شرحی بر واژه عرفانی ذکر

باسمه تعالی

 

شرحی بر واژه عرفانی ذکر

 

ذکر

ذکر ما چون زمزمه با دلرباست
ذکر قلبی، در خفا و بی صداست
ذکر دیگر، در عمل آید پدید
یاد حق، ذکری فراتر از نداست

این شعر به ذکر و یاد خداوند در عالم باطن و ظاهر پرداخته است. در عرفان اسلامی، ذکر به معنای یادآوری خداوند و تکرار نام‌های الهی به‌طور قلبی یا زبانی است که در نهایت می‌تواند انسان را به حضور خداوند و آرامش درونی برساند. شاعر در اینجا به دو نوع ذکر اشاره دارد: ذکر قلبی و ذکر عملی. در ادامه، شرح هر بیت آمده است:

1. ذکر ما چون زمزمه با دلرباست
در این بیت، شاعر به زیبایی از ذکر قلبی سخن می‌گوید. او ذکر را همچون زمزمه‌ای نرم و دل‌نشین توصیف می‌کند که در دل انسان می‌جوشد و به دل‌ربایی و جذابیتِ خداوند اشاره دارد. این ذکر در قلب انسان است و همچون صدای نرم و دلنشین در درون او طنین‌انداز می‌شود. به عبارت دیگر، این ذکر نه تنها زبانی بلکه عمیقاً در باطن انسان حضور دارد و رابطه‌ای عاشقانه با خداوند برقرار می‌کند.

2. ذکر قلبی، در خفا و بی صداست
در اینجا، شاعر بر ذکر درون تأکید می‌کند که نه در ظاهر بلکه در خفا و در سکوت دل صورت می‌گیرد. این ذکر هیچ نیازی به صدای بلند یا حضور در مکان خاصی ندارد؛ بلکه در سکوت دل و در خلوت فردی، انسان می‌تواند یاد خداوند را در دل خود بپروراند. این نوع ذکر چیزی است که نهان است و به‌طور مستقیم به دیگران قابل شنیدن نیست، اما در حقیقت از آوای دل برمی‌خیزد. ذکر قلبی نشان‌دهنده توجه باطنی به خداوند است و بر ارتباط درونی با او دلالت دارد.

3. ذکر دیگر، در عمل آید پدید
در این بیت، شاعر به ذکر عملی اشاره می‌کند. این ذکر در ظاهر و در عمل نمود پیدا می‌کند. عمل به معنای انجام کارهای نیکو، عبادات، و رفتارهایی است که نشان‌دهنده یاد خداوند است. این ذکر در عمل و رفتار انسان ظاهر می‌شود، و انسان از طریق اعمال خود یاد خداوند را در دنیای مادی به نمایش می‌گذارد. عمل می‌تواند معانی مختلفی داشته باشد، از جمله نماز، روزه، کمک به دیگران، صداقت، و دیگر صفات نیکو که در نهایت همگی یاد خداوند را در دل انسان‌ها تقویت می‌کنند.

4. یاد حق، ذکری فراتر از نداست
در این بیت، شاعر تأکید می‌کند که یاد خداوند چیزی فراتر از مجرد ندا و صدا است. این اشاره به آن دارد که ذکر به معنی واقعی، تنها به گفتار یا صدای بلند محدود نمی‌شود، بلکه عمق و حقیقت آن در باطن انسان است. یاد حق به معنای واقعی، حضور دائم خداوند در قلب و روح انسان است که فراتر از هر گونه ندا و کلام است. این یاد خداوند در حقیقت هم در دل و هم در عمل انسان نمایان می‌شود و نشان‌دهنده حضور خداوند در تمامی ابعاد زندگی فردی است.

 

جمع‌بندی:

شعر به نوعی از ذکر به نام ذکر قلبی و ذکر عملی اشاره دارد. ذکر قلبی به معنای یاد خداوند در دل و در سکوت باطن است که با دلربایی و حس عاشقانه به خداوند همراه است. این ذکر در خفا و به دور از هرگونه نمایش بیرونی صورت می‌گیرد. در مقابل، ذکر عملی به معنی یاد خداوند از طریق عمل است که در رفتار و کردار انسان نمایان می‌شود. در این حالت، انسان در اعمال خود به یاد خداوند است و این اعمال، در واقع ذکر عملی خداوند به شمار می‌آید. اما در نهایت، یاد حق چیزی فراتر از صدای ظاهری است؛ این یاد خداوند به عمق دل و روح انسان‌ها نفوذ می‌کند و در زندگی انسان در تمامی ابعاد خود تجلی می‌یابد. بنابراین، ذکر در این شعر به معنای حضور مستمر خداوند در قلب و جان انسان است، که نه فقط در کلام بلکه در عمل و درون انسان تجربه می‌شود.

 

 

ذکر در لغت به معنای یادآوری، نام بردن، یا تکرار یک واژه است. در اصطلاح دینی و عرفانی، ذکر به معنای یاد خداوند یا تکرار نام‌های الهی است که با هدف تقویت ارتباط معنوی و نزدیک‌تر شدن به خداوند انجام می‌شود. ذکر به عنوان یکی از عبادات مهم در اسلام شناخته می‌شود و در عرفان، وسیله‌ای برای تزکیه نفس و پاکسازی دل است.

تعریف ذکر در اسلام

در قرآن و حدیث، ذکر به معنای یادآوری و ذکر خداوند با زبان یا قلب آمده است. ذکر یکی از عبادات اصلی در دین اسلام است که می‌تواند به صورت زبانی یا قلبی انجام شود.

1. ذکر زبانی:
این نوع ذکر شامل تکرار نام‌های خداوند یا اذکار خاصی است که در نمازها، دعاها، و عبادات دیگر آمده است. به‌عنوان مثال، گفتن سبحان‌الله، الحمدلله، الله‌اکبر از جمله اذکار زبانی هستند.

2. ذکر قلبی:
به معنای یادآوری خداوند در دل و قلب است. در این حالت، انسان از طریق توجه باطنی و شهود قلبی به یاد خداوند می‌افتد، حتی زمانی که کلمات به زبان نمی‌آید.

 

ذکر در قرآن

1. آیه 39 سوره احزاب:
«یُسَبِّحُ لَهُ مَا فِی السَّماواتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»
در این آیه به ذکر و تسبیح خداوند اشاره شده است، که تمامی موجودات در جهان در حال ذکر و ستایش خداوند هستند.

2. آیه 28 سوره رعد:
«أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»
این آیه نشان می‌دهد که قلب انسان تنها با ذکر و یاد خداوند آرامش می‌یابد.

 

ذکر در عرفان

در عرفان اسلامی، ذکر به‌عنوان ابزاری برای رسیدن به نزدیکی به خداوند و پاکسازی قلب از تعلقات دنیوی به‌شمار می‌آید. عارفان ذکر را طریقی برای احیای دل و نورانی کردن آن می‌دانند.

1. ذکر برای قرب به خدا:
ذکر در عرفان نه‌تنها به یادآوری لفظی خداوند، بلکه به درک حضور خداوند در تمامی لحظات زندگی و ذهن اشاره دارد. دلتنگی برای خدا و توجه به حضور الهی از ویژگی‌های ذکر در عرفان است.

2. ذکر به‌عنوان وسیله‌ای برای تزکیه نفس:
در عرفان، ذکر باعث از بین رفتن غفلت و ناآگاهی انسان می‌شود و دل را از آلودگی‌های نفسانی پاک می‌کند.

 

انواع ذکر

1. ذکر لفظی:
همان‌طور که اشاره شد، شامل تکرار کلمات خاصی است که در قرآن و حدیث آمده است. این ذکر می‌تواند در قالب دعاها، اذکار، یا آیات قرآن باشد.

2. ذکر مستمر و بی‌وقفه:
در برخی مکاتب عرفانی، ذکر به‌عنوان یک حالت درونی و مستمر معرفی می‌شود که به طور دائم در دل و ذهن سالک جریان دارد و هیچ‌گاه از یاد خدا غافل نمی‌شود.

3. ذکر در حین عبادات:
ذکر در عباداتی چون نماز، روزه، و حج به‌عنوان ابزاری برای رسیدن به توجه کامل به خدا و احساس حضور او انجام می‌شود.

 

تاثیرات ذکر

1. آرامش دل:
یکی از آثار ذکر، ایجاد آرامش و سکون در دل انسان است. همان‌طور که در آیه قرآن آمده، دل انسان تنها با ذکر خداوند آرامش می‌یابد.

2. پاکسازی از گناهان:
ذکر به‌عنوان وسیله‌ای برای تزکیه نفس و پاکسازی از رذایل اخلاقی و گناهان شناخته می‌شود.

3. ارتباط عمیق با خداوند:
ذکر باعث تقویت ارتباط معنوی انسان با خداوند می‌شود و می‌تواند موجب جذب رحمت الهی و رفع مشکلات و بلاها گردد.

 

---

نتیجه‌گیری

ذکر در اسلام و عرفان به معنای یادآوری خداوند با زبان یا دل است و از جمله عبادات مهمی است که به‌منظور پاکسازی قلب، ایجاد آرامش در دل، و تقویت ارتباط با خداوند انجام می‌شود. ذکر می‌تواند در قالب اذکار زبانی یا توجه باطنی به خداوند صورت گیرد و برای سالکان راه عرفان، ابزاری برای رسیدن به حضور دائم الهی و تجلی نور الهی است.

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی