شرحی بر واژه عرفانی نور ذات

باسمه تعالی

شرحی بر واژه عرفانی نور ذات

نور ذات
آن نور ازل که بی‌نهایت باشد،
سرچشمه‌ی هرچه در طبیعت باشد.
پنهان به نظر ولی عیان در دلها
آن راز نهان هر حقیقت باشد.

 

این شعر به موضوعی عرفانی و فلسفی پرداخته است و به توصیف ذات نور الهی می‌پردازد که در عرفان و فلسفه اسلامی نمادی از حقیقت مطلق و منشأ وجود است. در ادامه شرح ابیات ارائه می‌شود:

1. آن نور ازل که بی‌نهایت باشد

شاعر به "نور ازل" اشاره دارد، که نمادی از ذات الهی و حقیقت ازلی است. این نور، بی‌نهایت و فراتر از زمان و مکان است و محدودیت‌های مادی بر آن اثری ندارد. در فلسفه اسلامی، نور ازل به عنوان مبدأ و سرچشمه‌ی همه‌ی هستی شناخته می‌شود.

2. سرچشمه‌ی هرچه در طبیعت باشد

شاعر این نور را سرچشمه‌ی تمام پدیده‌های طبیعی و هستی می‌داند. هرچه در جهان وجود دارد، از این نور ازلی نشأت گرفته است. این دیدگاه بر این اصل استوار است که هستی جلوه‌ای از حقیقت واحد است.

3. پنهان به نظر ولی عیان در دلها

هرچند این نور به ظاهر پنهان است و با چشم فیزیکی دیده نمی‌شود، در دل و جان انسان‌ها به وضوح حس می‌شود. این اشاره به شهود و تجربه‌ی عرفانی است، جایی که حقیقت الهی از طریق دل و جان آشکار می‌شود، نه از راه حواس ظاهری.

4. آن راز نهان هر حقیقت باشد

شاعر نتیجه می‌گیرد که این نور، راز پنهان هر حقیقت است. به عبارت دیگر، هر حقیقتی در هستی، ریشه در این نور دارد و این نور اساس و بنیاد همه چیز است.

پیام کلی:

این شعر بر وحدت وجود و حضور حقیقت الهی در تمام هستی تأکید دارد. شاعر با زبانی عرفانی بیان می‌کند که نور ازلی، هم در دل‌ها حضور دارد و هم منشأ تمامی مظاهر طبیعت است. این حقیقت از دیدگان ظاهری پنهان است، اما برای کسانی که اهل دل هستند، به روشنی آشکار است.

 

نور ذات یکی از مفاهیم عمیق و پیچیده در عرفان، فلسفه، و الهیات است که به حقیقت مطلق و جوهر اصلی هستی اشاره دارد. این مفهوم غالباً در بحث‌های عرفانی و فلسفی به عنوان نماد حقیقت، کمال، و وجود اصیل به کار می‌رود. برای توضیح کامل این مفهوم، می‌توان از دیدگاه‌های مختلف آن را بررسی کرد:

---

1. تعریف نور ذات در عرفان و الهیات اسلامی:

در الهیات اسلامی، نور ذات به نور الهی اشاره دارد که سرچشمه‌ی همه‌ی موجودات و حقیقت مطلق است. این نور، همان نور خداوند است که در قرآن نیز به آن اشاره شده:
«اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ...» (سوره نور، آیه 35).
در این آیه، خداوند به عنوان منبع اصلی نور معرفی می‌شود که هستی از وجود او روشن و زنده است.

نور ذات در عرفان به حقیقت مطلق و غیرقابل درک اشاره دارد که در ورای تمام مظاهر مادی و مجازی قرار دارد. این نور، نور وجود و جوهر خداوند است که همه چیز از آن نشأت گرفته و در آن قرار دارد.

 

---

2. ویژگی‌های نور ذات:

1. بی‌نهایتی و وحدانیت:
نور ذات مطلق و نامحدود است. هیچ محدودیتی در آن وجود ندارد و از نظر عرفا و فلاسفه، تمام هستی در واقع جلوه‌ای از این نور است.

2. منبع هستی و وجود:
نور ذات منشأ تمام موجودات است و هر چیزی که هست، از پرتوی این نور وجود یافته است. در دیدگاه ابن عربی، تمام عالم هستی تجلی و ظهور نور ذات الهی است.

3. فراتر از زمان و مکان:
نور ذات به عنوان حقیقتی مطلق، فراتر از محدودیت‌های زمانی و مکانی است و نمی‌توان آن را با ابزارهای مادی سنجید.

4. پنهانی و آشکار بودن همزمان:
نور ذات به یک معنا پنهان است، زیرا نمی‌توان آن را با حواس درک کرد، اما به یک معنا آشکار است، زیرا همه چیز از آن نشأت گرفته است و بدون آن هیچ چیز وجود ندارد.

 

---

3. نور ذات در فلسفه اسلامی:

در فلسفه اسلامی، به‌ویژه در آثار فیلسوفانی چون ابن‌سینا، سهروردی و صدرالمتألهین، نور ذات به عنوان حقیقت مطلق و اصل وجود مورد بحث قرار گرفته است:

حکمت اشراق (سهروردی):
سهروردی، نور را اصل و اساس هستی می‌داند و سلسله‌مراتب هستی را بر اساس شدت و ضعف نور تبیین می‌کند. نور ذات، بالاترین مرتبه‌ی نور و سرچشمه‌ی تمام انوار دیگر است. او این نور را "نورالانوار" یا "نور مطلق" می‌نامد.

صدرالمتألهین:
در فلسفه‌ی ملاصدرا، نور ذات همان وجود مطلق است که همه‌ی موجودات، تجلیات و مراتب مختلف آن هستند. او بر این باور است که وجود و نور یکی هستند و نور ذات همان حقیقت وجود است که تمامی هستی را روشن کرده است.

 

---

4. نور ذات در عرفان ابن عربی:

در عرفان ابن عربی، نور ذات به عنوان حقیقت مطلق و یگانه، منشأ همه‌ی تجلیات الهی و ظهورات عالم است. او بر این باور است که نور ذات به صورت مستقیم قابل شناخت نیست، اما می‌توان آن را از طریق تجلیات و مظاهر درک کرد. این تجلیات شامل همه‌ی مخلوقات، عوالم روحانی و حتی مفاهیم معنوی هستند.

---

5. نور ذات در متون مقدس و ادبیات عرفانی:

در متون مقدس اسلامی، نور ذات به‌طور مستقیم یا نمادین مورد اشاره قرار گرفته است:

در قرآن:
آیه‌ی نور (سوره نور، آیه 35) به زیبایی نور ذات الهی را توصیف می‌کند. این آیه از "مشکات" و "مصباح" به عنوان استعاره‌هایی برای نور ذات استفاده می‌کند.

در اشعار عرفانی:
اشعار عرفا مانند مولانا، عطار و حافظ نیز مملو از اشاره به نور ذات است:
"ای نور تو روشنی هر دیده و دل / بی‌نور تو کس ندیده در عالم گل"

 

---

6. راه‌های درک نور ذات:

عرفا بر این باورند که نور ذات را نمی‌توان با حواس یا عقل معمولی درک کرد، بلکه این شناخت تنها از طریق تجربه‌ی عرفانی ممکن است:

مراقبه و ذکر: عرفا از طریق ذکر و مراقبه تلاش می‌کنند تا حجاب‌های میان خود و نور ذات را بردارند.

عشق الهی: عشق به خدا و حقیقت، راهی برای نزدیک شدن به نور ذات است.

تجلی و شهود: در عرفان، انسان می‌تواند نور ذات را از طریق تجلیات آن در جهان مشاهده کند.

 

---

7. تفاوت نور ذات و سایر انوار:

نور ذات با انوار مخلوقات (مانند نور خورشید، ماه یا حتی عقل و دانش) متفاوت است:

نور ذات، مطلق است؛ سایر انوار نسبی و محدود هستند.

نور ذات ازلی و ابدی است؛ سایر انوار موقتی هستند و از نور ذات نشأت می‌گیرند.

نور ذات حقیقت محض است؛ سایر انوار، مظاهر یا جلوه‌هایی از آن هستند.

 

---

نتیجه‌گیری:

نور ذات، حقیقت مطلق و منبع اصلی هستی است که در عرفان و فلسفه به آن به‌عنوان اصل وجود و کمال اشاره می‌شود. این نور، غیرقابل درک به شیوه‌های عادی است و تنها از طریق شهود و تجربه‌های عرفانی می‌توان به آن نزدیک شد. همه چیز در عالم، سایه‌ای از این نور است و بدون آن، هیچ چیز وجود ندارد.

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی