تحلیلی بر مثنوی نامه ای به کارگزار بصره

باسمه تعالی

تحلیلی  بر نامه ای به کارگزار بصره 

نظر محتوایی نامه‌ای عرفانی و تربیتی به کارگزار بصره، عثمان بن حنیف است، برگرفته از آموزه‌های نهج البلاغه، با محوریت عدل، تقوا، ساده‌زیستی و هم‌نشینی با فقرا. برای تحلیل دقیق و ارجاع هر بخش، می‌توان آن را در قالب تقسیم ۳۰ بیت و نکته‌برداری انجام داد. در ادامه تحلیل مصرع‌به‌مصرع و ارجاع به مفاهیم نهج البلاغه آمده است:

فراز ۱–۵ (مقدمه و سپاس خداوند)

1. بنام خداوند فضل و کرم / که از فیض او، شد جهان، پر نعم

   • تحلیل: سپاس و ستایش خداوند به‌عنوان منبع فضل و کرم.
   • ارجاع: مفاهیم افتتاحی نهج البلاغه، نامه‌ها و خطبه‌ها که با ستایش خدا آغاز می‌شود.

2. یزدان گرفتم توان و صفا / که گردم به اخلاص او آشنا

   • تحلیل: تکیه بر توان و صفای الهی و کسب اخلاص.
   • ارجاع: خطبه ۱ نهج البلاغه، ستایش برای صفای روح و دوری از ریا.

3. بگفتا علی: راوی علم و دین / ز اعماق جان و ز روی یقین

   • تحلیل: علی (ع) خود را معرف علم و دین و یقین معرفی می‌کند.
   • ارجاع: خطبه ۱۶ نهج البلاغه، «انا علی…»؛ معرفی پیامبرگونه خود و راهنمایی مردم.

4. به عثمان، تو ای کاردار امین / سفارش کنم بر تو فهوای دین

   • تحلیل: خطاب مستقیم به کارگزار امین، سفارش به رعایت دین.
   • ارجاع: نامه ۲۵ نهج البلاغه، توصیه‌های علی به کارگزارانش.

5. بگویم تو را از ره مصطفی / که او رهبر خلق و دارد صفا

   • تحلیل: تبیین ضرورت پیروی از راه پیامبر (ص) و صفا.
   • ارجاع: نامه ۳۹ نهج البلاغه، پایبندی به سنت پیامبر برای کارگزاران.

فراز ۶–۱۰ (ساده‌زیستی و رهبر بودن)

6. تو باید مثال علی باشد / تنه چون اهل لهو و کسی باشد

   • تحلیل: توصیه به الگو بودن و دوری از لهو و فساد.
   • ارجاع: نامه ۳۲ نهج البلاغه، سفارش به تقوی و نمونه بودن مدیران.

7. تا گر من به نان جو قانع شدم / ز نفس و هوا سخت مانع شدم

   • تحلیل: علی (ع) به قناعت و مقابله با نفس اشاره دارد.
   • ارجاع: خطبه قاصعه، اخلاق ساده‌زیستی و مقابله با هوا و هوس.

8. تو هم رهبر خلق باشی چنین / که دنیا بماند چو ماری گزین

   • تحلیل: هشدار نسبت به دنیازدگی و تاکید بر رهبری اخلاقی.
   • ارجاع: نامه ۵۱ نهج البلاغه، تکیه بر عدالت و دوری از دنیاپرستی.

9. شنیدم که مهمان شدی محفلی / به خوان زر و باده ی غافلی

   • تحلیل: نکوهش شرکت در مجالس زرق و برق دنیا.
   • ارجاع: نامه ۵۳ نهج البلاغه، پرهیز از مجالس اشراف و غفلت.

10. چرا بر سر سفره غافلان؟ / نشستی چو آئینه ی در میان

    • تحلیل: یادآوری جایگاه انسانی و عبرت‌گیری از محیط پیرامون.
    • ارجاع: نامه ۳۴ نهج البلاغه، دوری از همنشینی با غافلان.

فراز ۱۱–۱۵ (هم‌نشینی با فقرا و عدالت)

11. ندیدی چرا ماندگانِ در زمین / ز نان خالی است سفره و دل غمین؟

    • تحلیل: توجه به محرومان و مستمندان.
    • ارجاع: نامه ۲۷ نهج البلاغه، اهمیت رسیدگی به فقرا.

12. ندیدی که درویش بی یار و کس / ندارد پناهی، به جز دادرس

    • تحلیل: فقرا تنها به عدل و داد خداوند امید دارند.
    • ارجاع: خطبه ۱۸ نهج البلاغه، تاکید بر حمایت از مستضعفان.

13. و باید که با مردمان هم‌نشین / نه با اغنیا و نه با دل‌نشین

    • تحلیل: توصیه به همنشینی با مستضعفان و دوری از اشراف.
    • ارجاع: نامه ۳۹ نهج البلاغه، دوری از مجلل‌زیستی.

14. اگر سفره‌ای پر ز نوش و غذاست / کنارش فقیری به رنج و بلاست

    • تحلیل: سهم دادن به فقیران، اخلاق اجتماعی و مهربانی.
    • ارجاع: نامه ۳۶ نهج البلاغه، مراقبت از نیازمندان.

15. مخور لقمه‌ای کز دل بینواست / که آهش تو را در قیامت جزاست

    • تحلیل: هشدار الهی نسبت به ظلم به فقرا و مستمندان.
    • ارجاع: نامه ۵۱ نهج البلاغه، توجه به حقوق دیگران.

فراز ۱۶–۲۰ (دنیا و زهد)

16. جهان صحنه ی بازی و در گذر / کسی با زر و تاج ناید ثمر

    • تحلیل: دنیا ناپایدار و فریبنده است؛ زر و مقام بی‌ثمرند.
    • ارجاع: خطبه ۷ نهج البلاغه، بی‌ثباتی دنیا و فناپذیری آن.

17. ز کار شبانان تو را اقتدا / که باشد چو چوپان، ره دین خدا

    • تحلیل: الگوبرداری از ساده‌زیستی و صداقت شبانان.
    • ارجاع: خطبه ۱۰ نهج البلاغه، ساده‌زیستی و بی‌تکلف بودن.

18. به دنیا مکن تکیه‌ای نامور / که باشد فریب و سرای گذر

    • تحلیل: پرهیز از غرور و فریب دنیا.
    • ارجاع: نامه ۵۴ نهج البلاغه، بی‌تکیه بر دنیا و ثروت.

19. که فردا تو مانی به خاک و غبار / نه چیزی بماند به جا و قرار

    • تحلیل: یادآوری مرگ و زوال دنیا.
    • ارجاع: خطبه ۴۹ نهج البلاغه، گذرایی دنیا.

20. چو خواهی بمانی به پیش خدای / به عدل و به تقوا کنون ره گشای

    • تحلیل: تقوا و عدل، راه ماندگاری در پیشگاه الهی.
    • ارجاع: نامه ۵۶ نهج البلاغه، عدالت و تقوا، رکن حکومت.

فراز ۲۱–۳۰ (تقوی، صدق و همدلی با فقرا)

21. بترس از خدای جهان‌آفرین / که داند تو را با دل و با یقین

    • تحلیل: ترس و توجه به خداوند، آگاهی کامل او از دل‌ها.
    • ارجاع: خطبه ۱۷ نهج البلاغه، ترس از خدا و صداقت باطن.

22. چو پنهان کنی خوان و مهمانیت / که فردا کند بر تو رسوائیت

    • تحلیل: پنهان کردن خیرات و نیت بد، به قیامت باز می‌گردد.
    • ارجاع: نامه ۵۲ نهج البلاغه، صداقت در نیت و عمل.

23. دل خود نهان کن به راه خدا / برون کن دل از فتنه و کیمیا

    • تحلیل: پرهیز از فساد و دنیاپرستی، پاکی دل.
    • ارجاع: نامه ۵۱ نهج البلاغه، پاکی دل و تقوا.

24. تو ای مرد با صدق و با اعتقاد / به مردم رسان مهر بی‌انتقاد

    • تحلیل: محبت و انصاف به مردم، صداقت در رفتار.
    • ارجاع: نامه ۳۷ نهج البلاغه، توصیه به مهربانی و حسن خلق.

25. مکن با فقیران ستیزی به کار / که نفرینشان گیردت بی‌شمار

    • تحلیل: پرهیز از ظلم و ستم به فقرا.
    • ارجاع: نامه ۴۴ نهج البلاغه، رعایت حقوق مستضعفان.

26. اگر با توانگر شدی هم‌نشین / به مسکین نگر، باش با او قرین

    • تحلیل: هم‌نشینی با ثروتمند و در عین حال رعایت عدالت با فقیر.
    • ارجاع: نامه ۴۳ نهج البلاغه، توازن در رفتار با مردم.

27. چه بسیار مردم که با مال و زر / فرو شد به دوزخ به خواری و شر

    • تحلیل: هشدار نسبت به گرفتار شدن انسان در دنیاپرستی.
    • ارجاع: نامه ۵۱ نهج البلاغه، دنیاپرستی و عواقب آن.

28. نه اشراف ماند، نه آن باده‌خوار / نه زرین‌سراها، نه آن نامدار

    • تحلیل: بی‌ارزشی و فناپذیری ثروت و مقام.
    • ارجاع: خطبه ۷ نهج البلاغه، تاکید بر بی‌ثباتی دنیا.

29. چو خواهی بمانی به دین خدا / برو با فقیران ره مصطفی

    • تحلیل: رهایی از دنیا و ماندگاری در دین با هم‌نشینی با فقرا.
    • ارجاع: نامه ۵۶ نهج البلاغه، دوری از دنیا و پیروی از راه پیامبر.

30. "رجالی" مرو سوی زرق جهان / که این‌ها وبال دل است و نهان

    • تحلیل: ختم با توصیه عملی، پرهیز از زرق و برق دنیا.
    • ارجاع: خطبه ۱۰ نهج البلاغه، دوری از دنیازدگی و فساد.

نویسنده

دکتر علی رجالی