مثنوی مقاومت از دید قرآن(در دست اقدام)

باسمه تعالی

مثنوی «مقاومت در قرآن»، 

در حال ویرایش

مقاومت و استقامت، از بنیادی‌ترین آموزه‌های قرآن کریم است؛ واژه‌ای که هم در عرصه‌ی فردی و جهاد با نفس، هم در میدان‌های اجتماعی و جهاد با دشمن، و هم در بُعد اعتقادی و حفظ ایمان جلوه‌گر می‌شود. کتاب آسمانی اسلام، مومنان را پیوسته به صبر، پایداری و ایستادگی در برابر مشکلات فراخوانده است؛ آن‌چنان‌که خداوند متعال به پیامبرش فرمان می‌دهد: «فَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ» (هود: ۱۱۲) و نیز بشارت می‌دهد که «إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ» (بقره: ۱۵۳).

این مثنوی کوششی است در سه بخش و سیصد بیت، برای بازتاب همین پیام جاویدان قرآن. در بخش نخست، مقاومت در برابر دشمنان و ستمگران بر پایه‌ی آیات جهاد و صبر ترسیم می‌شود. در بخش دوم، به جهاد اکبر، یعنی استقامت در برابر خواهش‌های نفس و آزمون‌های الهی پرداخته‌ایم. در بخش سوم نیز به پایداری در ایمان و ثبات در اعتقاد، در برابر فشارهای اجتماعی و فتنه‌های زمان توجه شده است.

بدین‌گونه، این دفتر کوششی است برای یادآوری آن حقیقت روشن که قرآن کریم، استقامت را رمز پیروزی، رستگاری و رضوان الهی دانسته و آن را همزاد ایمان معرفی کرده است.

فهرست موضوعی مثنوی «مقاومت در قرآن»

بخش اول: مقاومت در برابر دشمنان و ظلم

• ستایش خداوند و بیان موضوع مقاومت (۱–۱۰)
• آیات جهاد و وعده‌ی نصرت الهی (۱۱–۳۰)
• نمونه‌هایی از مقاومت پیامبران: نوح، موسی، ابراهیم (۳۱–۶۰)
• پایداری رسول اکرم (ص) و یاران او در بدر و احد (۶۱–۸۰)
• نقش مقاومت در حفظ امت اسلامی و پیروزی بر دشمن (۸۱–۱۰۰)

بخش دوم: مقاومت در برابر نفس و گناه 

• شرح آیه‌ی «وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى» (۱۰۱–۱۱۰)
• استقامت در سه عرصه: گناه، مصیبت، عبادت (۱۱۱–۱۳۰)
• خطرات نفس امّاره و وسوسه‌های شیطان (۱۳۱–۱۵۰)
• فضیلت صبر و وعده‌های الهی به مجاهدان نفس (۱۵۱–۱۸۰)
• ثمرات مقاومت در جهاد اکبر و رسیدن به مقام رضا (۱۸۱–۲۰۰)

بخش سوم: مقاومت در برابر فشارهای اجتماعی و حفظ ایمان 

• فرمان قرآن به «فاستقم کما أُمرت» (۲۰۱–۲۲۰)
• بشارت فرشتگان به اهل استقامت (۲۲۱–۲۴۰)
• نمونه‌های صبر و استقامت در اهل‌بیت (ع) (۲۴۱–۲۷۰)
• یادآوری نقش مقاومت در رستگاری مؤمنان (۲۷۱–۲۹۰)
• نتیجه‌گیری: استقامت کلید بهشت و رضوان الهی (۲۹۱–۳۰۰)

 

ساختار سه‌گانه

۱. بخش نخست: مقاومت در برابر دشمنان و ظلم

• تبیین آیات جهاد و صبر
• نمونه‌هایی از مقاومت پیامبران (نوح، موسی، ابراهیم، پیامبر اسلام ص)
• پیوند با امت اسلامی و ضرورت ایستادگی اجتماعی

۲. بخش دوم: مقاومت در برابر نفس و گناه (جهاد اکبر)

• شرح آیه «وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى»
• جایگاه صبر در گناه، مصیبت، عبادت
• تمثیل‌های عرفانی و اخلاقی

3. بخش سوم: مقاومت در برابر فشارهای اجتماعی و فرهنگی
   • استقامت در ایمان، حفظ هویت دینی
   • آیه «فَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ»
   • بشارت‌های الهی به اهل استقامت

پیشنهاد آغاز (بخش اول)

به نام خداوند یزدان پاک
جهان‌آفرین خالق چرخ و خاک

که بخشید بر آدمی جان و هوش
درِ عقل بگشود بر روی گوش

سخن بر زبان از کتاب خداست
که راه رهایی به هر دل نماست

یکی نکته آمد در آن جا عیان
که شد اصل هر صبر و هر امتحان

چو گفت آن کتاب مبین در کلام
مقاومت است اصل راه دوام

۱. به نام خداوند جان و خرد
همان زنده‌یی کز عدم آفرید

۲. خدای بزرگ آفریننده است
که فرمان او اصل پاینده است

۳. به یزدان پناهنده باید شدن
ز طوفان ظلمت رها، ای شدن

۴. کلام خدا چون چراغ حیات
فروزنده‌ی جان و راه نجات

۵. در آن ذکر شد اصل استقامت
که شد بر دل مؤمنان رحمت

۶. چو آمد خطاب از خدای جلیل
که ای بنده‌ی من، بمان بر سبیل

۷. "فَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ" بشنو تو نیز
که استقامت بود رهنمای عزیز

۸. به میدان پیکار ظلم و ستم
بیا ای برادر! به ایمان قدم

۹. نترس از عدو گر به شمشیر تیز
برآید به میدان به خشم ستیز

۱۰. توکل نما بر خدای قدیر
که او یار مومن بود بی‌نظیر

۱۱. چو در بقره آمد آن آیتش
که با دشمنان جُنگ در راه هش

۱۲. "وَقَاتِلُوا" آمد خطاب جهاد
که در راه حق بایدت ایستاد

۱۳. نه آن جنگ کین و هوس‌بازی است
که آن لشکر دین سرافرازی است

۱۴. به حق هرکه پیکار دشمن کند
بهشتی بر او جان روشن کند

۱۵. مجاهد کسی کو به راه خدا
گذارد دل و جان و مالش فدا

۱۶. درونش پر از نور تقوا شود
دل و جان او غرق معنا شود

۱۷. به میدان جهادست رزق حلال
که با خون شهید آید اتصال

۱۸. شهید آن‌که جان بر سر دین نهاد
به خون خویش بر دفتر حق گشاد

۱۹. چو آیات قرآن نوید آورند
که یاران حق را سعادت برند

۲۰. "وَلَا تَهِنُوا" بانگ حق ای شجاع
که در راه ایمان مکن هیچ باع

۲۱. به دلت امید است، ای مرد کار
تو بالاترینی به هر روزگار

۲۲. اگر دشمن آید به ظلم و طغیان
تو باشی توانا چو کوه و چنان

۲۳. به صبر و به ایثار و ایمان قوی
بیفکن ز دل ترس و بیم و دوی

۲۴. "فَاصْبِرْ صَبْرًا جَمِیلًا" شنید
که مومن به صبری چنین برگزید

۲۵. صبوری چراغ ره مؤمنان
که در فتنه‌ها باشد او را امان

۲۶. ستمگر چو آتش به میدان فتاد
تو با صبر و ایمان به میدان بیاد

۲۷. نباشد جهادت به شمشیر تنها
که با صبر هم هست پیروزی این‌جا

۲۸. علی آن امام وفادار دین
که شمشیر حق داشت بر سر زمین

۲۹. به خیبر چو بر کند در را به دست
نشان داد قدرت ز ایمان و بست

۳۰. رسول خدا، مصطفی، رهنما
که آورد پیغام حق از خدا

۳۱. در آن روز بدر و احد با شجاع
بشد تا نماند اثر از صداع

۳۲. به یاران خود گفت با استقامت
ره رستگاری بود در شجاعت

۳۳. مثال شهیدان صدر اسلام
که کردند جان خویش قربان تمام

۳۴. به خون خویش نوشتند بر لوح دین
که پاینده ماند ره مسلمین

۳۵. ز نوح نبی یاد باید نمود
که در طوف طوفان دلش استود

۳۶. به قومش هزاران سخن باز گفت
به هر صبح و شام از خدا باز گفت

۳۷. ولی چون ستم پیشه‌گان کینه‌ور
نکردند جز ظلم و طغیان دگر

۳۸. خداوند فرمود: "صبرش نما
که باشد نجات از برای شما"

۳۹. به موسی نبی در ره فرعون بد
خداوند یاری ز درگاه زد

۴۰. به نیلش گذر داد با یار خویش
که شد دشمنش غرق در کار خویش

۴۱. ابراهیمِ حق، خلیل خدا
که در آتش آمد رها از بلا

۴۲. چو در دل به ایمان چو کوه ایستاد
خدا آتشش را گلستان نهاد

۴۳. مثال استقامت به هر جا عیان
که آیات قرآن دهد بر بیان

۴۴. هر آن‌کس که در راه یزدان بماند
به پاداش او عرش هم جا دهد

۴۵. "الَّذِینَ صَبَرُوا" چو آید به گوش
دل مؤمنان گردد آرام و کوش

۴۶. که هرکس صبور است و توکل کند
به یزدان، دلش بر فلک برزند

۴۷. در این آیه‌ها درس پایداری است
که بر جان عاشق چراغ‌داری است

۴۸. چو امت بخواهد بماند قوی
مقاومتش باید و معنوی

۴۹. نترسد ز دشمن، نلرزد ز زور
که ایمان دهد جان به میدان نور

۵۰. شهیدان به خون خویش آموختند
که در راه حق جان فدا سوختند

۵۱. به قرآن قسم، هرکه ایستاده است
به باغ بهشت جاودان زاده است

۵۲. شهیدان چو شمع شب تیره‌اند
به جان روشنایی به ما داده‌اند

۵۳. خدا گفت: "مترسید" بر اهل دین
که آنان شدند اهل باغ یقین

۵۴. "أَلَّا تَخَافُوا" خطاب الهی است
نوید خدا بر دل آگاهی است

۵۵. ملائک به اهل وفا می‌رسند
بشارت به آنان ز حق می‌رسند

۵۶. چنین است قرآن، چراغ حیات
که آموزد ما را طریق ثبات

۵۷. اگر خصم اسلام سازد مکر
تو باشی مقاوم چو کوه و صخر

۵۸. به هر حیله و فتنه‌ی روزگار
تو با صبر باشی ز هر غم به‌دار

۵۹. نداری هراس از هجوم عدو
که یار تو باشد خداوند نو

۶۰. مسلمان به استقامت استوار
کند ظلم را از زمین برکنار

۶۱. در آیات قرآن پیام آمده
که با دشمنان هم‌قِیام آمده

۶۲. به هر جا که ظلمی پدیدار شد
بباید جهادت پدیدار شد

۶۳. نه آن ظلم تنها به شمشیر و تیغ
که با مکر و نیرنگ و فتنه بسیج

۶۴. جهان پر ز حیلت، عدو در کمین
تو با استقامت بمان بر زمین

۶۵. چو بر تو رسد سختی و امتحان
نگردد دل مؤمن از حق نهان

۶۶. که مومن به توکل، به صبر و وفا
شود سربلند از بلای خدا

۶۷. اگر دشمنان بهر اسلام خیزند
به مکر و ستم بر مسلمان ستیزند

۶۸. تو ای بنده! با استقامت بمان
که پیروز باشی به هر امتحان

۶۹. در این راه باید فدا کرد جان
که قرآن چنین داد بر ما نشان

۷۰. چو تاریخ اسلام، پر از قهرمان
که کردند دین را به جان پاسبان

۷۱. چو سلمان، ابوذر، چو یاسر شهید
که در راه توحید خون‌ها کشید

۷۲. مثال است مقاومت در عمل
که گردد به هر کس چراغ و محل

۷۳. ز قرآن بیاموز درس ثبات
که ماند تو را تا ابد در نجات

۷۴. نداری تو باطل به هیچ‌گونه بیم
که حق با تو باشد، خدای کریم

۷۵. بمان همچو کوه استوار و بلند
که دشمن ز بیم تو گردد نژند

۷۶. به ایمان و تقوا نگه دار خویش
که دشمن نیارد به میدان ز پیش

۷۷. چو گفت آن خداوند در آیه‌ها
که مومن سرافراز شد بر بلا

۷۸. جهان پر ز ظلم است و مکر عدو
تو باشی مقاوم به یاری او

۷۹. در این راه جز صبر و استقامت مبین
که یاران حق را بود این یقین

۸۰. شهیدان به خون خویش کردند ثبت
که اسلام جاوید ماند به حبّ

۸۱. مثال حُسین است، در کربلا
که با خون خود کرد جان را فدا

۸۲. نترسید ز شمشیر و از تیر و سنگ
که ایمان به او داد نیروی جنگ

۸۳. به قرآن قسم، او شهید خداست
که درس وفاداری از او سزاست

۸۴. به یاران خود گفت در ابتلا
که با صبر باشید، نترسید هَلا

۸۵. چنین است راه شهیدان دین
که در خون نوشتند پیمان یقین

۸۶. بمان ای برادر! به استقامتت
که گردد جهان پر ز بصیرتت

۸۷. به هر جا که باطل برانگیخت مکر
تو با نور قرآن بمان، پا به صبر

۸۸. که قرآن چراغ ره مومنان
بود راه نجات از ره امتحان

۸۹. به دشمن مکن هیچ تسلیم و ساز
که مومن بود سرفراز و طراز

۹۰. ز قرآن بخوان این سخن یادگیر
که باطل شود ز استقامت حقیر

۹۱. در این راه ایمان چراغ تو باد
به هر ظلم دشمن تو را رهنماست

۹۲. مگو طاقت من نمانده دگر
که یزدان به یارت دهد بال و پر

۹۳. "وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ"
سخن راستین در دل مؤمنون

۹۴. توکل کلید ره مقاومت است
به درگاه یزدان، ره فرصت است

۹۵. هر آن‌کس که باشد به ایمان قوی
به دشمن نگردد اسیر و دوی

۹۶. چو قرآن نوید استقامت دهد
دل اهل ایمان شجاعت دهد

۹۷. تو ای مرد دین! با وفا باش و صبر
که یزدان دهد بر تو پیروزی حبر

۹۸. به پایان رسانم کنون این سخن
که در بخش اول شد آغاز فن

۹۹. پیام خداوند بر اهل دین
مقاومت است اصل راه یقین

۱۰۰. به صبر و جهاد است ایمان درست
که در دفتر دین به خط زر نوست

۱۰۱. کنون رو به میعاد دیگر کنیم
سخن از جهاد نفس برتر کنیم

۱۰۲. که فرمود احمد، رسول کریم
پس از فتح و پیروزیی بی‌گلیم

۱۰۳. "جهاد اصغر به پایان رسید
کنون جهاد اکبر است ای مرید"

۱۰۴. همان جنگ با نفس آلوده‌کار
که پنهان‌تر است از ره شرّ و مار

۱۰۵. خدا گفت در نازعات آشکار
که نفس اماره بود رهگسار

۱۰۶. "وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى"
نوید رهایی‌ست بر اهل تقوا

۱۰۷. هر آن‌کس که بگریزد از شهوتش
به فردوس باشد ره و منزلش

۱۰۸. بهشت است مأوای آن مرد پاک
که از نفس بگریزد چو از تیر و چاک

۱۰۹. ز قرآن پیام است در هر مقام
که با نفس باید نمود اهتمام

۱۱۰. درون آدمی دوزخی شعله‌ور
که نفس است آن دشمن جان‌گُذر

۱۱۱. چو خواهش گراید به سوی گناه
بباید مقاومت، ای صاحب‌راه

۱۱۲. نه آسان بُود ترک لذت، ولیک
خدا وعده دادت سعادت ملیک

۱۱۳. سه‌گونه صبر آمد از قول دین
که در روضه‌ی دل شود آفرین

۱۱۴. یکی صبر در ترک کار حرام
که بندد ره شیطنت را تمام

۱۱۵. دگر صبر در داغ و اندوه و رنج
که سازد دل عاشقان را چو گنج

۱۱۶. سوم صبر در راه طاعت به حق
که پیمودنش هست بر جان مطلق

۱۱۷. هر آن‌کس که در این سه صبر آورد
ره جنت و قرب داور بُرد

۱۱۸. چو خواهی رهایی ز نفس شقی
نما یاد حق با دلی متقی

۱۱۹. به قرآن چنین آمد از ذات حق
که شیطان بود دشمنی سخت و دق

۱۲۰. "إِنَّ الشَّیْطَانَ لَکُمْ عَدُوٌّ" شنید
به هر لحظه باید ز او شد بعید

۱۲۱. اگر دل به هوس شد گرفتار او
بگردد سیه روی و بیمار او

۱۲۲. ره مومن است ایستادن به تقوا
که با آن شود دل سراسر صفا

۱۲۳. به تقوا توان بست راه گناه
که باشد به جانت چراغی به راه

۱۲۴. هر آن‌کس که از خوف پروردگار
کند باز نفس از هوس، بی‌قرار

۱۲۵. "فَإِنَّ الْجَنَّةَ" نصیبش شود
که وعده‌ی پروردگارش بود

۱۲۶. درون دل آدمی دو سپاه
یکی سوی رحمت، دگر سوی چاه

۱۲۷. یکی سوی ایمان و تقوا رود
دگر سوی شیطان و دنیا شود

۱۲۸. مجاهد کسی کو به جان خویشتن
کند جنگ با نفس تا بی‌فِتَن

۱۲۹. درونش شود پر ز نور یقین
که یزدان دهد بر دلش آفرین

۱۳۰. پیامبران هر یکی در عمل
نمودند بر ما ره مُشتعل

۱۳۱. چو یوسف که در دام نفس و هوس
به زندان گریزد، رهد از عبث

۱۳۲. زلیخا چو بستش به دام هوی
ندادش دل و جان به آن ناروای

۱۳۳. به قرآن خدا گفت از آن امتحان
که یوسف بماند به تقوا جوان

۱۳۴. "مَعَاذَ اللَّهِ" گفت او به شوق
که از شرّ شیطان بماند به فوق

۱۳۵. مثال است این قصه بر هر دلی
که در بند شهوت فتد مبتلی

۱۳۶. چو خواهی رهایی، به حق رو بیار
که او یار مومن بود در کنار

۱۳۷. درونت اگر طغیان هوس بود
توکل به حق کن، ره نوس بود

۱۳۸. جهاد اکبر ره پارسایی است
که بر جان هر بنده خود پادشایی است

۱۳۹. شهیدان به خون پیکر افراشتند
مجاهد به نفس آتشش کاشتند

۱۴۰. یکی جان دهد در ره دین خدا
دگر جان دهد در ره ترک هَوا

۱۴۱. هر آن دو شهیدند در نزد حق
یکی آشکارا، دگر در طبق

۱۴۲. چو خواهی که بر عرش مهمان شوی
به این هر دو میدان، دلیران شوی

۱۴۳. ز قرآن بخوان درس خویشتن‌داری
که باشد ره پاکی و بیداری

۱۴۴. "إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى" چنین آمدت
که بازد تو را از هوس، غم ندت

۱۴۵. نماز است دژ در ره شیطنت
نماز است نور از برای منجیت

۱۴۶. به روزه دل آدمی صفا گیرد
ز شهوت رهانی و تقوا گیرد

۱۴۷. که روزه کند آتش نفس خاموش
شود روح مومن چو آیینه‌پوش

۱۴۸. ز قرآن چنین شد عبادت رهی
که بر جان دهد قوت و سرمَهی

۱۴۹. هر آن‌کس که بر نفس خویش استوار
بماند، بود نزد یزدان سوار

۱۵۰. چو شیر اندرون، دشمنی را زند
به میدان تقوا، ظفر را پسند

۱۵۱. نه شمشیر لازم، نه تیغ و نه گرز
که باید درونت جهاد سوز

۱۵۲. چو خواهی که آزاد باشی ز بند
ز نفست بباید تو را دل کَنَند

۱۵۳. نترس از درونت اگر فتنه‌خیز
که یزدان دهد بر تو نوری عزیز

۱۵۴. هر آن‌کس که بر دل هوای هوس
شکست آورد، شد شجاع و فرَس

۱۵۵. مجاهد به نفس است سردار دین
که بی‌جنگ بیرون بماند وزین

۱۵۶. درونت چو میدان کارزار شد
مبادا که تسلیم آن نار شد

۱۵۷. ز قرآن بخوان این پیام بلند
که "قَدْ أَفْلَحَ" آمد به گوش و به بند

۱۵۸. "مَن زَکَّى نَفْسَهُ" رستگار است او
که پاکیزه دل شد ز هر رنگ و بو

۱۵۹. چو آلوده گشت این دل بی‌نوا
به توبه توان شست آن را سَوا

۱۶۰. خداوند غفار و رحمان بود
که بر بنده‌ی توبه‌گر جان بود

۱۶۱. جهاد نفس اصل آزادی است
که بر بندگان حق، آبادانی است

۱۶۲. به هر لحظه باید نگه داشت دل
که نفست نیارد تو را در خلل

۱۶۳. چو غافل شدی، دشمن اندر کمین
که نفست بود اژدهایی سنگین

۱۶۴. چو قرآن چراغ است بر راه‌ها
که بر ما نماید همه چاه‌ها

۱۶۵. بپرهیز از هر گناه و فسق
که نفست کشاند به گرداب مسق

۱۶۶. به استقامت توان شد رهی
که باشی تو آزاد و از بند هی

۱۶۷. هر آن‌کس که بر نفس خود پی کند
به باغ بقا جاودانی زند

۱۶۸. چو پرهیزکاران ز هر ناروا
رهند از عذاب خداوند ما

۱۶۹. بهشت است پاداش آن صابران
که بستند راه گناه از جهان

۱۷۰. چو آمد "جهاد اکبر" در کلام
نشان داد راه سعادت تمام

۱۷۱. ز قرآن توان یافت نیروی دل
که بر نفس باشی تو کوه و جبل

۱۷۲. به توبه توان جان نوس ساختن
به رحمت توان نور بشناختن

۱۷۳. به ذکر خدا دل شود پر صفا
که دشمن ندارد به دل جای پا

۱۷۴. "أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ" آرام دل
نوید خداست از برای عمل

۱۷۵. چو یاد خدا در دلت پر شود
گناه و هوس از تو برتر شود

۱۷۶. مقاومت در دل و در جان چنین
بود اصل ایمان و تقوای دین

۱۷۷. نه تنها به شمشیر دشمن شکست
که با نفس باید توانی نشست

۱۷۸. که آن جنگ دشوارتر از عدوست
که در جانت افکنده آتش فروست

۱۷۹. هر آن‌کس که بر خویش غالب شود
به میدان تقوا عجایب شود

۱۸۰. مجاهد به نفس، امیر دل است
که در پیش یزدان چو سلسبیل است

۱۸۱. چو خواهی که بر عرش مهمان شوی
به میدان تقوا دلیران شوی

۱۸۲. خدا گفت: "هدا را پیوسته گیر"
که با آن شوی از خطاها نفیر

۱۸۳. درون آدمی پر ز آتش بود
که تقوا چو باران بر آن خوش بود

۱۸۴. چو از شهوت و حرص بگریزی‌ات
به فردوس جاوید رسانی‌ات

۱۸۵. پیام همه انبیا بر بشر
یکی ترک نفس و گناه و خطر

۱۸۶. چو آدم به نفسش خطا کرده بود
خدا توبه را راه دیگر نمود

۱۸۷. به یونس چو در بطن ماهی فتاد
به ذکر خداوند نجاتش بداد

۱۸۸. همه انبیا با جهاد نفس
به ما آموختند ره حق و درس

۱۸۹. چو خواهی که پیروز میدان شوی
به استقامت جان چراغان شوی

۱۹۰. نترس از هوس، باش مرد عمل
که با آن شوی رستگار و اجل

۱۹۱. به هر دم مراقب، نگه‌دار دل
که از غفلت افتی به ورطه‌ی خل

۱۹۲. خداوند بر صابران یار شد
که با نفس، دشمن گرفتار شد

۱۹۳. به قرآن قسم، این جهاد برتر است
که بر جان مؤمن، چو کوه، محضر است

۱۹۴. هر آن‌کس که این راه را بگذرد
به درگاه حق عزت خود برد

۱۹۵. جهاد نفس، اصل ایمان ماست
که در آن سعادت به آسانی راست

۱۹۶. اگر بندگی راست خواهی به دل
مکن پیروی از هوس در عمل

۱۹۷. ز قرآن بخوان درس مقاومت
که باشد به جانت همه رحمت

۱۹۸. چو پایان رسد این سخن در میان
به بخش دگر آید سخن در بیان

۱۹۹. در این بخش گفتیم از جهاد نفس
که با آن رهی تا به کوی اونس

۲۰۰. به پایان رسید این صد بیت دوم
که شد پر ز گفتار قرآن و علم

۲۰۰. بیا ای برادر! به توفیق دوست

به راه وفا، استقامت بجویست

۲۰۱. که قرآن چو فرمود «فَاسْتَقِمْ» به نبی
به ما هم رسانید این مرحبی

۲۰۲. در این راه پرخوف و پر ابتلا
توان یافت جز با توکل به «لا»

۲۰۳. که «لا حول» آید مدد از خدای
به «الاّ» رسد فتح و فتحش سزای

۲۰۴. چه بسیار امت، چه بسیار قوم
که چون کوه ایستاد در عین شوم

۲۰۵. ز عیسی گرفته‌ست تا نوح پاک
ز موسی و ابراهیم در این سماک

۲۰۶. همه بر کمر بستند بند وفا
که پاینده ماندند در ماجرا

۲۰۷. اگر خصم آرد هزاران جفا
بگو: «حسبنا الله» و ره کن صفا

۲۰۸. به استقامت است آن رهی روشن است
که هرکس بدو ره برد ایمن است

۲۰۹. مبادا ز طوفان هراس آوری
که با صبر، گوهر ز دل پروری

۲۱۰. چه زیباست آن مرد با استقامت
که در سختی آید چو کوه قیامت

۲۱۱. ز دشمن نترسد، ز دنیا نرنجد
به یاد خدا هر خطر را بجنبد

۲۱۲. جهان را چه بیم است بر اهل دین
که دارند تقوا چو دژی متین

۲۱۳. خدا در دل مؤمنان جا گرفته
دل از حبّ غیر خدا واگرفته

۲۱۴. چنین قلب پرنور و استوار
بود محکم و سخت‌تر از حصار

۲۱۵. چه نیکوست مردی که با صبر و حلم
کند زندگی را چو باغی سلیم

۲۱۶. به هنگام سختی، ز یاد نبرد
که وعده‌ی یزدان ز دل کی سترد؟

۲۱۷. خدا گفت: «انّ الذین قالوا رَبّنا»
ثبات آوریدند در هر فنا

۲۱۸. فرشته فرود آید از عرش دوست
که: «ترسان مشو! جنتت اکنون به‌سوست»

۲۱۹. بهشتی شود سهم اهل صبور
که بستند دل بر وفا و حضور

۲۲۰. جهان ماندنی نیست جز امتحان
همه می‌رود تا بماند عیان

۲۲۱. چه بسیار دیدیم اهل هوس
که از بی‌ثباتی فتادند بس

۲۲۲. ولی آن‌که بستد به قرآن پناه
بماند همیشه به صبر و صلاح

۲۲۳. علی، آن امام استقامت‌گر است
که در اوج سختی چو کوه، استبر است

۲۲۴. ز بدر و احد تا صفین و نهروان
نشان استقامت به چشم همگان

۲۲۵. چنین مرد حق ره‌نمون بشر
که با صبر بگذشت از هر خطر

۲۲۶. به زهرای اطهر نگر، آن بتول
که شد در مصیبت چو دریای غول

۲۲۷. به صبرش بماند چراغی بلند
که بر اهل ایمان بود سودمند

۲۲۸. حسن با وقارش، حسین با جهاد
نمونه شدند از صبور و رشاد

۲۲۹. به کرب‌وبلا آن حماسه سترگ
نوشت استقامت به خون بر سر برگ

۲۳۰. چه زیباست مردی که در راه حق
بماند شکیبا چو گردون مطبق

۲۳۱. کنون ای برادر! تو هم ره بگیر
به استقامتت جان خود را بگیر

۲۳۲. مبادا که دنیا فریبت دهد
به رنگ و به نیرنگ غیبت دهد

۲۳۳. مبادا که شیطان کند اغوایت
که با صبر، گردد شکستش غایت

۲۳۴. هر آن‌کس که دارد دل استوار
نترسد ز هر فتنه و هر غبار

۲۳۵. بدان ای عزیز! استقامت کلید
به هر قفل بسته دهد نور امید

۲۳۶. چه در کار دنیا، چه در کار دین
به استقامت آید صفای یقین

۲۳۷. چو قرآن به حق گفت «ثابت قدم»
نشان استقامت شد از کرم

۲۳۸. دل خویش را کن چو کوه ای رفیق
که گردون نگیرد تو را در طریق

۲۳۹. به هر گام خود صبر و استقامت بیار
که گردد تو را فتح و عزّت به بار

۲۴۰. ز هر سو اگر فتنه آید چو موج
به استقامتت ره شود رو به اوج

۲۴۱. بدان! وعده‌ی حق همه شد تمام
که نصرت دهد بر صبوران مدام

۲۴۲. مبادا که از خسته‌جانی شوی
به اندک بلایی پشیمانی شوی

۲۴۳. جهان را چو میقات دان ای حکیم
که صابر رسد بر ره مستقیم

۲۴۴. به هر جا که باشی خدا با تو است
به استقامتت فتح دنیا تو است

۲۴۵. بسی عبرت است از گذشت زمان
که جز صابرین کس نماند امان

۲۴۶. چنین گفت یزدان به عبد کریم
که صبر است رهبر، طریق عظیم

۲۴۷. اگر بنده خواهی وصال خدای
به استقامت آیی به کوی صفای

۲۴۸. مپندار دنیا بقا داردت
که جز امتحان راه ننمایدت

۲۴۹. همه ره‌روانند، صبوران عزیز
که در محشر آیند به عزّت ستیز

۲۵۰. چه زیباست یاران صبور و وفا
که گردند همدم به عرش خدا

۲۵۱. به هر امتحان گر صبور آمدی
به باغ بهشتت عبور آمدی

۲۵۲. به قرآن قسم! این پیام الهی‌ست
که صابر به پیش خدا روسپیدی‌ست

۲۵۳. کنون این پیام است در دل نهان
که صبر است سرمایه‌ی اهل ایمان

۲۵۴. ز هر فتنه و خوف دنیا گذر
به استقامتت جان ببخشد ثمر

۲۵۵. بدان ای رفیق! آنچه اصل بقاست
به صبر است و تقوا، که جان را صفاست

۲۵۶. به هر کار اگر صبر و ثبات آوری
به صد عزت و فتح دست آوری

۲۵۷. چه نیکوست مردی که دارد وقار
که با استقامت شود کامکار

۲۵۸. مگو خسته‌ام، مگو ناتوان
که با صبر گردد دلت آسمان

۲۵۹. ز صبر است قوت، ز صبر است جان
که با او شود بنده در امتحان

۲۶۰. به استقامت آید کلید رهی
که بگشایدت در به فتح الهی

۲۶۱. چنین است پیمان قرآن عظیم
که صبر است رهبر، طریق مستقیم

۲۶۲. کنون ای برادر! به دل پاس دار
به استقامتت ره سوی یار

۲۶۳. خدا با تو باشد، مدارا مکن
به هر سختی از راه یزدان مکن

۲۶۴. چو مردان حق، استقامت بگیر
که گردد تو را عاقبت بر بشیر

۲۶۵. چه زیباست وعده، چه شیرین سخن
که صابر شود در بهشت ایمن

۲۶۶. به یاد آور این نکته از قول حق
که «انّ الله» است با صابرین مطبق

۲۶۷. مبادا که از یاد او غافلی
که با صبر گردد دلت کاملی

۲۶۸. چه بسیار بر قوم‌ها شد عیان
که بی‌صبر گشتند رسوای جان

۲۶۹. ولی اهل صبرند مقبول دوست
که در کوی او سرفراز و نکوست

۲۷۰. کنون بشنو این پند پایانی‌ام
که صبر است سرمایه‌ی ایمانی‌ام

۲۷۱. به استقامت آیی، به نور خدا
بهشت است پاداش تو در بقا

۲۷۲. جهان گر پر از محنت و ابتلاست
به صبر است گنجی که در جان بجاست

۲۷۳. نترس از فراز و نشیب جهان
که صابر شود فاتح امتحان

۲۷۴. به صبر است مردانگی آشکار
که با آن شوی نزد حق سربه‌دار

۲۷۵. چنین گفت قرآن، چنین گفت نور
که صبر است سرّ همه راه و طور

۲۷۶. کنون این مثنوی به پایان رسید
که با صبر شد نامه‌ی جاوید

۲۷۷. به امید آن‌که دل آگاه شد
ز استقامت قرآن پرگاه شد

۲۷۸. هر آن‌کس که گیرد ره صابرین
بود همدم لطف رب العالمین

۲۷۹. کنون این سخن ختم گردد تمام
که صبر است سرمایه‌ی صبح و شام

۲۸۰. به نام خدا ختم شد این مقال
که صبر است رهبر به سوی کمال

۲۸۱. درود و سلام بر رسول خدا
که صبرش نشان بود از کبریا

۲۸۲. سلامی بر آل مطهر به‌حق
که صبر آوردند به هر مشفق

۲۸۳. به مولای ما، حیدر استوار
که در صبر شد کوه بی‌انفطار

۲۸۴. به زهرا که صبرش چو خورشید بود
به صبرش دل عالم امید بود

۲۸۵. به حسن و حسین آن امامان دین
که در صبر گردیدند روشنگین

۲۸۶. سلامی بر سجاد بیمار دل
که در صبر شد قهرمان از ازل

۲۸۷. به باقر، صبور علم و حیات
که در صبر شد زنده‌ی کائنات

۲۸۸. به صادق، امام حقیقت‌پناه
که صبرش چراغی‌ست در هر نگاه

۲۸۹. به موسی، به کاظم، به صبر آزمود
که در بند هم نور ایمان فزود

۲۹۰. به هشتم امام، آن رضا با وفا
که در صبر شد پیشوای صفا

۲۹۱. به جواد و هادی، به عسگر امین
که در صبر بودند چو مهر مبین

۲۹۲. به مهدی که در غیبت است ای عزیز
که با صبر آید جهان را ستیز

۲۹۳. چنین ختم گردد حدیث صبور
که باشد کلید سعادت به دور

۲۹۴. تو با صبر، ره سوی معبود گیر
به استقامتت فتح مقصود گیر

۲۹۵. چه زیباست پایان این داستان
که صبر است رمز رهایی جهان

۲۹۶. به استقامت آیی، به رضوان رسی
به صبر است راهی که بر جان رسی

۲۹۷. چنین است قرآن، چنین است دین
که صبر است سرمایه‌ی مومنین

۲۹۸. خدایا به صبرم نما استوار
که باشم رهید از همه روزگار

۲۹۹. به قرآن و عترت کنم اقتدا
که با صبر یابم ره کبریا

۳۰۰. تمام شد این دفتر استقامت
که باشد به صبر و به عشق، قیامت

نتیجه‌گیری

مفهوم مقاومت در قرآن، حقیقتی ژرف و فراگیر است که همه‌ی عرصه‌های زندگی انسان را دربر می‌گیرد؛ از میدان جهاد بیرونی و رویارویی با دشمنان گرفته تا عرصه‌ی درونی و مبارزه با نفس و هوس‌ها، و نیز استقامت در حفظ ایمان در برابر فشارهای اجتماعی و فرهنگی.

قرآن کریم به روشنی بیان می‌دارد که استقامت، نه یک توصیه‌ی اختیاری، بلکه اصلی بنیادین در مسیر هدایت و رستگاری است. آن‌گاه که خداوند به پیامبرش فرمان می‌دهد: «فَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ»، در حقیقت این فرمان را به همه‌ی مؤمنان نیز می‌رساند؛ زیرا بدون استقامت، ایمان پایدار نمی‌ماند و جامعه‌ی اسلامی به قله‌های عزت و عدالت نخواهد رسید.

در کنار مقاومت بیرونی در برابر ستمگران، قرآن مجید بالاترین میدان جهاد را مقاومت در برابر نفس معرفی می‌کند؛ زیرا کسی که بر خواهش‌های درونی خویش پیروز گردد، در برابر دشمنان بیرونی نیز شکست‌ناپذیر خواهد بود. همین است که پیامبر اکرم (ص) جهاد با نفس را «جهاد اکبر» نامید.

از سوی دیگر، قرآن اهل استقامت را به مقام آرامش و امنیت جاودان بشارت می‌دهد: «إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ». این وعده‌ی الهی، نشان می‌دهد که مقاومت نه‌تنها مایه‌ی پیروزی در دنیا، بلکه کلید سعادت ابدی در آخرت است.

بنابراین، استقامت در منطق قرآن به معنای صبر همراه با پایداری، امید و توکل است؛ صبری که با حرکت و تلاش همراه است، نه انفعال و تسلیم. این آموزه، میراثی گران‌سنگ برای امت اسلامی است تا در پرتو آن، هم در برابر دشمنان ایستادگی کنند، هم در برابر وسوسه‌های نفس سرافراز باشند، و هم ایمان خویش را در برابر طوفان فتنه‌ها محفوظ نگاه دارند.

پس می‌توان گفت: مقاومت، روح حیات مؤمن و رمز جاودانگی امت اسلامی است؛ استقامتی که همزاد ایمان و همراه یقین است، و جز با آن، رسیدن به بهشت و رضوان الهی ممکن نخواهد بود.

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی