شرحی بر واژه عرفانی قبض

 

باسمه تعالی

شرحی بر واژه عرفانی قبض
قبض
جان در قفس خویش، چو غمگین گردد
دل در ره عشق، سخت و سنگین گردد
این قبض، نه قهر است که مهر است نهان
کز لطف خدا، دل به تسکین گردد

 

شرح شعر «قبض»

این شعر به موضوع قبض می‌پردازد که در عرفان اسلامی به معنای تنگی دل یا حالتی از اندوه و انسداد روحانی است که در مسیر سلوک برای سالک پیش می‌آید. شاعر این حالت را نه به عنوان قهر الهی، بلکه به عنوان بخشی از رحمت و مهر نهفته خداوند توصیف می‌کند که با هدف رشد روحانی و تربیت دل انسان رخ می‌دهد.

---

بیت اول:

"جان در قفس خویش، چو غمگین گردد
دل در ره عشق، سخت و سنگین گردد"

در این بیت، شاعر به حالت قبض روحانی اشاره می‌کند که مانند اسارت جان در قفس غم و اندوه است. در این حالت، دل که در مسیر عشق الهی قرار دارد، احساس سختی و سنگینی می‌کند. این توصیف، بیانگر لحظات دشواری است که انسان در مسیر معنوی با آن مواجه می‌شود و احساس می‌کند از حضور الهی فاصله گرفته است.

---

بیت دوم:

"این قبض، نه قهر است که مهر است نهان
کز لطف خدا، دل به تسکین گردد"

در این بیت، شاعر توضیح می‌دهد که قبض را نباید به عنوان قهر خداوند تعبیر کرد، بلکه این حالت نیز نشانه‌ای از لطف و مهر پنهان خداوند است. قبض وسیله‌ای است که دل انسان را برای پذیرش نور الهی آماده می‌کند. در نهایت، این لطف الهی موجب آرامش و تسکین دل می‌شود. این نگاه مثبت به قبض، بیانگر ایمان شاعر به حکمت و خیر مطلق خداوند است.

---

مضامین کلیدی شعر:

1. قبض روحانی: حالتی از تنگی دل و اندوه معنوی که به طور موقت بر سالک عارض می‌شود.

2. آموزش و تربیت: شاعر تأکید دارد که قبض، نوعی آزمایش روحانی است که هدف آن آماده‌سازی دل انسان برای دریافت لطف و نور الهی است.

3. رحمت پنهان: قبض اگرچه ظاهری سخت و سنگین دارد، اما در باطن، نشانه‌ای از مهر و لطف نهفته خداوند است.

4. رهایی و تسکین: پایان قبض، آرامش و تسکین دل است که با لطف الهی محقق می‌شود.

 

---

پیام کلی:

این شعر، تصویری مثبت و امیدوارکننده از قبض روحانی ارائه می‌دهد و آن را به عنوان یکی از ابزارهای تربیتی خداوند معرفی می‌کند. شاعر با تأکید بر لطف و مهر پنهان خداوند، مخاطب را تشویق می‌کند که در مواجهه با این حالت، صبر پیشه کند و به حکمت الهی اعتماد داشته باشد، زیرا در نهایت این قبض نیز به تسکین و گشایش دل می‌انجامد.

 

قبض از دیدگاه عرفان اسلامی

در عرفان اسلامی، قبض به حالتی از تنگی، گرفتگی و انقباض روحی گفته می‌شود که در مسیر سلوک معنوی برای سالک پدید می‌آید. این حالت زمانی رخ می‌دهد که سالک احساس کند از لطف، رحمت و حضور الهی فاصله گرفته است. قبض در حقیقت بخشی از جریان طبیعی سلوک است و به تعبیر عرفا، یکی از احوال معنوی محسوب می‌شود. حالاتی که به صورت موقت بر قلب سالک عارض می‌شوند و تحت کنترل او نیستند.

مفهوم قبض در عرفان

قبض حالتی است که در آن دل عارف تنگ و مضطرب می‌شود، گویا نور رحمت الهی موقتاً از او گرفته شده است.

این حالت نشان‌دهنده نوعی آزمون یا پالایش الهی است که هدف آن، تهذیب نفس و تقویت روح سالک است.

قبض نقطه مقابل بسط است. اگر بسط به معنای گشایش، سرور و انبساط روحی باشد، قبض حالتی از انقباض و گرفتگی است که سالک را به درون خویش وادار می‌کند.

ویژگی‌های قبض در عرفان

1. تجربه روحی:

سالک در قبض احساس می‌کند که نور ایمان و حضور خداوند در دل او کاهش یافته است.

این حالت با اندوه، بی‌قراری و نوعی سکوت درونی همراه است.

 

2. زمینه‌ساز رشد:

قبض یکی از مراحل ضروری سلوک است که باعث خلوص، صبر و توکل بیشتر سالک می‌شود.

عرفا معتقدند که پس از هر قبض، حالتی از بسط یا گشایش رخ می‌دهد که به سالک لذت معنوی بیشتری می‌بخشد.

 

3. بی‌اختیاری قبض و بسط:

قبض و بسط هر دو از طرف خداوند به سالک عطا می‌شوند و تحت اراده و اختیار او نیستند.

در قبض باید صبر و در بسط باید شکرگزاری پیشه کرد.

 

4. نشانه‌های قبض:

احساس بی‌قراری و گرفتگی دل.

کاهش شوق به عبادت و ذکر.

افزایش حزن و اندوه معنوی.

احساس دوری از خداوند.

 

قبض در مقابل بسط

قبض و بسط همچون دو روی یک سکه‌اند و هر دو لازمه تکامل روحانی هستند.

قبض: حالتی از انسداد و تنگنای درونی که باعث بازگشت به درون و تفکر می‌شود.

بسط: حالتی از گشایش و انبساط روح که با شادی و سرور معنوی همراه است.

دیدگاه عرفا درباره قبض

1. محی‌الدین ابن عربی:
ابن عربی قبض را حالتی از حزن می‌داند که برای تزکیه روح و پالایش دل از تعلقات مادی به انسان عطا می‌شود.

2. مولانا:
مولانا در مثنوی معنوی قبض را لازمه مسیر سلوک می‌داند و آن را مرحله‌ای گذرا می‌بیند. او تأکید می‌کند که قبض همچون ابری است که به‌زودی برطرف می‌شود و نور بسط می‌تابد:
این زمان ابر تیره آمد لیک زود
بگذرد، گردد هوا خوش و کبود.

3. حافظ:
حافظ در اشعار خود به قبض اشاره دارد و آن را مرحله‌ای تلخ اما ضروری برای رسیدن به حقیقت می‌داند:
دلم گرفت ز سالوس و طبل زیر گلیم
به آن‌که بر در میخانه برکشم علمی.

4. سهروردی:
سهروردی معتقد است که قبض وسیله‌ای برای شناخت عمیق‌تر خداوند است. او می‌گوید این حالت سالک را به عبودیت واقعی نزدیک‌تر می‌کند.

 

اقسام قبض در عرفان

1. قبض ناشی از دوری از خداوند:

این نوع قبض به دلیل گناهان یا غفلت‌های سالک ایجاد می‌شود و نشان‌دهنده نیاز او به توبه و بازگشت است.

 

2. قبض ناشی از لطف خداوند:

این نوع قبض حالتی است که خداوند برای آزمودن صبر و استقامت سالک به او عطا می‌کند.

 

3. قبض ناشی از خوف الهی:

این حالت به دلیل درک عظمت خداوند و ترس از قهر و عدالت او ایجاد می‌شود.

 

راه‌های عبور از قبض

1. صبر و توکل:
سالک باید در دوران قبض صبور باشد و به خداوند توکل کند.

2. ذکر و عبادت:
ذکر مداوم و ارتباط با خداوند می‌تواند نور رحمت او را دوباره به دل بازگرداند.

3. تفکر و خلوت:
قبض فرصتی است برای تأمل درون و شناخت عمیق‌تر خویشتن.

 

نتیجه‌گیری

قبض یکی از احوال طبیعی سالک در مسیر سلوک عرفانی است که به‌منظور تزکیه روح و پالایش دل از سوی خداوند به او عطا می‌شود. این حالت گذرا است و سالک با صبر، توکل و عبادت می‌تواند از آن عبور کرده و به مرحله بسط یا گشایش برسد. قبض و بسط، هر دو ابزارهایی الهی‌اند که انسان را در مسیر قرب الهی به کمال نزدیک می‌کنند.

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی