متن و شرح قصیده نصیحت(۲۰)

باسمه تعالی

قصیده چراغ هدایت

نصیحت(۲۰)

 

قصیده نصیحت بسیار زیبا و پرمحتواست و در عین حال گویای پیامی عمیق از اخلاق و رفتار انسانی است. در اینجا هر مصرع را به‌طور جداگانه تحلیل می‌کنم:

مِهر را بی‌حُسن حق معنا مکن / دل تهی از نور آن پیدا مکن
این بیت دعوت به این دارد که محبت و عشق بدون اتصال به حقیقت الهی هیچ‌گونه ارزشی ندارد. مهر باید از نور حق ناشی شود و دل انسانی که فاقد این نور باشد، هیچ‌گونه حقیقتی را نمی‌تواند درک کند.

گر بخواهی در محبت عشق حق / دل به گفتار خطا شیدا مکن
در اینجا نصیحت به اجتناب از عشق به هر چیزی غیر از حق است. محبت حقیقی در پی فهم درست از حقیقت است و نباید در پیاهی‌های خطا و فریب‌ها گم شد.

هر که را دیدی که دل در عشق باخت / راز او  پیش کسی افشا مکن
این بیت تاکید بر حفظ حرمت اسرار دیگران دارد. هر کسی که در عشق غرق است، باید به شأن و حرمت او احترام گذاشت و رازهای دل او را آشکار نکرد.

گردش عالم به عشق لایزال / پس تو خود را غرق هر سودا مکن
این بیت بر حقیقت لایزال و بی‌پایانی عشق الهی تأکید دارد. توصیه به این است که انسان نباید خود را در دنیای مادی و خواسته‌های فانی غرق کند، بلکه باید به سوی عشق بی‌پایان خداوند حرکت کند.

هر که خواهد مهر یزدان در دلش / قلب خود آغشته بر افوا مکن
این نکته بر این اصل تأکید دارد که برای دریافت مهر الهی باید قلب پاک و صاف باشد و از آلودگی‌ها و افکار فاسد پرهیز کند.

آنکه را مهر و محبت پا گرفت / نقش حق زین نعمتش بینا مکن
این مصرع به این معنی است که محبت حقیقی انسان را به درک حقیقت و حقیقت‌نما بودن سوق می‌دهد. کسی که محبت واقعی پیدا کرده است، در حقیقت چشم دلش باز خواهد شد.

بندگی با عشق حق شیرین بود / سر مکن بر خاک، جز بالا مکن
این بیت به اهمیت بندگی در عشق به حق و لذت معنوی آن اشاره دارد. آدمی باید در عشق به خداوند تسلیم باشد و در عین حال به سمت کمال و رفیع بودن حرکت کند.

با شجاعت زندگی زیباتر است / عمر را در وهم و در رویا مکن
در اینجا به شجاعت و جرأت در زندگی اشاره می‌شود که زندگی را زیباتر و پرمعنی‌تر می‌کند. توصیه به پرهیز از زندگی در توهمات و رویاهاست.

گر بخواهی راه عطرت، راه دین / راه خود را بر خطا مبنا مکن
این بیت دعوت به پیروی از دین به‌عنوان راه اصلی و اصیل دارد و هشدار می‌دهد که نباید در مسیر خطا و انحراف قرار گرفت.

گر بخواهی راه حق و معرفت / کن صداقت پیشه و غوغا مکن
در اینجا به صداقت در مسیر حق و معرفت اشاره شده است. صداقت باید سرلوحه کار انسان قرار گیرد و نباید در پی جلب توجه یا ایجاد آشوب باشیم.

با شهامت زندگی پر نور باد / کار بی مبنا و بی پروا مکن
شهامت در زندگی موجب روشنی و آرامش می‌شود. از کارهای بی‌مبنا و پرخطر باید پرهیز کرد.

هر که را دیدی توانا و غیور / طعنه بر رفتار او بی جا مکن
در اینجا دعوت به احترام به توانمندی و شجاعت دیگران شده است. طعنه زدن بر رفتار کسانی که غیور و توانمند هستند، نادرست است.

هر که را دیدی که بی‌باک و رشید / در فداکاری ز خود اغوا مکن
شجاعت و بی‌باکی باید در جهت خدمت به دیگران و فداکاری باشد. انسان نباید در این امور خود را فریب دهد یا دچار غرور شود.

آنکه جرأت می‌دهد سامان دهد / پس تو دل را جز به حق شیدا مکن
در این بیت به این اشاره می‌شود که تنها کسی که جرأت می‌دهد، می‌تواند به انسان سامان دهد و راه صحیح را نشان دهد. دل باید تنها به سوی حق متمایل باشد.

حرف خود را بر صداقت استوار / راز خود با جاهلان افشا مکن
صداقت در سخنان بسیار مهم است و نباید رازهای خود را با کسانی که درک صحیح ندارند، فاش کرد.

آن که حکمت می‌دهد، ایمان دهد / پس دلت را محو هر رؤیا مکن
حکمت و ایمان ارتباط نزدیکی دارند. اگر کسی حکمت می‌دهد، در حقیقت ایمان را نیز می‌آموزد. دل نباید در رویاهای فانی محو شود.

چون خرد شد مونسِ جان و روان / از جدل پرهیز کن، دعوا مکن
خرد باید راهنمای جان و روان باشد و جدال و نزاع باید کنار گذاشته شود.

عقل را چون گوهری تابنده است / عمر خود بیهوده در دنیا مکن
عقل به‌عنوان گوهری تابناک باید در راه درست به کار گرفته شود و نباید عمر خود را در امور بیهوده و دنیا فرو برد.

گر که خواهی در مسیر حق روی / عمر خود بر باد بی‌ معنا مکن
در مسیر حق باید همه چیز با هدف و معنا باشد و عمر نباید به هدر برود.

زندگی بی‌نور عقل و نور حق / باعث جهل است، دل رسوا مکن
زندگی بدون نور عقل و الهام از حق، موجب جهل است. انسان باید در پی حقیقت باشد.

هر که را دیدی که اهل دانش است / بهره ها جو از وی و غوغا مکن
در اینجا به بهره‌برداری از دانش دیگران اشاره می‌شود. دانش باید استفاده شود اما نباید در حاشیه و غوغا قرار گیرد.

هر که خواهد بینشش افزون شود / دل تهی از عقل و از تقوا مکن
افزایش بینش نیازمند دل آکنده از عقل و تقواست.

حرف را سنجیده گو با دیگران / هر کلامی را ز خود معنا مکن
سنجیدن سخنان و گفتار با دقت اهمیت زیادی دارد. نباید هر کلامی را به دلخواه خود معنا کرد.

گر بخواهی احترام و حرمتی / دل تهی از مهر و از تقوا مکن
برای حفظ احترام و حرمت باید دل پر از مهر و تقوا باشد.

راستی را در دل و جان بر فروز / عمر خود را غرق در بلوا مکن
راستی باید در دل و جان انسان روشن باشد و نباید در بلوا و فریب غرق شد.

راستی عزّت دهد بر مردمان / کذب، خواری آورد، رسوا مکن
راستی موجب عزت و کرامت است، اما دروغ موجب خواری و رسوایی خواهد شد.

راستی نور است بر جان و دلت / عمر خود  در حسرت و رویا مکن
راستی همچون نور بر جان و دل می‌تابد و باید از زندگی در حسرت و رویا پرهیز کرد.

هر که را باشد صداقت در سخن / کذب در گفتار او پیدا مکن
صداقت در گفتار بسیار مهم است. نباید در سخنان خود دروغ بگویی.

گر بخواهی عزت و جاه و مقام / خودپسندی را در این دنیا مکن
عزت واقعی در تواضع و صداقت است، نه در خودپسندی و غرور.

هر که را دیدی که دارد افتخار / غبطه بر احوال او بی جا مکن
نباید بر افتخارات دیگران غبطه زد، بلکه باید از آن‌ها آموخت.

زندگی بی‌ روشنی از مهر دوست / سخت باشد، پس تو را بلوا مکن
زندگی بدون مهر الهی تاریک و سخت است و نباید در بلوا و آشوب غرق شد.

کن "رجالی" گفته هایت را عمل / حرف نا سنجیده را افشا مکن
در اینجا به عمل به گفته‌ها اشاره می‌شود. باید گفته‌ها را با دقت و درستی به کار بست.

این قصیده پر از نصایح عرفانی و اخلاقی است که به‌طور زیبا و با دقت در قالب شعر ارائه شده‌اند. از این قصیده می‌توان آموزه‌های فراوانی برای زندگی درست و اخلاقی گرفت.

 

سراینده

دکتر علی رجالی