شرحی بر واژه عرفانی نفس مطمئنه

باسمه تعالی

شرحی بر واژه عرفانی  نفس مطمئنه
نفس مطمئنه
آن کس که دلش عشق جانان دارد
همواره دلش  مهر  یزدان دارد
فارغ ز غم است و اضطراب واهی
نوری ز خدا و لطف سبحان دارد

 

باسمه تعالی
نفس مطمئنه

1. آن کس که دلش عشق جانان دارد

   • این مصرع به شخصیتی اشاره دارد که دل و جانش با عشق الهی و معشوق حقیقی پیوند خورده است. «جانان» در این‌جا اشاره به خداوند یا معشوقی است که کمال مطلق و سرچشمه‌ی عشق است. چنین فردی تنها دل در گرو معشوق حقیقی دارد و هیچ چیز دیگر نمی‌تواند او را از این عشق فراگیر و جاودانه منحرف کند.

2. همواره دلش مهر یزدان دارد

   • در این مصرع، «یزدان» که یکی از اسامی خداوند است، به معنای «نیکوکار» یا «آفریننده‌ی نیکو» است. فردی که دلش همیشه پر از مهر یزدان است، یعنی همیشه از محبت و عشق الهی بهره‌مند است و این مهر الهی در قلبش جریان دارد. این مهر به او آرامش، هدایت و پاکی می‌دهد.

3. فارغ ز غم است و اضطراب واهی

   • این مصرع اشاره به حالت فردی دارد که از اضطراب‌های بی‌اساس و غم‌های دنیوی آزاد است. چنین شخصی در پی حقیقت است و هیچ‌گونه دل‌نگرانی بی‌معنی نمی‌تواند او را تحت تاثیر قرار دهد. او از دغدغه‌های فانی و گذرا بی‌نیاز است و در آرامش درونی است.

4. نوری ز خدا و لطف سبحان دارد

   • در این مصرع، اشاره به الهام و روشنایی معنوی است که از سوی خداوند به دل شخص می‌تابد. «نوری از خدا» به معنای هدایت و روشنایی است که فرد در پیوند با خداوند دریافت می‌کند. «لطف سبحان» به معنای لطف و رحمت بی‌پایان خداوند است که به چنین فردی درک و هدایت معنوی می‌دهد. این نور و لطف باعث آرامش و اطمینان در دل شخص می‌شود و او را از هر گونه تردید و سردرگمی بیرون می‌آورد.

---

این شعر به طور کلی توصیف‌کننده‌ی ویژگی‌های فردی است که به‌طور کامل از خداوند و عشق به او بهره‌مند است و در کنار این عشق، از نور و رحمت الهی برخوردار است که او را از هر گونه اضطراب و نگرانی بی‌اساس آزاد می‌سازد.

 

نفس مطمئنه در عرفان اسلامی

نفس مطمئنه یکی از عالی‌ترین مراحل تکامل روحی و معنوی انسان است که در قرآن کریم به آن اشاره شده است:

"یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلَى رَبِّکِ رَاضِیَةً مَرْضِیَّةً"
(ای جان آرام‌یافته، به سوی پروردگارت بازگرد، در حالی که هم تو از او خشنودی و هم او از تو خشنود است.)
(سوره فجر، آیات ۲۷-۲۸)

این آیه نشان می‌دهد که نفس مطمئنه، روحی است که به آرامش، یقین و خشنودی رسیده و دیگر از تلاطم‌ها و وسوسه‌های دنیوی در امان است.

---

۱. تعریف نفس مطمئنه

در عرفان و اخلاق اسلامی، نفس دارای مراحل مختلفی است که هر کدام نشان‌دهنده‌ی یک سطح از رشد معنوی و روحی انسان هستند. این مراتب از پایین‌ترین تا بالاترین سطح عبارت‌اند از:

۱. نفس اماره (نفس فرمان‌دهنده به بدی)
۲. نفس لوامه (نفس سرزنش‌گر و بیدارگر)
3. نفس ملهمه (نفس الهام‌بخش که به خیر و شر آگاهی می‌دهد)
۴. نفس مطمئنه (نفس آرام‌گرفته و سرشار از یقین)
۵. نفس راضیه (نفس خشنود از قضا و قدر الهی)
۶. نفس مرضیه (نفس مورد رضایت و پذیرش خداوند)
۷. نفس کامل (نفس رسیده به مقام فنا و بقا بالله)

نفس مطمئنه چهارمین مرتبه از این سیر تکاملی است که سالک در آن به آرامش حقیقی دست پیدا می‌کند و هیچ شک و تردیدی در مسیر الهی ندارد.

---

۲. ویژگی‌های نفس مطمئنه

۱. آرامش کامل: فرد دیگر دچار اضطراب، ترس و نگرانی‌های دنیوی نیست، زیرا به حقیقت الهی یقین پیدا کرده است.
۲. رهایی از شک و تردید: در این مرحله، دیگر شک در وجود خداوند، حکمت او و هدف از آفرینش از بین می‌رود.
۳. تسلیم محض در برابر اراده الهی: سالک در این مرحله همه‌ی امور را به خداوند سپرده و هیچ اعتراضی به تقدیر ندارد.
۴. دوری از خواسته‌های نفسانی: دیگر میل به گناه و لذات ناپایدار دنیوی در او وجود ندارد.
۵. خشنودی از خدا و خشنودی خدا از او: نفس مطمئنه همان نفسی است که از خدا راضی است و خداوند نیز از او راضی است (رَاضِیَةً مَرْضِیَّةً).
۶. ادراک حقیقت و شناخت عرفانی: این نفس، عالم را از ورای پرده‌های ظاهری می‌بیند و از معرفت شهودی و عرفانی بهره‌مند می‌شود.

---

۳. نفس مطمئنه در عرفان اسلامی

در عرفان، نفس مطمئنه نقطه‌ی عطف سلوک سالک است. در این مرحله، سالک از کشمکش‌های درونی نجات پیدا کرده و به مقام یقین و تسلیم می‌رسد.

🔹 در تصوف، این مرحله را مقام "وصل" و "طمانینه‌ی قلبی" می‌دانند، جایی که فرد دیگر درگیر وسوسه‌های نفسانی نیست.
🔹 در عرفان ابن عربی، این مقام همان مرتبه‌ای است که عارف به "حقیقت محمدیه" و "فنای فی الله" نزدیک می‌شود.
🔹 در حکمت اشراقی و عرفان سهروردی، نفس مطمئنه همان "نور قدسی" است که از تاریکی‌های نفسانی رها شده و به مبدأ الهی متصل شده است.

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی