تحلیلی بر مثنوی نامه ای به مالک اشتر نخعی

باسمه تعالی

تحلیلی بر مثنوی  نامه ای به مالک اشتر نخعی 

 

بیت ۱

متن:
به نام خداوند عشق و صفا که بخشد به دل‌ها سکون و رضا

شرح:
به نام خداوند عشق و پاکی، که دل‌ها را آرامش و رضایت می‌بخشد.

تحلیل:

• افتتاح نامه با یاد خداوند، تأکید بر محبت و آرامش دل‌ها به عنوان اساس حکومت و رهبری دارد.
• سکون و رضا، دو مرحله از تکامل روحانی هستند: سکون، آرامش قلبی؛ و رضا، پذیرش حکمت الهی.

بیت ۲

متن:
خداوند رحمان، خدای رحیم، جهان‌آفریننده‌ی خوش نعیم

شرح:
خداوند مهربان و رحیم، آفریننده‌ی جهانی سرشار از نعمت و خوبی.

تحلیل:

• تأکید بر صفت رحمان و رحیم به عنوان پایه عدالت و رأفت در حکومت است.
• این بیت یادآور است که تصمیمات حاکم باید جلوه‌ای از مهربانی خدا باشد.

بیت ۳

متن:
درود خدا بر نبی و امام، رساننده‌ی نور و عشق و پیام

شرح:
درود خدا بر پیامبر و امام، که نور، محبت و پیام الهی را منتقل می‌کنند.

تحلیل:

• این بیت بر هدایت الهی و نقش رهبران دینی در جامعه تأکید دارد.
• "نور و عشق و پیام" سه عنصر اصلی هدایت انسان‌هاست.

بیت ۴

متن:
نبی‌ای که شد مقتدای بشر، امین خدا در همه خیر و شر

شرح:
پیامبری که الگوی انسان‌ها شد و امین خدا در امور نیک و بد.

تحلیل:

• پیامبر به عنوان الگوی اخلاقی و سیاسی معرفی شده است.
• "امین خدا" نشان می‌دهد که عدالت او تابع اراده الهی است.

بیت ۵

متن:
به مالک چنین گفت مولا علی: که ای یار صدیق عصر نبی

شرح:
امیرالمؤمنین علی به مالک گفت: ای دوست صادق زمان پیامبر.

تحلیل:

• آغاز رسمی نامه است و اعتماد علی به مالک را نشان می‌دهد.
• اشاره به تقوا و صداقت مالک، شرط پذیرش مسئولیت است.

بیت ۶

متن:
تو را می‌فرستم به مصر کهن که باشی نگهبان دین و سنن

شرح:
تو را به مصر می‌فرستم تا حافظ دین و سنت‌های الهی باشی.

تحلیل:

• مأموریت مالک حفظ عدالت و دین است.
• تأکید بر اجرای صحیح سنت‌ها و قوانین الهی.

بیت ۷

متن:
به قومی که بودند در امتحان، گهی بر ره عدل و گه بر گمان

شرح:
تو با قومی روبه‌رو هستی که در آزمون الهی‌اند، گاهی به راه عدالت گرایش دارند و گاهی با ظن و گمان رفتار می‌کنند.

تحلیل:

• اشاره به شرایط دوگانه جامعه و ضرورت حکمت در مدیریت دارد.
• "راه عدل" و "راه گمان" نماد چالش‌های اخلاقی و اجتماعی هستند.

بیت ۸

متن:
تو مالک! بدان این امانت خطیر تو را می‌دهد خالقت، دست گیر

شرح:
ای مالک! بدان این مسئولیت سنگین را خداوند متعال به تو سپرده و دستگیرت است.

تحلیل:

• تأکید بر مسئولیت الهی و سنگینی ماموریت حاکم.
• اعتماد الهی پشتوانه اجرای درست عدالت است.

بیت ۹

متن:
به تقوا بیارای دل را نخست، عدالت بنای حکومت ز توست

شرح:
دل خود را با تقوا بیارای، زیرا عدالت پایه و اساس حکومت توست.

تحلیل:

• تقوا شرط اصلی برای حکمرانی عادلانه است.
• بدون تزکیه نفس، عدالت امکان‌پذیر نیست.

بیت ۱۰

متن:
مبین خود فزون بر سر دیگران که گردد دلت سخت و سنگین چنان

شرح:
غرور و برتری‌جویی را کنار بگذار، که دل تو سخت و سنگین نشود.

تحلیل:

• هشدار اخلاقی به حاکم در برابر تکبر و خودبرتربینی.
• یادآوری می‌کند که عدالت و رأفت با سنگدلی سازگار نیست.

بیت ۱۱

متن:
چو آید به جانت تکبر غرور، نما کین و اجحاف از دل به دور

شرح:
اگر تکبر و غرور بر تو چیره شد، کینه و ظلم را از دل دور کن.

تحلیل:

• این بیت بر کنترل نفس و دوری از ظلم تأکید دارد.
• ترکیب اخلاق فردی و حکومتی در آن دیده می‌شود.

بیت ۱۲

متن:
نگردد به مردم جفایی روا که فرمان من همچو حکم خدا

شرح:
به مردم ظلم نکن، چرا که فرمان من مانند حکم خدا نیست.

تحلیل:

• هشدار در برابر سوءاستفاده از قدرت.
• یادآوری می‌کند که حاکم انسانی است و نباید خود را برابر خدا ببیند.

بیت ۱۳

متن:
که این‌گونه گفتار و رفتار و کار نباشد نکو در دل و کردگار

شرح:
چنین گفتار و رفتار و کردار نباید نزد خداوند پسندیده باشد.

تحلیل:

• ارتباط مستقیم بین اخلاق فردی حاکم و پذیرش آن توسط خداوند.
• عدالت و حسن رفتار با مردم، معیار ارزشمندی است.

بیت ۱۴

متن:
چو خواهی که یزدان کند عفو ما، تو بگذر ز مردم، ز کردارها

شرح:
اگر می‌خواهی خدا تو را ببخشد، از مردم در گذر و رفتار نیکو داشته باش.

تحلیل:

• تأکید بر عفو و گذشت حاکم به عنوان الگویی برای رعیت.
• پیوند بین فضل الهی و رفتار انسانی.

بیت ۱۵

متن:
سپاه تو بی‌خلق ناید به کار که مردم سپاهند در روزگار

شرح:
سپاه تو بدون اخلاق کارآمد نیست، زیرا مردم اساس قدرت هستند.

تحلیل:

• رفتار اخلاقی فرماندهان و حکمرانان بر توانمندی جامعه تأثیر مستقیم دارد.
• مردم سرمایه اصلی حکومتند.

بیت ۱۶

متن:
بپرهیز زآن کس که دارد خطا، که پیشینه‌اش پر ز جور و جفا

شرح:
از کسی که سابقه ظلم و ستم دارد، دوری کن.

تحلیل:

• تأکید بر گزینش افراد صالح و با تقوا برای مسئولیت‌ها.
• پیشینه اخلاقی ملاک اعتماد و همکاری است.

بیت ۱۷

متن:
تو نزدیک کن مرد اهل یقین که یار تو باشد به راه مبین

شرح:
با فرد باایمان و درستکار همکاری کن، که یار تو در مسیر عدالت باشد.

تحلیل:

• اهمیت همراهی با افراد متقی و قابل اعتماد در حکومت.
• هم‌راستایی اخلاق و سیاست.

---

بیت ۱۸

متن:
بپرهیز از ظلم و از احتکار که ویران کند ملک و هم اعتبار

شرح:
از ظلم و احتکار پرهیز کن، زیرا باعث ویرانی حکومت و از بین رفتن اعتبار آن می‌شود.

تحلیل:

• هشدار اجتماعی و اقتصادی در برابر ظلم و فساد.
• عدالت اقتصادی شرط پایداری حکومت است.

---

بیت ۱۹

متن:
به دهقان بده فرصت کشت و کار، شکوفا شود گوشه گوشه دیار

شرح:
به کشاورز فرصت کشت و کار بده تا همه جا آباد شود.

تحلیل:

• تأکید بر عدالت اجتماعی و حمایت از تولید.
• رفاه عمومی نتیجه رعایت حقوق مردم است.

---

بیت ۲۰

متن:
مبادا که لشکر شود بهترین که از دیدن خلق باشی غمین

شرح:
نباید که بهترین نیروهایت باعث غم و اندوه تو در دیدن مردم شود.

تحلیل:

• هشدار درباره سوءاستفاده از قدرت نظامی.
• پایداری حکومت نیازمند رحمت و انصاف است.

---

بیت ۲۱

متن:
فروتن بمان همچو عبد حقیر که این است راه سرافراز و پیر

شرح:
فروتن باش مانند بنده حقیر، که این راه سرافرازی حقیقی است.

تحلیل:

• فروتنی شرط عزت حقیقی حاکم.
• سرافرازی واقعی با تواضع و تقوا حاصل می‌شود.

---

بیت ۲۲

متن:
چو فرمانبری از خدای جهان شود دولتت در پناه و امان

شرح:
اگر از فرمان خداوند پیروی کنی، حکومتت در پناه و امنیت خواهد بود.

تحلیل:

• اطاعت از حق، شرط دوام و ثبات حکومت است.
• حکومت متکی بر عدالت الهی پایدار می‌ماند.

---

بیت ۲۳

متن:
مبادا که دنیا فریبت دهد، تو را یاد رود مرگ و روز جزا

شرح:
مبادا دنیا تو را فریب دهد و یاد مرگ و قیامت از خاطرت برود.

تحلیل:

• هشدار نسبت به دلبستگی به دنیا.
• یاد مرگ و قیامت زمینه اجرای عدالت و اخلاق را فراهم می‌کند.

---

بیت ۲۴

متن:
حکومت تو را چون امانت بود، نه غارتگری، عدل و رافت بود

شرح:
حکومت تو امانتی است، نه وسیله غارتگری؛ عدالت و رأفت باید ملاک باشد.

تحلیل:

• حکومت به عنوان امانت الهی معرفی شده است.
• تأکید بر عدالت و رأفت به جای ستم و فساد.

---

بیت ۲۵

متن:
که فردا ز کردار تو پرسش است، ز اعمال و گفتار تو پرسش است

شرح:
فردا در برابر کردار، اعمال و گفتارت مورد سؤال قرار خواهی گرفت.

تحلیل:

• یادآوری مسئولیت فردی و حکومتی.
• همه اعمال حاکم زیر نظر حق و تاریخ است.

---

بیت ۲۶

متن:
به فرمان حق باش پیوسته یار که یاری دهد در مسیر و گذار

شرح:
همواره پیرو فرمان خدا باش، زیرا او در مسیر و گذر یاری می‌کند.

تحلیل:

• تکیه بر فرمان حق، موجب حمایت و هدایت در مسیر حکمرانی می‌شود.
• توازن اخلاق و سیاست با اطاعت از خدا برقرار می‌شود.

 

بیت ۲۷

متن:
که فردا ز کردار تو پرسش است، ز اعمال و گفتار تو پرسش است

شرح:
فردا در برابر کردار، اعمال و گفتار تو مورد سؤال قرار خواهی گرفت.

تحلیل:

• یادآوری مسئولیت فردی و حکومتی حاکم، که هر تصمیم و رفتارش مورد سنجش الهی و تاریخی است.
• تأکید بر عدالت و صداقت در رفتار، زیرا هیچ عملی از دید حق و تاریخ پنهان نمی‌ماند.
• مصرع، پیوند اخلاق فردی با حکمرانی صحیح را نشان می‌دهد و حاکم را به حسابرسی دائم فرا می‌خواند.

بیت ۲۸

متن:
چو خواهی بمانی به تاریخ یاد، مکن بر رعیت به جز عدل و داد

شرح:
اگر می‌خواهی در تاریخ ماندگار شوی، به رعیت جز با عدالت و داد رفتار نکن.

تحلیل:

• تأکید بر ثبت نام نیک و ماندگاری تاریخی حاکم.
• رفتار عادلانه شرط شهرت و یادگار خوب در تاریخ است
•  

• می‌توان این دو مصرع را در یک بیت چنین جمع کرد:

  متن ترکیبی:
  به فرمان حق باش پیوسته یار که یاری دهد در مسیر و گذار

  شرح:
  همواره پیرو فرمان حق باش، زیرا اطاعت از حق تو را در مسیر زندگی و عبور از مشکلات یاری می‌کند.

  تحلیل:

• این بیت پیام اخلاقی و حکومتی روشنی دارد: پایبندی به فرمان حق باعث هدایت، ثبات و عدالت در حکومت و زندگی می‌شود.
• تأکید بر رابطه مستقیم بین اطاعت از حق و پشتیبانی الهی.

بیت ۲۹

متن:
چو خواهی بمانی به تاریخ یاد، مکن بر رعیت به جز عدل و داد

شرح:
اگر می‌خواهی نامت در تاریخ ماندگار باشد، با مردم جز با عدالت و انصاف رفتار نکن.

تحلیل:

• تأکید بر ثبت نام نیک و ماندگاری تاریخی حاکم.
• رفتار عادلانه شرط یادگار خوب و تأثیر مثبت در تاریخ است.
• مفهومی اخلاقی و حکومتی: حاکمیت با عدالت باعث عزت ابدی می‌شود.

بیت۳۰

متن:
به نیکی "رجالی" حکایت نما که این است راه رسول و خدا

شرح:
به نیکی و نیکوکاری عمل کن و رفتار خود را به مردم نشان بده، زیرا این همان راه پیامبر و خداوند است.

تحلیل:

• دستور اخلاقی برای الگو بودن و ثبت رفتار نیک.
• حاکم باید نمونه‌ی عدالت و تقوا باشد تا مردم از او درس بگیرند.
• پیوند مستقیم میان رفتار نیک انسانی و راه پیامبران.

 

نویسنده

دکتر علی رجالی