نثر مسجع چیست

باسمه تعالی

نثر مسجع چیست؟

نثر مسجع یکی از سبک‌های کهن ادبی در زبان فارسی است که ویژگی اصلی‌اش آهنگین بودن و تکرار صوتی در جمله‌ها است، بدون اینکه الزاماً به وزن و قافیه‌ی شعر پایبند باشد. به زبان ساده، نثر مسجع شبیه شعر است ولی آزادتر و معمولاً برای متن‌های ادبی، مذهبی یا حکمی به کار می‌رود.

ویژگی‌های اصلی نثر مسجع:

1. تقارن و هماهنگی در جمله‌ها: جمله‌ها معمولاً طول مشابه دارند یا از نظر ساختار موازی‌اند.
   مثال:

   «به یاد آور که پیامبران و اولیاء، نه در قصور زرین و نهرهای شیر و عسل، که در خلوت، سجده و نماز، لذت جاودان یافته‌اند.»

2. تکرار صداها یا واژه‌ها: تکرار حرف، صامت یا واژه، به ایجاد موسیقی در متن کمک می‌کند.
   مثال:

   «هر نگاه خالص، هر لبخند عاشقانه، هر خدمت بی‌ادعا، و هر اشک پر از شوق، چون نوری است که تاریکی‌ها را می‌شوید.»

3. آهنگ و موسیقی در خواندن: هنگام خواندن، متن روان و موسیقایی است، گاهی با توقف‌ها و تأکیدها شبیه شعر.

4. مناسب برای محتواهای بلند و معنوی: خطبه‌ها، مناجات‌ها، متون مذهبی و حکمی، شرح اخلاق و عرفان.

تفاوت نثر مسجع با نثر معمولی:

• نثر معمولی: خبری و ساده است، مثل متن روزنامه یا نامه.
• نثر مسجع: آهنگین، موسیقایی، دارای تقارن و تکرار است، و احساس و معنا را تقویت می‌کند.

 

مثال ساده‌ای می‌آورم تا تفاوت نثر معمولی و نثر مسجع روشن شود:

۱. نثر معمولی:

پیامبران و اولیاء در زندگی خود از نعمت‌ها و خوشی‌های دنیا استفاده نکردند. آن‌ها بیشتر وقت خود را در خلوت و نماز و یاد خدا گذراندند و به این طریق به آرامش و سعادت رسیدند.

۲. همان متن به صورت نثر مسجع:

به یاد آور که پیامبران و اولیاء، نه در قصور زرین و نهرهای شیر و عسل، که در خلوت، در سجده و در نماز، لذت جاودان یافته‌اند.
هر لحظه که دل با یاد خدا روشن گردد، هر دم که جان در حضور حق فرو رود، جلوه‌ای از رضوان الهی آشکار می‌شود.

مشاهده می‌کنید که در نثر مسجع:

1. جملات آهنگین و موازی هستند.
2. واژه‌ها و ساختارها تکرار و تقارن دارند.
3. متن موسیقایی و شاعرانه است، حتی اگر وزن و قافیه ندارد.
4. احساس و معنای عرفانی یا اخلاقی تقویت شده است.

یک نمونه کوتاه از نثر مسجع کاملاً عرفانی و مذهبی هم بسازم که شبیه خطبه یا مناجات باشد تا درک سبک عمیق‌تر شود.

اینجا یک نمونه کوتاه نثر مسجع عرفانی و مذهبی می‌آورم که شبیه خطبه یا مناجات باشد:

نمونه نثر مسجع عرفانی

ای دل، بدان که همه‌ی هستی پرده‌ای است و حقیقت درون است.
نه باغ‌ها، نه قصورها، نه نهرها و نه زر و سیم، بهشت را نشان نمی‌دهند.
هر که دلش را به یاد خدا روشن سازد، جانش نورانی گردد و هر لحظه‌اش جلوه‌ای از رضوان الهی باشد.

ای عاشق، بدان که راه وصال به معشوق، نه در طواف و دعاهای ظاهری،
که در حضور دل، در پاکی جان، و در عشق خالص است.
هر نگاه خالص، هر لبخند صادقانه، هر اشک شوق‌آلود،
و هر قدم در راه خدمت، چون نوری است که تاریکی‌ها را می‌زداید و دل را به ملکوت می‌برد.

ای جوینده، فردا و دیروز افسانه‌اند، و تنها اکنون حقیقت است.
اکنون را دریاب، اکنون را غنیمت شمار، اکنون را با یاد خدا و عشق الهی بهشتی کن.

هر نغمه‌ی تنبور و صدای سماع که با عشق حق همراه باشد،
قلب را به عرش می‌برد و جان را به نور جاودانگی روشن می‌سازد.
پس بدان که بهشت، نه در دوردست‌ها، که در دل پاک عاشق است،
و موعود، نه در فردا، که در همین اکنون است که دل در حضور دوست فانی شود.

ساختن نثر مسجع مهارت و تمرین می‌طلبد، اما با رعایت چند اصل ساده، می‌توان آن را آموخت و اجرا کرد. در ادامه گام‌به‌گام توضیح می‌دهم:

۱. انتخاب موضوع

برای نثر مسجع، موضوع معمولاً معنوی، اخلاقی، عرفانی، مذهبی یا حکمی است.
مثلاً: عشق الهی، یاد خدا، مرگ و فنا، خدمت به خلق، عدالت و اخلاق.

۲. استفاده از جملات کوتاه و موازی

• جملات را به گونه‌ای بسازید که طول و ساختار آنها تقریباً شبیه هم باشد.
• این موازی بودن، ریتم و آهنگ ایجاد می‌کند.

مثال:

هر لحظه که دل به یاد خدا روشن شود، هر دم که جان در حضور حق فرو رود، جلوه‌ای از رضوان آشکار می‌شود.

۳. تکرار صداها و واژه‌ها (جناس یا ردیف)

• از واژه‌ها و صداهای تکراری برای ایجاد موسیقی در متن استفاده کنید.
• ردیف یا ترکیب‌هایی که بار معنایی دارند، تاثیر نثر را افزایش می‌دهند.

مثال:

نه باغ‌ها، نه قصورها، نه نهرها و نه زر و سیم، بهشت را نشان نمی‌دهند.

۴. استفاده از تضاد و تقابل

• تضادها متن را قوی و پرمعنا می‌کنند:

فردا و دیروز افسانه‌اند، و تنها اکنون حقیقت است.

۵. استفاده از آرایه‌های ادبی

• تشبیه، استعاره، کنایه، ایهام و تکرار معنایی باعث زیبایی متن می‌شود.
• مثال: «هر اشک شوق‌آلود، چون نوری است که تاریکی‌ها را می‌زداید.»

۶. ریتم و موسیقی

• متن را بلند بخوانید و موسیقی آن را بسنجید.
• جمله‌ها نباید خیلی کوتاه یا خیلی بلند باشند؛ بهتر است آهنگین باشند و تنوع موسیقیایی داشته باشند.

۷. پایان‌بندی قوی

• معمولاً نثر مسجع با جمع‌بندی یا پیام اخلاقی/عرفانی تمام می‌شود.
• پیام باید روشن و آهنگین باشد، و تکرار بخشی از مضمون متن کمک می‌کند.

مثال پیام:

بهشت، نه در دوردست‌ها، که در دل پاک عاشق است؛ و موعود، نه در فردا، که در همین اکنون است که دل در حضور دوست فانی شود.

تهیه و تنظیم 

دکتر علی رجالی