه وابسته به حقیقت واحدی است که از طریق تجلی الهی آشکار شده است.

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی