پرسش و پاسخ(۱۱)(عالم ذر چیست؟)

باسمه تعالی

پرسش و پاسخ(۱۱)

سوال:

عالم ذر چیست؟

پاسخ:

عالم ذرّ یکی از مفاهیم مهم در عرفان اسلامی، فلسفه و تفسیر قرآن است که اشاره به مرحله‌ای پیش از تولد انسان دارد؛ زمانی که ارواح انسان‌ها از خداوند پیمان توحید و عبودیت گرفتند. این عالم، درکلی‌ترین معنا، عالم پیشا‌دنیوی ارواح است که در آن سرشت الهی انسان و ارتباط او با خدا آشکار می‌شود.

۱. منبع قرآنی عالم ذرّ

آیه‌ای که مبنای اصلی باور به عالم ذرّ است:

وَإِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِن بَنِی آدَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَىٰ أَنفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قَالُوا بَلَىٰ شَهِدْنَا...
(سوره اعراف، آیه ۱۷۲)

ترجمه:
و چون پروردگارت از فرزندان آدم از پشت‌هایشان نسلشان را برگرفت و آنان را بر خودشان گواه گرفت [و فرمود:] آیا من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: بلی، گواهی دادیم.

۲. معنای عالم ذرّ

الف) «ذرّ» یعنی چه؟

ذرّ به معنای ذرات ریز، یا ذرّات وجودی انسان‌ها در حالت ارواح است.

ب) عالم ذر یعنی چه؟

«عالم ذرّ» یعنی عالمی پیش از دنیا که در آن، ارواح انسان‌ها حاضر شدند و به ربوبیت خدا اقرار کردند.

۳. تفاسیر گوناگون در مورد این عالم

دیدگاه مفسران و متکلمان شیعه و اهل‌سنت:

• برخی آن را حقیقی و عینی می‌دانند: یعنی ارواح به‌طور واقعی آفریده شدند و به خداوند پاسخ دادند.
• برخی آن را نمادین و فطری می‌دانند: یعنی این پیمان، در نهاد و سرشت ما نهاده شده و همیشه با ماست (نوعی سرشت توحیدی فطری).

۴. هدف عالم ذرّ

عالم ذرّ برای اقرار به توحید و عبودیت بود.
خداوند از انسان‌ها خواست تا گواهی دهند که او پروردگارشان است، تا در دنیا عذر نیاورند که ما بی‌خبر بودیم.

۵. آثار و نتایج این باور

۱.سرشت الهی انسان: انسان ذاتاً خداجو و خداشناس است.

۲.مسئولیت انسان در دنیا: اقرار پیشینی، پشتوانه مسئولیت و تکلیف در این دنیاست.

۳.توجیه هدایت فطری: شناخت خدا و گرایش به حق در فطرت ماست.

۴.هم‌افزایی با نظریه فطرت (مطابق با آموزه‌های امام علی (ع) و امام صادق (ع)).

۶. در احادیث و عرفان اسلامی

در روایات فراوانی از اهل‌بیت (ع) آمده که خداوند ارواح را پیش از اجساد آفرید، از آن‌ها پیمان گرفت، و این پیمان در نهان جان انسان‌ها ثبت شده است.

در عرفان اسلامی، عالم ذر گاه با عالم مثال یا عالم ارواح یکی دانسته می‌شود، و اقرار در عالم ذر به‌مثابه شهود توحید پیش از نزول به دنیا تلقی می‌شود.

جمع‌بندی

در روایات بسیاری از اهل‌بیت (ع) به عالم ذرّ اشاره شده و آن را مرحله‌ای حقیقی در وجود انسان‌ها دانسته‌اند. همچنین بسیاری از عرفا مانند ابن عربی، ملاصدرا و علامه طباطبایی نیز به گونه‌ای این عالم را با نظریه «عالم مثال»، «عالم ارواح» یا «مراتب طولی وجود» پیوند زده‌اند.
پس عالم ذرّ، مرحله‌ای بنیادین در سیر وجودی انسان است که بر اساس آن، مسئولیت، عبودیت، و معرفت انسان به خداوند توجیه می‌شود، و سرشت او را توحیدی و خداجو معرفی می‌کند.
اگر بخواهید، می‌توانم اشارات شعری یا عرفانی نیز درباره عالم ذر برایتان بیاورم. آیا تمایل دارید؟

 

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی