شرحی بر واژه عرقانی عالم ذر

باسمه تعالی

شرحی بر واژه عرقانی عالم ذر

عالم ذر
در عالم ذر، عهد و پیمان بستیم
هر ذره ی ما، دل به یزدان بستیم
بر وحدت حق، می دهد جان گواه
از عشق خدا ، دل به جانان بستیم

 

این شعر درباره عالم "ذر" یا "عهد ازلی" است که در عرفان و معارف اسلامی به‌عنوان لحظه‌ای که ارواح انسان‌ها پیش از خلقت جسمانی با خداوند پیمان بستند، شناخته می‌شود. شاعر در این ابیات، به آن عهد ازلی اشاره کرده و پیوند ذاتی انسان با خداوند و عشق به او را به تصویر می‌کشد. شرح کامل هر بیت:

---

1. "در عالم ذر، عهد و پیمان بستیم"

شاعر به عالم ذر اشاره می‌کند؛ جهانی معنوی که در آن ارواح انسان‌ها پیش از خلقت به وجود آمدند و با خداوند بر یکتاپرستی و عبادت او عهد و پیمان بستند. این پیمان، نمادی از رابطه ازلی انسان با خداوند است که در عمق وجود هر انسانی نهادینه شده است.

2. "هر ذره ی ما، دل به یزدان بستیم"

در این بیت، شاعر از "هر ذره" به‌عنوان نماد اجزای وجودی انسان استفاده می‌کند. این ذرات، که به‌طور استعاری به ماهیت وجودی انسان اشاره دارند، به‌طور کامل به خداوند تعلق دارند و دلشان را به او سپرده‌اند. این بیت نشان‌دهنده عشق عمیق و پیوند ذاتی انسان با خالق خویش است.

3. "بر وحدت حق، می‌دهد جان گواه"

این بیت به شهادت جان بر وحدانیت خداوند اشاره دارد. دل و جان انسان، که از همان آغاز خلقت پیوندی عمیق با خداوند داشته‌اند، به یگانگی او گواهی می‌دهند. این گواهی ناشی از شناخت فطری انسان نسبت به خالق خود است.

4. "از عشق خدا، دل به جانان بستیم"

در این بیت، شاعر عشق به خداوند را به‌عنوان نهایت هدف زندگی انسان معرفی می‌کند. "جانان" در اینجا نمادی از خداوند است و دل انسان، که از عشق او سرشار است، خود را به معشوق ازلی سپرده است.

---

پیام کلی شعر

این شعر به عالم ذر و پیمان ازلی انسان با خداوند اشاره دارد. شاعر بیان می‌کند که عشق به خداوند، گواهی جان بر وحدت او، و پیوند ذاتی انسان با خالق، از پیش در نهاد انسان قرار داده شده است. پیام اصلی این است که هدف انسان در این دنیا، بازگشت به همان عشق ازلی و تحقق آن عهدی است که در عالم ذر بسته شد. شعر تأکید دارد که دل انسان تنها در عشق به خداوند آرامش می‌یابد و این عشق، محور زندگی اوست.

 

عالم ذر یکی از مفاهیم مهم در عرفان و الهیات اسلامی است که به مرحله‌ای از پیشینۀ وجود انسان اشاره دارد. این مفهوم بر اساس آیه‌ای از قرآن و تفسیرهای مربوط به آن شکل گرفته است.

منبع قرآنی:

عالم ذر به‌طور خاص از آیه 172 سوره اعراف الهام گرفته شده است:
«وَإِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِن بَنِی آدَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَىٰ أَنفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قَالُوا بَلَىٰ شَهِدْنَا...»
(ترجمه: و هنگامی که پروردگارت از پشت فرزندان آدم، نسل آنان را برگرفت و آنان را بر خویشتن گواه گرفت [و پرسید:] آیا من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: آری، گواهی دادیم.)

مفهوم عالم ذر:

1. عالم پیشین عهد و میثاق:
عالم ذر به مرحله‌ای اشاره دارد که در آن، خداوند از انسان‌ها پیمانی گرفت مبنی بر پذیرش ربوبیت او. این مرحله به گونه‌ای غیرمادی و فراتر از درک زمانی و مکانی فعلی انسان تصور می‌شود.

2. ماهیت ذر:
واژه «ذر» به معنای ذرات یا موجودات ریز و کوچک است. در این دیدگاه، انسان‌ها به‌صورت ذرات یا ارواح (پیش از خلقت جسمانی) در حضور خداوند حاضر شدند و به یکتایی او شهادت دادند.

3. پیام اصلی عالم ذر:
این عالم به معنای تعهد و مسئولیتی است که همه انسان‌ها در برابر خداوند پذیرفته‌اند. به این ترتیب، حجتی برای غفلت از یکتایی خدا و مسیر هدایت باقی نمی‌ماند.

 

تفسیرهای مختلف:

1. دیدگاه عرفا:
عرفا عالم ذر را مرحله‌ای از وجود قدسی انسان می‌دانند که در آن روح انسان به شهود حقیقت الهی نائل شده است. این مرحله در عرفان، یادآور اصل وجودی انسان و سفر او به سوی کمال است.

2. دیدگاه فلاسفه:
برخی فلاسفه اسلامی، مانند ملاصدرا، عالم ذر را به علم الهی پیشینی نسبت داده‌اند. بر اساس این دیدگاه، وجود انسان‌ها و تعهد آنان به خداوند، به علم الهی بازمی‌گردد که پیش از خلق مادی آنان محقق شده است.

3. دیدگاه مفسران:
مفسران قرآن، این آیه را به دو صورت تعبیر حقیقی و نمادین در نظر گرفته‌اند:

حقیقی: انسان‌ها در عالمی پیش از دنیا واقعاً حاضر شده و شهادت داده‌اند.

نمادین: این آیه نماد فطرت خداجویی انسان است که همگی به صورت ذاتی آن را درک می‌کنند.

 

نتیجه‌گیری:

عالم ذر یادآور ارتباط ازلی انسان با خداوند و پیمانی است که بر اساس آن، انسان متعهد به پذیرش عبودیت و ربوبیت الهی شده است. این مفهوم در عرفان، اخلاق، و خداشناسی اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد و به عنوان نقطۀ شروع حرکت انسان به سوی خداوند تلقی می‌شود.

 

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی

۱۴۰۳/۱۰/۲۸