شرحی بر واژه عرفانی نفی و اثبات

باسمه تعالی

شرحی بر واژه عرفانی نفی و اثبات

نفی و اثبات
نفی است رهی که دل به جانان برسد
دل از همه جز خدا، به ایمان برسد
چون هر چه ز غیر حق جدا گردد دل
وصل دل و جان و نور یزدان برسد

 

 

شرح شعر «نفی و اثبات»

این شعر به مفهوم نفی و اثبات در عرفان اسلامی و فلسفه‌های معنوی پرداخته است. نفی در اینجا به معنای رها شدن از تعلقات دنیوی، از خودی و از غیر خدا است، و اثبات به معنای وصل به حقیقت مطلق و اتحاد با خداوند می‌باشد. شاعر در این شعر، به این نکته تأکید دارد که تنها با نفی خود و رهایی از غیر خدا است که انسان می‌تواند به حقیقت والا و وصل به جانان (خداوند) برسد. این مفاهیم در عرفان به مفهوم توکل به خداوند و اتحاد با او است.

---

بیت اول:

"نفی است رهی که دل به جانان برسد
دل از همه جز خدا، به ایمان برسد"

در این بیت، شاعر می‌گوید که نفی یا رها کردن از تمام تعلقات دنیوی، راهی است که انسان را به جانان (خداوند) می‌رساند. نفی به معنای جدا شدن از هر چیزی است که مانع اتصال به خداوند و حقیقت می‌شود. در اینجا، دل باید از هر چیزی غیر از خدا پاک و آزاد شود تا بتواند به ایمان واقعی و وصل به خدا دست یابد. این مفاهیم در عرفان اسلامی و در متون معنوی، به رهایی از خودپرستی و دلبستگی به دنیا اشاره دارند.

---

بیت دوم:

"چون هر چه ز غیر حق جدا گردد دل
وصل دل و جان و نور یزدان برسد"

در این بیت، شاعر توضیح می‌دهد که وقتی دل از هر چیزی که غیر از حق (خداوند) است، جدا گردد، تنها در آن صورت است که به وصل واقعی یعنی اتحاد با خداوند دست خواهد یافت. به عبارت دیگر، هر گاه دل از دنیا، نفس و تعلق به غیر خدا رها شود، به نور یزدان و حقیقت الهی وصل می‌شود. این وصل، نه تنها اتحاد با خداوند است بلکه همراه با نور و هدایت الهی می‌باشد که دل و جان انسان را از تاریکی‌ها و گمراهی‌ها روشن می‌کند.

---

مفاهیم کلیدی:

1. نفی و رهایی: در این شعر، نفی به معنای رها شدن از هر چیزی است که انسان را از خداوند دور می‌کند. این مفاهیم، به ویژه در عرفان اسلامی، به معنی جدا شدن از خود و دنیا و نزدیک شدن به حقیقت الهی است.

2. وصل به خداوند: وقتی که دل از تعلقات دنیوی و غیر الهی آزاد می‌شود، انسان به وصل و اتحاد با خداوند می‌رسد. این مفهوم در عرفان به معنی اتحاد با حقیقت مطلق و حضور در معیت خداوند است.

3. نور یزدان: در این بیت‌ها، به نور یزدان اشاره می‌شود، که نماد هدایت الهی و رحمت خداوند است. وقتی دل از غیر خدا جدا می‌شود، این نور به آن دل می‌تابد و آن را از تاریکی‌ها و بدبختی‌ها می‌رهاند.

 

---

پیام کلی:

شعر «نفی و اثبات» به ما می‌آموزد که تنها با رهایی از تعلقات دنیوی و نفی خود است که انسان می‌تواند به حقیقت و خداوند وصل شود. این پیام در بسیاری از متون عرفانی و فلسفی مطرح شده است که برای رسیدن به خداوند و حقیقت مطلق، باید از هوی و هوس‌های دنیوی و خودخواهی رهایی یافت و در نهایت به ایمان حقیقی و نور الهی دست یافت. نفی و اثبات در این شعر به معنای رهایی از غیر خدا و رسیدن به حقیقت یزدان است که همان وصل با خداوند و نور ایمان می‌باشد.

 

تعریف نفی و اثبات:

نفی و اثبات مفهومی فلسفی، عرفانی و منطقی است که برای تبیین راه رسیدن به حقیقت یا توصیف خداوند استفاده می‌شود. این دو مفهوم در بطن آموزه‌های عرفانی اسلامی، خاصه در "شهادت توحید" و تفسیرهای وحدت وجودی، نقش اساسی دارند.

---

۱. نفی

"نفی" به معنای انکار یا حذف هر چیزی است که محدودیت یا نقصی را بر حقیقت مطلق وارد می‌کند. در حوزه عرفان و فلسفه اسلامی، نفی به این معناست که انسان تمام مظاهر غیرحقیقی یا ناپایدار را از ذهن و دل خود کنار بگذارد. این مرحله معمولاً شامل شناسایی و رد هر آن چیزی است که به اشتباه به جای حقیقت مطلق (خداوند) قرار گرفته است.

نکات مهم درباره نفی:

در عرفان: نفی به معنای از بین بردن تمامی تعلقات دنیوی و غیرالهی است. به عبارتی، نفی همه چیزهایی است که وجود مستقل ندارند.

در منطق: نفی یک حکم به معنای انکار آن است. برای مثال، "این شیء زنده نیست" یک حکم نفی است.

در توحید: عبارت "لا اله" (هیچ معبودی نیست) در شهادتین، مرحله نفی است. این بخش تأکید دارد که هیچ معبودی جز خداوند وجود ندارد.

هدف: پاک‌سازی دل و ذهن برای پذیرش حقیقت مطلق.

 

---

۲. اثبات

"اثبات" به معنای تأیید یا تأکید بر وجود حقیقت است. در زمینه فلسفی و عرفانی، اثبات به معنای پذیرش حقیقتی است که بدون نقص، پایدار و مطلق است. در عرفان، این مرحله جایی است که انسان پس از نفی تمام مظاهر غیرحقیقی، به شناخت و پذیرش حقیقت مطلق یعنی خداوند می‌رسد.

نکات مهم درباره اثبات:

در عرفان: اثبات به معنای مشاهده یا تجربه‌ی حضور خداوند است. در این مرحله، دل به شناخت حقیقی خداوند نائل می‌شود.

در منطق: اثبات به معنای تأیید یک حکم است. مثلاً "خورشید نور می‌دهد" یک حکم اثباتی است.

در توحید: عبارت "الا الله" (جز خداوند) در شهادتین، مرحله اثبات است که یگانگی و الوهیت خداوند را اعلام می‌کند.

هدف: رسیدن به یقین و شناخت.

 

---

نفی و اثبات در توحید:

نفی و اثبات در زمینه شهادت توحید (لا اله الا الله) به وضوح دیده می‌شود:

1. نفی (لا اله): هیچ معبودی جز خداوند نیست. این نفی تمام خدایان دروغین و موجودات وابسته است.

2. اثبات (الا الله): تنها خداوند شایسته عبادت است. این اثبات یگانگی خداوند است.

 

---

نفی و اثبات در عرفان:

در عرفان اسلامی، این دو مرحله به‌عنوان بخشی از سفر معنوی سالک مطرح می‌شوند:

نفی: سالک از هرگونه تعلقات دنیوی، هوی و هوس، و هر چیزی که او را از حقیقت دور کند، دست می‌کشد.

اثبات: سالک به حقیقت یکتا (خداوند) می‌رسد و درک می‌کند که تمام هستی جلوه‌ای از اوست.

 

---

اهمیت نفی و اثبات:

1. در فلسفه: این دو مفهوم برای شناخت هستی و حقیقت به کار می‌روند.

2. در عرفان: راه پاک‌سازی دل و اتصال به خداوند است.

3. در منطق: برای ایجاد استدلال‌های دقیق و قابل قبول ضروری است.

4. در توحید: برای رسیدن به معرفت حقیقی از یگانگی خداوند حیاتی است.

 

خلاصه: نفی و اثبات دو روی یک سکه‌اند. نفی به معنای انکار مظاهر غیرحقیقی و اثبات به معنای پذیرش حقیقت مطلق است. این دو مفهوم ابزارهایی برای رسیدن به شناخت و یقین در حوزه‌های مختلف معرفتی هستند.

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی