شرحی بر واژه عرفانی ذات

 

باسمه تعالی

شرحی بر واژه عرفانی ذات

ذات
ذات حق چون گوهری اندر نظام
خارج از عقل است و ادراک و کلام
معرفت افزون کند انوار حق
ذات حق، همواره تابد، مستدام

 

این شعر به موضوع "ذات حق" می‌پردازد، که یکی از مفاهیم عمیق و پیچیده در فلسفه و عرفان اسلامی است. شاعر در تلاش است تا با زبان استعاری و فلسفی، نگاهی به حقیقت ذات الهی داشته باشد، که فراتر از درک عقلانی و توصیف کلامی است. در ادامه شرح ابیات ارائه می‌شود:

1. ذات حق چون گوهری اندر نظام

شاعر ذات الهی را به "گوهر" تشبیه می‌کند، که در نظام هستی همچون بنیادی بی‌نظیر و ارزشمند است. این گوهر، سرچشمه و اساس تمام وجود است و همه چیز از آن نشأت گرفته است. تشبیه ذات حق به گوهر نشان‌دهنده‌ی اهمیت و ارزشمندی بی‌نهایت آن است.

2. خارج از عقل است و ادراک و کلام

ذات حق فراتر از مرزهای عقل، ادراک حسی، و حتی زبان و کلام است. این بیت تأکید می‌کند که حقیقت ذات الهی را نمی‌توان با ابزارهای انسانی مانند عقل یا گفتار توصیف کرد. خداوند در مقام بی‌نهایت و مطلق قرار دارد، جایی که هیچ ذهن یا زبانی قادر به دسترسی به آن نیست.

3. معرفت افزون کند انوار حق

معرفت الهی، یعنی شناخت عمیق‌تر خداوند، باعث می‌شود که نور الهی در دل انسان افزون گردد. هرچه انسان بیشتر در مسیر شناخت خداوند گام بردارد، انوار حق بیشتر در جان او تجلی می‌کند. این بیت به اهمیت سلوک معنوی و طلب معرفت برای درک نور الهی اشاره دارد.

4. ذات حق، همواره تابد، مستدام

ذات الهی مانند نوری است که همیشه و بی‌وقفه می‌تابد. این تابش مستدام و پایدار است و به تمامی موجودات حیات می‌بخشد. این بیت بر ابدیت و جاودانگی ذات الهی تأکید دارد، که فراتر از زمان و مکان است.

---

پیام کلی:

این شعر تلاش می‌کند ذات الهی را به عنوان حقیقتی بی‌نهایت، جاودانه، و فراتر از درک عقلانی معرفی کند. شاعر بر این باور است که ذات حق، همچون گوهر ناب، مبدأ و منبع تمام هستی است. اگرچه عقل و زبان از درک کامل آن عاجزند، اما از طریق معرفت و سلوک معنوی، انسان می‌تواند نور الهی را در دل خود احساس کند و به حقیقت نزدیک‌تر شود. پیام اصلی شعر، دعوت به تفکر، سلوک، و فروتنی در برابر عظمت ذات الهی است.

 

ذات در فلسفه، کلام و عرفان به معنای جوهر اصلی و حقیقت هر چیز است که آن را از سایر امور متمایز می‌کند و بدون آن ویژگی‌ها، آن چیز وجود ندارد. ذات به ویژگی‌های اساسی اشاره دارد که بدون آن‌ها موجود یا پدیده نمی‌تواند همان‌طور که هست باقی بماند. این مفهوم در حوزه‌های مختلف به اشکال گوناگونی تعریف می‌شود:

1. در فلسفه:

در فلسفه، ذات به معنای جوهر یا ماهیت یک موجود است که ویژگی‌ها و خصوصیات اساسی آن را شکل می‌دهد. ذات چیزی است که در خود و برای خود وجود دارد، بدون وابستگی به دیگران. به عبارت دیگر، ذات چیزی است که بر اساس آن، یک شیء آن‌چنان که هست تعریف می‌شود و بدون آن نمی‌تواند وجود داشته باشد.

برای مثال، ذات انسان در فلسفه‌های مختلف ممکن است به عقل، اراده آزاد، یا حتی نفس و روح اشاره داشته باشد. در این دیدگاه‌ها، آنچه که انسان را به انسان تبدیل می‌کند و او را از دیگر موجودات متمایز می‌سازد، ذات اوست.

2. در کلام و الهیات:

در الهیات و کلام، ذات معمولاً به ویژگی‌های خداوند اشاره دارد. ذات خداوند به معنای حقیقت بی‌پایان، مجرد، و کامل است که هیچ‌گونه نقص یا تغییر در آن وجود ندارد. خداوند در این دیدگاه‌ها ذاتاً وجودی مستقل و لایزال است که از همه‌چیز جدا است و از هیچ‌چیز متاثر نمی‌شود.

در قرآن نیز ذات به خداوند نسبت داده شده است: «اللَّهُ لَا إِلٰهَ إِلَّا هُوَ حَیٌّ قَیُّومٌ» (آل‌عمران، 2)، که به ذات بی‌نهایت و لایزال خداوند اشاره دارد.

3. در عرفان:

در عرفان و معنویت، ذات به حقیقت نهایی و اولین اشاره دارد که در واقع همان حقیقت مطلق یا خداوند است. در این دیدگاه، ذات به چیزی فراتر از صفات و ویژگی‌های مادی یا ظاهری اشاره دارد و آن حقیقتی است که در پس همه پدیده‌ها نهفته است. عرفا بر این باورند که برای رسیدن به حقیقت و کمال، انسان باید به ذات الهی پی ببرد و از ظاهر و صورت‌ها عبور کند.

در این راستا، ذات الهی به مثابه اصل و سرچشمه همه‌چیز در نظر گرفته می‌شود که همه‌چیز از آن نشأت می‌گیرد و به آن باز می‌گردد. در این نگاه، معرفت به ذات خداوند می‌تواند به معانی عمیق‌تری از حقیقت و وجود منتهی شود.

4. در زبان‌شناسی:

در زبان‌شناسی، ذات می‌تواند به معنای مفهوم اصلی و بنیادین یک واژه یا اصطلاح باشد که در تعریف و کاربرد آن نقش اساسی دارد. به عبارت دیگر، ذات واژه‌ها به معنای مفهومی است که آن‌ها را از سایر واژه‌ها متمایز می‌کند.

5. در علوم طبیعی:

در علوم طبیعی، ذات معمولاً به ویژگی‌های اساسی و تغییرناپذیر یک پدیده یا موجود اشاره دارد که باعث بقای آن در شرایط مختلف می‌شود. در اینجا، ذات به خصوصیات زیستی، شیمیایی یا فیزیکی اشاره دارد که پایه‌گذار ماهیت هر موجود یا پدیده است.

---

در نهایت، ذات در تمامی این حوزه‌ها به معنای حقیقتی است که در پشت تمامی ویژگی‌ها و ظواهر قرار دارد و آنچه که حقیقت اصلی و جوهر یک موجود یا پدیده را تعریف می‌کند. در دیدگاه‌های عرفانی و دینی، ذات به معنای حقیقت مطلق است که فراتر از زمان و مکان قرار دارد و برای درک آن نیاز به تعالی روحانی و معرفت حقیقی وجود دارد.

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی