مقاومت از نگاه قرآن

به نام خدا
*مفهوم مقاومت در قرآن مجید*

📘 به قلم : دکتر نصرالله شفیعی
پژوهشگر و استاد دانشگاه بوشهر

مقاومت یکی از موضوعات کلیدی و پراهمیت در قرآن است که به شکل‌های مختلف و در موقعیت‌های مختلف به آن اشاره شده است. مقاومت در قرآن نه فقط به معنای ایستادگی در برابر دشمنان ظاهری بلکه در برابر فشارهای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و حتی در برابر وسوسه‌های نفس و گناه نیز مطرح شده است.
اسلام با مقاومت سرشته است. مقاومت به معنای جنگ طلبی نیست، بلکه به معنای ایستادگی در برابر تمامی توطئه‌ها و نقشه هایی است که دشمنان در برابر نفوذ اسلام در جوامع اسلامی از خود بروز می دهند.
ماهیت اسلام ماهیتی ظلم ستیزانه و عدالت طلبانه است. در راستای این مأموریت سترگ ستمگران و کسانی که این هدف راهبردی اسلام با منافع آنها در تقابل است در برابر اسلام می ایستند و همه تلاش،خود را برای نابودی اسلام به کار می گیرند. بنابراین مقاومت جزئی جدایی ناپذیر از فرهنگ دینی است. آنهایی که اسلام را بدون فرهنگ مقاومت تعریف می کنند جز شناختی ظاهری اسلام و هدفی منفعت طلبانه از آموزه های اسلام ندارند.
 در ادامه با تحلیل برخی آیات، مفهوم مقاومت در قرآن را بررسی می‌کنیم:

۱. مقاومت در برابر ظلم و تجاوز دشمنان.
یکی از بارزترین معانی مقاومت در قرآن، ایستادگی در برابر دشمنان ظالم و جهاد برای حفظ حق و عدالت است. در آیات متعدد، مؤمنان به صبر و پایداری در میدان مبارزه دعوت شده‌اند:
 "فَاصْبِرْ صَبْرًا جَمِیلًا"
(سوره مؤمنون، آیه 96)
یعنی باید صبری زیبا و شکیبا داشت، که نشانه مقاومت و پایداری است.
"وَقَاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ"
(سوره بقره، آیه 190)
مبارزه در راه خدا و مقاومت در برابر دشمنانی که به جامعه اسلامی تجاوز می‌کنند، از نشانه‌های مقاومت فعال است.
مقاومت به عنوان نشانه ایمان و تقوا

مقاومت و صبر به عنوان نشانه‌های ایمان قوی و توکل به خدا مطرح شده‌اند:
> "وَاصْبِرْ وَمَا صَبْرُکَ إِلَّا بِاللَّهِ"
(سوره النحل، آیه 127)
صبر و مقاومت بدون توکل به خدا معنا ندارد.
> "الَّذِینَ صَبَرُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ"
(اعراف/ 128)
مؤمنانی که مقاوم و صبورند، بر خدا توکل می‌کنند.
إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنتُمْ تُوعَدُونَ
ﺑﻲ ﺗﺮﺩﻳﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ : ﭘﺮﻭﺭﺩﮔﺎﺭ ﻣﺎ ﺧﺪﺍﺳﺖ ; ﺳﭙﺲ [ ﺩﺭ ﻣﻴﺪﺍﻥ ﻋﻤﻞ ﺑﺮ ﺍﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ] ﺍﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﻭﺭﺯﻳﺪﻧﺪ ، ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻥ ﺑﺮ ﺁﻧﺎﻥ ﻧﺎﺯﻝ ﻣﻰ  ﺷﻮﻧﺪ [ ﻭ ﻣﻰ  ﮔﻮﻳﻨﺪ : ]ﻣﺘﺮﺳﻴﺪ ﻭ ﺍﻧﺪﻭﻫﮕﻴﻦ ﻧﺒﺎﺷﻴﺪ ﻭ ﺷﻤﺎ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺘﻲ ﻛﻪ ﻭﻋﺪﻩ ﻣﻰ  ﺩﺍﺩﻧﺪ ، ﺑﺸﺎﺭﺕ ﺑﺎﺩ.(فصلت/٣٠)
إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ
ﺑﻲ ﺗﺮﺩﻳﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ: ﭘﺮﻭﺭﺩﮔﺎﺭ ﻣﺎ ﺍﻟﻠﻪ ﺍﺳﺖ ، ﺳﭙﺲ [ ﺩﺭ ﻣﻴﺪﺍﻥ ﻋﻤﻞ ﺑﺮ ﺍﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ]ﺍﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﻭﺭﺯﻳﺪﻧﺪ ، ﻧﻪ ﺑﻴﻤﻰ ﺑﺮ ﺁﻧﺎﻥ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻧﻪ ﺍﻧﺪﻭﻫﮕﻴﻦ ﻣﻰ  ﺷﻮﻧﺪ.(احقاف/١٣) 
وَأَن لَّوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْنَاهُم مَّاءً غَدَقًا
ﻭ ﺍﮔﺮ [ﺍﻧﺲ ﻭ ﺟﻦ] ﺑﺮ ﻃﺮﻳﻘﻪ ﺣﻖ ﭘﺎﻳﺪﺍﺭﻱ ﻛﻨﻨﺪ ﺣﺘﻤﺎً ﺁﻧﺎﻥ ﺭﺍ ﺍﺯ ﺁﺏ ﻓﺮﺍﻭﺍﻧﻲ ﺳﻴﺮﺍﺏ ﺧﻮﺍﻫﻴﻢ ﻛﺮﺩ.(جن/١٦) 
فَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَمَن تَابَ مَعَکَ وَلَا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ
ﭘﺲ ﻫﻤﺎﻥ ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻥ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺍﻱ ﺍﻳﺴﺘﺎﺩﮔﻲ ﻛﻦ ; ﻭ ﻧﻴﺰ ﺁﻧﺎﻥ ﻛﻪ ﻫﻤﺮﺍﻫﺖ ﺑﻪ ﺳﻮﻱ ﺧﺪﺍ ﺭﻭﻱ ﺁﻭﺭﺩﻩ ﺍﻧﺪ [ ﺍﻳﺴﺘﺎﺩﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ ] ﻭ ﺳﺮﻛﺸﻲ ﻣﻜﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺍﻭ ﺑﻪ ﺁﻧﭽﻪ ﺍﻧﺠﺎم ﻣﻰ  ﺩﻫﻴﺪ. ﺑﻴﻨﺎﺳﺖ.(هود/١١٢)
۲. مقاومت در برابر نفس و هوای نفس
مقاومت در قرآن فقط معنای بیرونی ندارد؛ بلکه مهم‌ترین میدان مقاومت، مبارزه با نفس اماره است. قرآن مؤمنان را به تقوا و خودکنترلی دعوت می‌کند:
وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَىٰ
ﻭ ﺍﻣﺎ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺍﺯ ﻣﻘﺎم ﻭ ﻣﻨﺰﻟﺖ ﭘﺮﻭﺭﺩﮔﺎﺭﺵ ﺗﺮﺳﻴﺪﻩ ﻭ ﻧﻔﺲ ﺭﺍ ﺍﺯ ﻫﻮﺍ ﻭ ﻫﻮﺱ ﺑﺎﺯﺩﺍﺷﺘﻪ ﺍﺳﺖ:
فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوَىٰ
ﭘﺲ ﺑﻲ ﺗﺮﺩﻳﺪ ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﺶ ﺑﻬﺸﺖ ﺍﺳﺖ .(نازعات ۴۰ و ۴۱)
در این آیه مخالفت با هوای نفس نوعی مقاومت محسوب می شود که با توجه به اهمیت آن در معارف اسلامی به این مقاومت جهاد اکبر گفته می شود.
در روایات داریم که صبر بر سه قسم است:
۱. صبر بر عدم انجام‌گناه
۲. صبر در مصیبت
۳. صبر در عبادت

۳. مقاومت در برابر فشارهای اجتماعی و فرهنگی
مؤمنان در برابر فشارهای اجتماعی برای ترک ایمان یا عمل به حق مقاومت می‌کنند:
 "وَلَا تَهِنُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَنتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ"