متن و شرح مثنوی بهار (۷)

باسمه تعالی

بهار(۷)

این شعر با مضمون بهار و پیوند آن با لطافت الهی و نور ایمان، جلوه‌ای عرفانی و معنوی از تحول روحی انسان را به تصویر می‌کشد. در این شعر، بهار نمادی از تجدید حیات معنوی و بیداری دل از غفلت است. هر مصرع با دقت به لطافت معانی و ارتباط عمیق با حق تعالی اشاره دارد.

تحلیل و شرح ابیات:

بهاری که از لطف جانان رسد

 دل از هر چه غیر از خدا وانهد
این بیت تأکید دارد بر اینکه بهاری که از جانب محبوب حقیقی (خدا) می‌رسد، دل را از هر علایق دنیوی پاک کرده و به اخلاص و توحید می‌رساند.

بهاری که از مهر یزدان بود

 صفای دل و روح انسان بود
این بیت، مهر و لطف الهی را به بهاری معنوی تشبیه کرده که دل و جان را از کدورت‌ها پاک کرده و صفای باطن به ارمغان می‌آورد.

 

ز فیض الهی ، چمن باز  شد
ز الطاف یزدان، سر افراز شد
فیض الهی باعث می‌شود که جهان به شکوفایی برسد و دل‌های افسرده نیز همانند غنچه‌ها شکفته شوند.

نسیمی وزید از بهشت برین

به دل‌ها رساند عطر یقین
این بیت یقین را همچون نسیمی بهشتی معرفی می‌کند که جان را از تردید و گمراهی رها ساخته و اطمینان قلبی به همراه دارد.

چو خورشید تابید بر جان ما

 گشود از کرامت، نظر جان ما
نور حق چون خورشید بر جان انسان تابیده و درک و بینش را به سوی حقایق متعالی باز می‌کند.

بهاری که از لطف یزدان رسید / به باغ دل ما نشاطی دمید
این بیت، نشاط حقیقی را از جانب لطف الهی دانسته که دل را زنده کرده و به بهجت معنوی می‌رساند.

بهاری که با یاد حق می‌وزد
نسیمی ز عطر سَبَق می‌وزد

در این بیت، بهار حقیقی به یاد خدا وابسته شده است. "سَبَق" به معنای پیشی گرفتن و فضل پیشین خداوند است. این نسیمِ معنوی که از یاد حق برمی‌خیزد، رحمت سابقه و لطف پیشینی خداوند را به دل‌ها می‌رساند و انسان را در مسیر توفیق الهی قرار می‌دهد.

خدا رحمتش پیشه گیرد ز خشم
بپوشد ز لطفش گناه و ستم

این بیت اشاره به صفات جمال و جلال الهی دارد. رحمت خداوند بر غضب او پیشی می‌گیرد و از لطف بی‌پایانش، گناهان و لغزش‌های بندگان را می‌پوشاند. اشاره‌ای لطیف به حدیث قدسی:
"سبقت رحمتی علی غضبی" (رحمتم بر خشمم پیشی گرفته است).

دل از نور حق کی کند احتراز؟
که آرام جان است در سوز و ساز

این بیت بر ماهیت آرام‌بخش نور الهی تأکید دارد. دل آنگاه که به نور حق روشن شود، از این نور فاصله نمی‌گیرد، زیرا تنها با آن آرامش حقیقی حتی در سختی‌ها و سوز و سازها ممکن می‌شود. در اینجا سوز و ساز نمادی از تلاطم‌های روحی و ریاضت‌های معنوی است که تنها با یاد خدا آرام می‌گیرد:
"ألا بِذِکرِ اللهِ تَطمَئِنُّ القُلُوبُ" (رعد: ۲۸)

دل از نور حق، نیست هرگز گسست
که آرام دل را به وصلش نشست

این ابیات بر تداوم ارتباط دل با خداوند تأکید دارد. نور الهی رشته‌ای گسست‌ناپذیر است و دلِ حقیقت‌طلب، آرامش را تنها در وصل الهی می‌یابد. اشاره‌ای به وحدت عاشق و معشوق دارد؛ جایی که عاشق حقیقی تنها در محضر معشوق ازلی قرار می‌گیرد.

دل از شوق وصلش به پرواز شد
ز بند گنه، دل سبک‌ساز شد

شوق وصال نیرویی است که دل را به سوی معشوق به پرواز درمی‌آورد و قیدهای گناه را از پای جان باز می‌کند. این بیت به سیر الی الله اشاره دارد که در آن شوق وصال دل را از ظلمت گناه رهایی بخشیده و به آزادی معنوی می‌رساند.

دلی کو زِ نور خدا جان گرفت
زِ هر درد دنیا، امان آن گرفت

این بیت نشانگر قدرت شفابخش نور الهی است. نوری که از جانب خدا بر دل می‌تابد، انسان را از رنج‌ها و دردهای دنیوی مصون می‌دارد. این مضمون با آیه‌ای از قرآن هماهنگ است:
"وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِینَ" (اسراء: ۸۲)

بهاری که از نور ایمان رسد
دل از شوق وصلش، به پایان رسد

در اینجا نور ایمان همچون بهار توصیف شده است که در نهایت دل مشتاق را به مقصد وصال می‌رساند. اشاره دارد به این حقیقت عرفانی که ایمان راستین انسان را از هر سردرگمی نجات داده و به کمال و فناء فی‌الله هدایت می‌کند.

ز هر قطره باران، صدایی وزد
که بر خاک دل، یک نوایی وزد

این بیت به باران رحمت الهی تشبیه شده که دل‌های خشکیده را زنده کرده و هر قطره آن، ندا و پیامی الهی دارد. باران که مظهر حیات و طهارت است، در اینجا نشانه‌ای از فیوضات دائمی الهی بر قلوب تشنه است.

دل از نور حق، کی شود بی‌نیاز؟
که در وصل او هست آرام و ساز

این بیت تأکید دارد که بی‌نیازی حقیقی تنها از نور الهی حاصل می‌شود. در وصال حق، همه‌ی اضطراب‌ها و تشویش‌های باطنی به آرامش و سازگاری بدل می‌گردد.

بهاری که از جان برآید صدا
رساند دل ما به کوی بقا

این بیت، بهار حقیقی را به ندای جان تشبیه کرده که دل سالک را به ساحت بقا و جاودانگی هدایت می‌کند. اشاره‌ای است به مقام بقاء بالله که در عرفان مرحله‌ی نهایی سیر و سلوک است.

ز نوری که از کوی جانان رسد
زِ یزدان، خبر بر محبان رسد

در این ابیات، نور جانان نشانه‌ای از تجلیات الهی است که پیام رحمت و محبت از جانب یزدان را به دوستداران حق می‌رساند.

ز عشقش جهان پر زِ عرفان شود
به درگاهِ حق، شمعِ ایوان شود

عشق الهی چنان قدرتی دارد که می‌تواند جهان هستی را سرشار از معرفت و شناخت حق سازد. این بیت عشق و عرفان را در مقام نور هدایت تصویر کرده است.

هر آن کس که جانش زِ حق پر شود
زِ تاریکیِ دل مُطَهَّر شود

در اینجا نور حق به عنوان عامل پاکی و طهارت باطنی معرفی شده است. هر کس که جانش سرشار از یاد خدا شود، از ظلمات و ناپاکی‌های نفسانی پاک خواهد شد.

اگر قطره‌ای بر دل و جان رسد
به دریا رسانَد، به ایمان رسد

این بیت نشان می‌دهد که حتی یک قطره از فیض الهی می‌تواند دل تشنه‌ی حقیقت را به بحر ایمان برساند.

دل از یاد حق کی جدا می‌شود؟
که بی‌نور حق، دل فنا می‌شود

اینجا یاد خدا به عنوان محور بقا و هستی معرفی شده است. دل انسان بدون نور الهی به فنا و نیستی کشیده می‌شود.

دل از غیر حق پاک گردد اگر
رهاند خدا، هر بلا و خطر

این بیت بیانگر این حقیقت است که پاک شدن دل از غیر خدا باعث امان از بلاها و خطرات می‌شود.

بهاری که از لطف یزدان وزد
دل از هر چه غیر از خدا، وا رهد

بهار حقیقی که از لطف خداوند سرچشمه می‌گیرد، دل را از وابستگی‌های دنیوی آزاد کرده و به سوی حقیقت مطلق رهنمون می‌سازد. این بیت اشاره دارد به این که نور الهی، تمامی تعلقات مادی را از دل می‌زداید و آن را برای سیر الی‌الله آماده می‌کند.

دل از مهر یزدان چو روشن شود
زِ تاریکی و غم، مُطهّر شود

این بیت بر تأثیر محبت الهی بر پاک‌سازی درون تأکید دارد. نور محبت خداوند هر ظلمت و غمی را از دل می‌زداید و آن را روشن و مصفا می‌کند. این مفهوم برگرفته از حدیثی قدسی است که خداوند می‌فرماید:
"اذا احببت عبدی، کنتُ سمعه الذی یسمع به و بصره الذی یبصر به..."

نسیمی که از کوی جانان وزد
دلِ خسته را سوی عرفان کشد

در این بیت نسیم جان‌بخش الهی به عنوان عامل تحول روحی معرفی شده است. این نسیم معنوی، دل‌های خسته و رنجور را به سوی معرفت و شهود الهی هدایت می‌کند. اشاره دارد به حالاتی که سالک طریق حق با اشراقات الهی به یقین و معرفت دست می‌یابد.

دل از بند غفلت چو آزاد شد
به دیدارِ معبود، دل شاد شد

وقتی که دل از غفلت و تعلقات دنیوی رهایی یابد، آماده‌ی مشاهده‌ی انوار الهی می‌شود. شادی حقیقی زمانی حاصل می‌شود که دل، حضرت معبود را در باطن خویش شهود کند:
"فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ" (بقره: ۱۵۲)

بهاری که از عشق، جان می‌دهد
به دل‌های عاشق، امان می‌دهد

این بیت عشق الهی را به بهاری جاودان تشبیه کرده است که جان را زنده می‌سازد و به قلب‌های مشتاق آرامش و ایمنی از اضطراب عطا می‌کند. این مضمون ریشه در آموزه‌های عرفانی دارد که عشق الهی را عامل احیای جان می‌دانند.

زِ هر قطره‌اش، نور ایمان وزد
زِ هر غنچه‌اش، بوی قرآن وزد

در اینجا باران رحمت الهی چنان وصف شده که هر قطره آن ایمان را در دل زنده می‌کند و هر غنچه‌ای که در اثر این باران می‌شکفد، رایحه‌ی کلام وحی را منتشر می‌سازد. این تشبیه اشاره به برکات قرآن و وحی الهی دارد که دل‌ها را از جهل و ظلمات می‌رهاند.

دلی کو زِ یاد خدا پر شود
زِ هر وسوسه پاک و مطهر شود

دل آنگاه که با یاد خدا آباد شود، از وسوسه‌های شیطانی و آلایش‌های نفسانی پاک و منزه می‌گردد. اشاره به این مضمون قرآنی دارد:
"أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ" (رعد: ۲۸)

اگر دل زِ غیر خدا خالی است
بهاری در آن سبز و خوش‌حالی است

در این بیت، خلوص دل شرط تجلی انوار الهی معرفی شده است. دلی که از وابستگی‌های غیر الهی تهی شود، محل ظهور بهار معنوی خواهد شد. این مفهوم با آموزه‌های توحید افعالی و تصفیه‌ی قلب در عرفان اسلامی هماهنگ است.

چو باران لطفش به جان می‌وزد
"رجالی" زِ وصلش سخن می‌زند

این بیت پایانی، باران رحمت خداوند را عامل الهام شاعرانه می‌داند. شاعر تحت تأثیر این عنایات الهی، ذکر وصال و عشق حق را در کلام خویش جاری می‌سازد و بر پیوستگی کلام عرفانی با عنایت خداوند تأکید دارد.

جمع‌بندی نهایی:

این سروده تأکیدی است بر این‌که بهار حقیقی نه در تغییر فصل، بلکه در شکفتن نور ایمان و محبت الهی در دل است. شاعر با بهره‌گیری از مفاهیم قرآنی و عرفانی، رحمت الهی را به بارانی جان‌بخش تشبیه کرده که دل را از غفلت و تعلقات می‌رهاند و به وصال معبود می‌رساند.

این شعر با زبانی عرفانی و لطیف از بهار معنوی سخن می‌گوید. بهار حقیقی از لطف الهی سرچشمه گرفته و دل‌های مشتاق را به سوی نور ایمان و وصال حق رهنمون می‌سازد.

سراینده

دکتر علی رجالی