تحلیلی عرفانی بر مثنوی نامه ای به عمرو بن عاص

باسمه تعالی 

تحلیلی عرفانی  بر مثنوی «نامه‌ای به عمرو بن عاص

به نام خدایی که بخشد امید
ز رحمت بر افروخت دل را نوید

🔹 ارجاع عربی: ﴿قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَىٰ أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ﴾ (زمر/۵۳)
🔹 ترجمه: بگو ای بندگان من که بر خویشتن ستم کرده‌اید! از رحمت خدا نومید نشوید.
🔹 تحلیل: شاعر آغاز را با امید پیوند می‌زند؛ خداوند سرچشمه‌ی امید و نوید است و رحمت او دل‌ها را زنده می‌کند. سالک حقیقت، در سختی‌ها تنها به این امید است که راه می‌یابد.

بیت ۲

ستایش سزاوار پروردگار
که او آفریننده‌ی روزگار

🔹 ارجاع عربی: ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ﴾ (فاتحه/۲)
🔹 ترجمه: ستایش مخصوص خداوند، پروردگار جهانیان است.
🔹 تحلیل: شاعر حمد را مخصوص او می‌داند که هم خالق است و هم مدبّر زمان. روزگار در قبضه‌ی اوست، پس دنیا پرستی خطاست.

بیت ۳

سپاسم بر او کز ازل تا ابد
به هر دل صفا و به هر جان مدد

🔹 ارجاع عربی: «الحمد لله على ما جرى به قضاؤه» (نهج البلاغه، خطبه ۲۲۸)
🔹 ترجمه: ستایش خدا بر آنچه قضای او جاری ساخت.
🔹 تحلیل: شاعر بر شمول فیض الهی در ازل و ابد تأکید دارد. خداست که جان‌ها را مدد می‌دهد و دل‌ها را صفا می‌بخشد، نه دنیا و زر و زور.

بیت ۴

محمد، رسول و امین خداست
هدایتگر خلق و جان را صفاست

🔹 ارجاع عربی: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِینَ﴾ (انبیاء/۱۰۷)
🔹 ترجمه: و تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم.
🔹 تحلیل: پیامبر اکرم صلّی‌الله‌علیه‌وآله سرچشمه‌ی صفا و هدایت است؛ جان‌های آلوده در سایه‌ی او به نور و آرامش می‌رسند.

بیت ۵

کتابش چراغ ره آدمی‌ست
کلامش به دل قوت و مرهمی‌ست

🔹 ارجاع عربی: ﴿إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ﴾ (اسراء/۹)
🔹 ترجمه: این قرآن به راهی که استوارتر است هدایت می‌کند.
🔹 تحلیل: قرآن به‌عنوان چراغ، مسیر آدمی را روشن می‌سازد. کلامش همچون مرهمی است که دردهای روحی را التیام می‌بخشد.

بیت ۶

وصیّش علی، آن امام هدا
که بخشد دل و جان، امید و صفا

🔹 ارجاع عربی: «أنا مدینة العلم وعلی بابها» (حدیث نبوی)
🔹 ترجمه: من شهر دانشم و علی دروازه‌ی آن است.
🔹 تحلیل: علی علیه‌السلام مظهر هدایت و صفا است؛ جان‌ها در پرتو ولایت او به امید حقیقی می‌رسند.

بیت ۷

امیر شجاعت، امام یقین
که بر حق بُوَد رهبر مؤمنین

🔹 ارجاع عربی: ﴿إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا...﴾ (مائده/۵۵)
🔹 ترجمه: ولیّ شما تنها خدا و پیامبر او و کسانی هستند که ایمان آورده‌اند...
🔹 تحلیل: علی علیه‌السلام نماد شجاعت و یقین است؛ امامت او ریشه در نصّ الهی دارد نه در دنیاطلبی.

بیت ۸

کنون نامه‌ای شد ز دل آشکار
خطابش به عمروست، مردی سوار

🔹 ارجاع عربی: «أمّا بعد، فإنّی بعثت إلیک کتابی هذا...» (نهج البلاغه، نامه‌ها)
🔹 ترجمه: امّا بعد، این نامه را به سوی تو فرستادم...
🔹 تحلیل: این بیت ورود به خطاب است؛ امام علی علیه‌السلام در نامه‌ها، همواره از دل پاک حقیقت می‌گوید نه از سیاست صرف.

بیت ۹

همان عمرو کز حیله شد نامدار
ولی راه باطل ورا اختیار

🔹 ارجاع عربی: ﴿یُخَادِعُونَ اللَّهَ وَالَّذِینَ آمَنُوا وَمَا یَخْدَعُونَ إِلَّا أَنفُسَهُمْ﴾ (بقره/۹)
🔹 ترجمه: آنان خدا و مؤمنان را فریب می‌دهند، در حالی‌که جز خود را فریب نمی‌دهند.
🔹 تحلیل: حیله‌گری عمرو بن عاص مشهور است، اما حیله سرانجام انسان را در باطل غرق می‌کند و به هلاکت می‌برد.

بیت ۱۰

تو ای مرد دنیا، بدین گوش دار
سخن بشنو از بنده‌ی کردگار

🔹 ارجاع عربی: ﴿فَذَکِّرْ إِنَّمَا أَنتَ مُذَکِّرٌ﴾ (غاشیه/۲۱)
🔹 ترجمه: پس تذکر بده، که تو جز تذکر دهنده نیستی.
🔹 تحلیل: امام از موضع بندگی خدا سخن می‌گوید. گوش دادن به سخن حق، نجات از دلبستگی دنیا را به همراه دارد.

 

بیت ۱۱

شنیدم که دین را فدا کرده‌ای
برای دل و جان رها کرده‌ای

🔹 ارجاع عربی: ﴿وَاشْتَرَوْا بِهِ ثَمَنًا قَلِیلًا فَصَدُّوا عَن سَبِیلِهِ﴾ (توبه/۹)
🔹 ترجمه: آنان دین را به بهایی اندک فروختند و از راه خدا بازداشتند.
🔹 تحلیل: عمرو دینش را قربانی دنیای پست کرد؛ این همان خسارت عظیم است که در قرآن نکوهش شده است.

بیت ۱۲

که دینت فدای هوای تو گشت
خسارت دو عالم سزای تو گشت

🔹 ارجاع عربی: ﴿أُو۟لَـٰٓئِکَ ٱلَّذِینَ ٱشْتَرَوُا۟ ٱلضَّلَـٰلَةَ بِٱلْهُدَىٰ﴾ (بقره/۱۶)
🔹 ترجمه: آنان گمراهی را به بهای هدایت خریدند.
🔹 تحلیل: هوای نفس جای دین را گرفت و این مبادله، خسارت دنیا و آخرت را در پی دارد.

بیت ۱۳

به دنبال آن مرد نا لایقی
که بد نام و بد کار، چون فاسقی

🔹 ارجاع عربی: ﴿وَلَا تَرْکَنُوا إِلَى ٱلَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ ٱلنَّارُ﴾ (هود/۱۱۳)
🔹 ترجمه: به ستمگران تکیه نکنید که آتش شما را می‌گیرد.
🔹 تحلیل: اشاره به پیروی عمرو از معاویه است؛ تکیه به انسان‌های نالایق، انسان را به پرتگاه می‌کشاند.

بیت ۱۴

معاویه کز باطل آراست کار
چو ماری است بنشسته در رهگذار

🔹 ارجاع عربی: «لَا تَتَّبِعُوا أَهْوَاءَکُمْ فَتَضِلُّوا» (نهج البلاغه، خطبه ۱۷۶)
🔹 ترجمه: از هواهای نفستان پیروی نکنید که گمراه می‌شوید.
🔹 تحلیل: معاویه باطل را آراسته می‌نمایاند؛ مثل مار در کمین است، ظاهر زیبا اما باطنی زهرآگین.

بیت ۱۵

مرا نامه‌ای سوی تو شد روان
که دانی حقیقت در این داستان

🔹 ارجاع عربی: ﴿وَقُلِ ٱلْحَقُّ مِن رَّبِّکُمْ﴾ (کهف/۲۹)
🔹 ترجمه: بگو حق از پروردگار شماست.
🔹 تحلیل: نامه امام علی علیه‌السلام دعوت به حق است؛ کسی که چشم بصیرت دارد حقیقت را درمی‌یابد.

بیت ۱۶

بدانی که دنیا وفا بر نداشت
کسی کو بدو تکیه زد، جان گذاشت

🔹 ارجاع عربی: ﴿وَمَا ٱلْحَیَوٰةُ ٱلدُّنْیَا إِلَّا مَتَـٰعُ ٱلْغُرُورِ﴾ (آل‌عمران/۱۸۵)
🔹 ترجمه: زندگی دنیا جز متاعی فریبنده نیست.
🔹 تحلیل: دنیا وفا ندارد؛ هر که بر آن اعتماد کند، با دست خالی و حسرت از دنیا می‌رود.

بیت ۱۷

به آتش زدی جان و ایمان خود
به یغما زدی عشق یزدان خود

🔹 ارجاع عربی: ﴿أُو۟لَـٰٓئِکَ ٱلَّذِینَ حَبِطَتْ أَعْمَـٰلُهُمْ فِى ٱلدُّنْیَا وَٱلْـَٔاخِرَةِ﴾ (توبه/۶۹)
🔹 ترجمه: آنان کسانی‌اند که اعمالشان در دنیا و آخرت نابود شد.
🔹 تحلیل: خیانت به دین، همچون سوزاندن ایمان است؛ عشق خدا را به یغما دادن بزرگ‌ترین فاجعه روحی است.

بیت ۱۸

ز دنیا چه ماند؟ جز اندوه و غم
که گیرد دل از مهر و از بیم هم

🔹 ارجاع عربی: ﴿لَقَدْ خَلَقْنَا ٱلْإِنسَـٰنَ فِى کَبَدٍ﴾ (بلد/۴)
🔹 ترجمه: همانا انسان را در رنج آفریدیم.
🔹 تحلیل: دنیا آمیخته به غم و سختی است؛ دل‌بستگی به آن جز ترس و اندوه برای انسان نمی‌آورد.

بیت ۱۹

تو عمرو! بدان باطل، آخر فناست
ره باطل آخر به دوزخ سراست

🔹 ارجاع عربی: ﴿إِنَّ ٱلْمُجْرِمِینَ فِى ضَلَـٰلٍ وَسُعُرٍ﴾ (قمر/۴۷)
🔹 ترجمه: گناهکاران در گمراهی و آتش خواهند بود.
🔹 تحلیل: هر راه باطلی سرانجامش فنا و دوزخ است؛ هشدار صریح به عمرو.

بیت ۲۰

تو دنبال آن مرد خونخواره‌ای
که در ظلم و بیداد، بدکاره ای

🔹 ارجاع عربی: ﴿وَلَا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَّهِینٍ... عُتُلٍّ بَعْدَ ذَٰلِکَ زَنِیمٍ﴾ (قلم/۱۰–۱۳)
🔹 ترجمه: از هر بدگو و پست... و هر زورگو و بدنام اطاعت مکن.
🔹 تحلیل: پیروی از ظالمان، شریک شدن در جنایت آنان است.

بیت ۲۱

نه دنیا برایت بماند، نه دین
نه عز و مقام و نه تاج و نگین

🔹 ارجاع عربی: ﴿مَا عِندَکُمْ یَنفَدُ وَمَا عِندَ ٱللَّهِ بَاقٍ﴾ (نحل/۹۶)
🔹 ترجمه: آنچه نزد شماست نابود می‌شود و آنچه نزد خداست باقی می‌ماند.
🔹 تحلیل: هشدار به فناپذیری دنیا؛ نه دین حفظ می‌شود نه دنیای زینتی.

بیت ۲۲

چو با باطل آمیخت روح و روان
برون شد صفای دل و عقل و جان

🔹 ارجاع عربی: ﴿فِى قُلُوبِهِم مَّرَضٌ فَزَادَهُمُ ٱللَّهُ مَرَضًا﴾ (بقره/۱۰)
🔹 ترجمه: در دل‌هایشان بیماری است و خدا بر بیماریشان افزود.
🔹 تحلیل: آمیزش با باطل، آینه‌ی دل را تیره می‌کند و عقل و جان از صفا می‌افتد.

بیت ۲۳

اگر با من و با حق آیی به راه
نجاتت رسد از عذاب و تباه

🔹 ارجاع عربی: ﴿وَأَنِ ٱتَّبِعُونِ هَـٰذَا صِرَٰطٍ مُّسْتَقِیمٍ﴾ (زخرف/۶۱)
🔹 ترجمه: از من پیروی کنید که این راه مستقیم است.
🔹 تحلیل: نجات در پیروی از حق و امام حق است؛ هر راه دیگر به تباهی می‌انجامد.

بیت ۲۴

بدان کاین همه مال دنیای دون
چو خوابی‌ست بر مردم بی‌سکون

🔹 ارجاع عربی: ﴿وَمَا ٱلْحَیَوٰةُ ٱلدُّنْیَآ إِلَّا کَحُلْمٍ﴾ (حدیث نبوی)
🔹 ترجمه: زندگی دنیا جز خوابی گذرا نیست.
🔹 تحلیل: مال دنیا خواب و خیال است؛ بی‌قراران به آن دل می‌بندند ولی با بیداری مرگ همه از دست می‌رود.

بیت ۲۵

نه دنیا دهد عزّ و حرمت به تو
نه دینت رساند کرامت به تو

🔹 ارجاع عربی: ﴿مَن کَانَ یُرِیدُ ٱلْعِزَّةَ فَلِلَّهِ ٱلْعِزَّةُ جَمِیعًا﴾ (فاطر/۱۰)
🔹 ترجمه: هر کس عزت خواهد، عزت همگی از آنِ خداست.
🔹 تحلیل: عزت و کرامت حقیقی تنها نزد خداست؛ نه در مال دنیا و نه در دین فروخته‌شده.

بیت ۲۶

اگر حق بگیری، رها می‌شوی
ز آتش، ز فتنه، جدا می‌شوی

🔹 ارجاع عربی: ﴿فَمَن یَهْدِ ٱللَّهُ فَهُوَ ٱلْمُهْتَدِى﴾ (اعراف/۱۷۸)
🔹 ترجمه: هر که را خدا هدایت کند، او هدایت‌یافته است.
🔹 تحلیل: حق‌گرایی تنها راه آزادی از آتش و فتنه است؛ امام راه نجات را نشان می‌دهد.

بیت ۲۷

مرا این سخن نامه‌ای شد به تو
نویدی زِ حق، مژده‌ای شد به تو

🔹 ارجاع عربی: ﴿یُبَشِّرُهُم رَّبُّهُم بِرَحْمَةٍ مِّنْهُ وَرِضْوَٰنٍ﴾ (توبه/۲۱)
🔹 ترجمه: پروردگارشان آنان را به رحمتی از جانب خود و رضوان بشارت می‌دهد.
🔹 تحلیل: نامه امام فقط هشدار نیست، بلکه نوید رحمت خدا برای بازگشت‌کنندگان است.

بیت ۲۸

بدان کاین جهان جای فانی بُوَد
که جز رنج و محنت نشانی بُوَد

🔹 ارجاع عربی: ﴿کُلُّ مَنْ عَلَیْهَا فَانٍ﴾ (رحمن/۲۶)
🔹 ترجمه: هر آنچه روی زمین است، فانی خواهد شد.
🔹 تحلیل: دنیا خانه فناست؛ هیچ نشان پایداری جز رنج در آن نیست.

بیت ۲۹

نه دینت بماند، نه دنیای تو
نه ماند صفایی به سیمای تو

🔹 ارجاع عربی: ﴿خَسِرَ ٱلدُّنْیَا وَٱلْـَٔاخِرَةَ ذَٰلِکَ هُوَ ٱلْخُسْرَانُ ٱلْمُبِینُ﴾ (حج/۱۱)
🔹 ترجمه: دنیا و آخرت را از دست داد؛ و این زیان آشکار است.
🔹 تحلیل: از دست دادن دین و دنیا، نتیجه‌ی باطل‌گرایی عمرو است؛ سیمای انسانی نیز بی‌صفا می‌شود.

بیت ۳۰

به دنبال باطل "رجالی" مرو
به دنبال جهل و ظلالی مرو

🔹 ارجاع عربی: ﴿وَلَا تَتَّبِعِ ٱلْهَوَىٰ فَیُضِلَّکَ عَن سَبِیلِ ٱللَّهِ﴾ (ص/۲۶)
🔹 ترجمه: از هوای نفس پیروی مکن که تو را از راه خدا گمراه می‌کند.
🔹 تحلیل: بیت پایانی وصیت اخلاقی است؛ دوری از باطل و جهل، راه روشن را به روی انسان می‌گشاید.

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی