نامه حضرت علی به مالک اشتر

باسمه تعالی
نامه ای به مالک

نامه‌ی امیرالمؤمنین علی (ع) به مالک اشتر نخعی است. این نامه در نهج‌البلاغه (نامه‌ی ۵۳) آمده و از مشهورترین و جامع‌ترین متون اسلامی در باب عدالت اجتماعی، سیاست دینی، اخلاق حکومتی، و حقوق مردم است.

این نامه را بسیاری از اندیشمندان مسلمان و غیرمسلمان، منشور حکمرانی عادلانه دانسته‌اند. حتی سازمان ملل بخشی از آن را به عنوان سند برتر حقوق بشری معرفی کرده است.

 در این نامه حضرت علی (ع) به مالک اشتر ــ که او را به حکومت مصر منصوب می‌کند ــ توصیه‌های فراوانی می‌فرماید. خلاصه‌ای از محورها:

1. پرهیز از خودخواهی و استبداد: بپرهیز از خودپسندی و دل سپردن به قدرت.
2. عدالت در حق مردم: مردم یا برادر دینی تو هستند یا همانند تو در آفرینش.
3. رسیدگی به نیازمندان و ضعیفان: بیشتر توجه را به محرومان معطوف دار.
4. گزینش کارگزاران شایسته: بهترین یاران تو باید دیندارترین، خردمندترین و صادق‌ترین افراد باشند.
5. نظم مالی و مالیات: مالیات باید با عدالت گرفته شود و صرف آبادانی و رفاه مردم گردد.
6. جلوگیری از ظلم و فساد: ستم به مردم، نابودی حکومت را در پی دارد.
7. رفتار انسانی با دشمنان: حتی در جنگ، اخلاق و انصاف رعایت شود.

این فرمانی است از بنده خدا، علی امیرالمؤمنین، به مالک بن حارث اشتر، هنگامی که او را به حکومت مصر منصوب کرد تا از جانب خدا مالیات‌های آن سامان را گرد آورد و با دشمنان بجنگد و کار مردم را اصلاح کند و شهرهای آن دیار را آباد نماید.

ای مالک! بدان من تو را به سرزمینی می‌فرستم که پیش از تو حکومت‌ها و دولت‌ها بر آن رفته‌اند، بعضی عادل بوده‌اند و بعضی ستمگر. مردم درباره‌ی کارهای تو همان خواهند گفت که تو درباره‌ی کارهای والیان پیش از خود می‌گفتی. بهترین اندوخته‌ی والی، کردار نیکو و عدالت در میان مردم است. پس دل خویش را از مهر و محبت به رعیت آکنده ساز و با آنان مهربانی کن.

مردم دو دسته‌اند: یا برادر دینی تو هستند، یا همانند تو در آفرینش. اگر لغزشی از آنان سر زد، یا خطایی مرتکب شدند، یا گناهی بر آنان رفت، از روی خطا یا عمد، عذرشان را بپذیر و همان‌گونه که دوست داری خدا تو را ببخشاید، تو هم آنان را ببخش.

ای مالک! مبادا هرگز بگویی «من فرمانروا هستم، دستور می‌دهم و باید اطاعت شود»، زیرا این‌گونه خودخواهی دل را فاسد و دین را تباه و حکومت را به زوال می‌کشاند. اگر در اثر قدرتی که داری، دچار بزرگی و خودپسندی شدی، به بزرگی و قدرت بی‌پایان خدا بنگر که برتر از توست و تو را از این حالت بازمی‌دارد.

برای رعیت سهمی از بیت‌المال و نعمات کشور قرار بده. بدان که آنان ستون دین، جمعیت مسلمانان، و نیروهای دفاعی در برابر دشمنان هستند. پس از آنان دلجویی کن و به آنان مهربانی نما.

ای مالک! مبادا سپاهیان تو را از رسیدگی به مردم بازدارند. مردم ستون حکومت‌اند، و لشکر وسیله دفاع است. پس توجهت نخست باید به مردم باشد.

بدان که رعیت طبقات گوناگون دارد:

1. سپاهیان خدا
2. نویسندگان و دبیران عمومی
3. قاضیان عادل
4. کارگزاران انصاف
5. اهل جزیه و مالیات‌دهندگان
6. بازرگانان و صنعتگران
7. طبقه پایین و نیازمندان

هر یک از این طبقات جز به وسیله دیگری سامان نمی‌یابد. سپاهیان پاسدار مردم‌اند. مردم هزینه سپاه را از مالیات می‌پردازند. قاضیان برای مردم دادگری می‌کنند. خدا همه را به هم محتاج ساخته است. پس حق هر کدام را رعایت کن.

ای مالک! هیچ‌یک از کارگزارانت را جز پس از آزمودن و مشورت با اهل دیانت و تجربه بر سر کار مگمار. آنان را از میان اهل پارسایی و امانت برگزین. از به‌کارگیری اشخاصی که سابقه خیانت دارند، بپرهیز.

در میان کارگزاران خویش کسانی را بیشتر دوست بدار که سخن تلخِ حق را بیشتر به تو می‌گویند و در آنچه خدا برای دوستانش نمی‌پسندد، کمتر تو را یاری می‌کنند.

ای مالک! مبادا خویشاوندانت یا اطرافیانت بر مردم ستم کنند. اگر چنین کردند، با آنان برخورد کن و حق مردم را بگیر.

در معاملات با مردم انصاف را رعایت کن و احتکار و گران‌فروشی را برانداز. بازرگانان را گرامی بدار ولی نگذار به مردم ظلم کنند.

به قاضیان خود سفارش کن که برای رسیدگی به شکایات وقت بگذارند، در کارشان سخت‌گیر و در برابر رشوه و نفوذ نیرومندان مقاوم باشند.

مالیات را به گونه‌ای عادلانه بگیر. بر مردم فشار نیاور تا زندگیشان سخت نشود و آبادانی و رونق کشور از میان نرود. بدان که تباهی مالیات به سبب فشار و ستمگری است.

ای مالک! به کار دهقانان و کشاورزان بسیار توجه کن، زیرا آنان سرچشمه عمران و آبادانی‌اند.

با نیازمندان و محرومان پیوندی ویژه داشته باش. بخشی از وقت خود را به دیدار آنان اختصاص بده. فروتن باش و آنان را با روی گشاده بپذیر. هیچ‌گاه لشکریان یا اطرافیان خود را بر آنان مسلط مکن.

ای مالک! بدان مردم لغزش‌هایی دارند، و تو باید گذشت داشته باشی. ولی هرگز در اجرای عدالت سستی مکن.

به سنت‌های پسندیده و ارزش‌های نیک پیشینیان اسلام وفادار باش و راه‌هایی را که امت بر آن هم‌رأی شده‌اند، پاس بدار.

ای مالک! پیوسته به یاد مرگ و قیامت باش. مبادا به دنیا دل بندی، که دنیا سرای فناست.

ای مالک! در همه کارها از خدا یاری بجوی.

 

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی