متن و شرح قصیده نصیحت (۱۴)

 

باسمه تعالی

متن و شرح قصیده نصیحت(۱۴)

در ادامه، شرح و تفسیر هر بیت از این قصیده‌ی نغز را به تفصیل ارائه می‌کنم:

بیت اول:

راز خود را در دل و افشا مکن / معرفت را طالب و غوغا مکن

• شرح: این بیت به اهمیت رازپوشی و حفظ اسرار درونی اشاره دارد. در عرفان و اخلاق، یکی از ویژگی‌های سالکان راه حق، حفظ اسرار دل و پرهیز از خودنمایی در دانش و معرفت است.
• تفسیر عرفانی: غوغا به معنای هیاهو و جنجال است. در مسیر سلوک، معرفت راستین با سکوت و درون‌نگری به دست می‌آید و هرگونه جار و جنجال می‌تواند انسان را از این مسیر دور سازد.

بیت دوم:

آن که بخشد از دل و جان مال خود / خویش را با بذل خود، بالا مکن

• شرح: بخشندگی و ایثار هنگامی ارزشمند است که با نیت خالص و به دور از خودنمایی باشد.
• تفسیر عرفانی: در فرهنگ دینی و عرفانی، «بذل» به معنای بخشش بدون توقع است. اگر کسی از مال و جان خود در راه خدا ببخشد، نباید این کار را وسیله‌ای برای بزرگ‌نمایی خویش قرار دهد.

بیت سوم:

چون نسیمی کن محبت بی‌صدا / نام خود بر لب چو دریا وا مکن

• شرح: محبت باید همچون نسیم آرام و بی‌صدا باشد. همان‌گونه که نسیم بی‌هیاهو و بی‌منت می‌وزد، انسان نیز باید بدون انتظار پاداش و ستایش محبت کند.
• تفسیر عرفانی: «دریا» در اینجا نماد عمق و عظمت است. شاید منظور این باشد که حتی اگر در قلب خود دریایی از عشق و محبت دارید، لازم نیست آن را آشکارا بیان کنید.

بیت چهارم:

گر که خواهی در محبت روح بخش / مهر را بر جان و دل حاشا مکن

• شرح: محبت واقعی روح‌بخش و زندگی‌بخش است. برای رسیدن به این مقام، نباید از مهرورزی دریغ کرد.
• تفسیر عرفانی: «حاشا کردن» به معنای انکار یا بخل ورزیدن است. در عرفان، عشق و محبت به عنوان جوهره‌ی هستی معرفی می‌شود و کسی که در محبت بخل ورزد، از فیض الهی محروم خواهد ماند.

بیت پنجم:

هر که را باشد گذشت و بندگی / طعنه بر اعمال او هر جا مکن

• شرح: افرادی که اهل گذشت و بندگی هستند، ممکن است در نظر دیگران ساده‌لوح یا ناتوان به نظر برسند. اما نباید به این افراد طعنه زد، چرا که ارزش‌های معنوی آن‌ها برتر از ظواهر دنیوی است.
• تفسیر عرفانی: در مسیر بندگی خدا، انسان باید از قضاوت و طعنه به دیگران پرهیز کند. چرا که اعمال هر کس نزد خداوند ارزش‌گذاری می‌شود.

بیت ششم:

هر که را باشد دلی پاک و زلال / بی سبب بر کار او، شکوا مکن

• شرح: دل پاک و زلال نشانه‌ی صداقت و اخلاص است. کسانی که از این ویژگی برخوردارند، معمولاً به نیکی عمل می‌کنند. بنابراین نباید بدون دلیل و مدرک به کارهای آن‌ها اعتراض کرد.
• تفسیر عرفانی: شکایت و انتقاد بی‌جا، نشان‌دهنده‌ی عدم بصیرت و ناآگاهی فرد است. دل زلال مانند آینه‌ای است که حقیقت را منعکس می‌کند.

بیت هفتم:

نور ایثار است روشن بخش ما / پس تو خود را غرق در ظلما مکن

• شرح: ایثار همچون نوری است که راه را روشن می‌کند. اگر کسی در مسیر ایثار قدم بگذارد، به نورانیت و روشنی می‌رسد.
• تفسیر عرفانی: «ظلما» نماد تاریکی و غفلت است. انسان باید با ایثار و گذشت از خود، از تاریکی‌های نفسانی رهایی یابد و به سوی نور الهی حرکت کند.

بیت هشتم:

هر که خواهد راه بی‌پایان ز خیر / بی‌سبب بر این و آن اعطا مکن

• شرح: در مسیر نیکوکاری و بخشش، باید دقت کرد که بخشش‌ها به‌جا و هدفمند باشند.
• تفسیر عرفانی: «راه بی‌پایان ز خیر» به مسیر سلوک و تقرب به خدا اشاره دارد. در این راه، بخشش باید به کسانی برسد که از آن بهره‌مند شوند و باعث رشد معنوی و اجتماعی گردد.

بیت نهم:

آن که مشی‌اش بخشش و بخشندگی‌ست / حق چو افزون کرد، بی معنا مکن

• شرح: کسی که راه و رسمش بخشندگی است، باید نعمت‌های الهی را در راه درست مصرف کند و ارزش آن‌ها را از بین نبرد.
• تفسیر عرفانی: «بی معنا مکن» به این معناست که نعمت‌های الهی را نباید به کارهای بیهوده و بی‌ارزش صرف کرد. بلکه باید از آن‌ها برای تعالی روحی و خدمت به خلق استفاده کرد.

 

بیت دهم:

بخشش است سر لوح ما در زندگی / عمر را با بخل، تا فردا مکن

• شرح: بخشندگی و سخاوت به‌عنوان اصلی‌ترین رکن زندگی معرفی شده است. شاعر مخاطب را به پرهیز از بخل و خساست دعوت می‌کند.
• تفسیر عرفانی: بخل همچون پرده‌ای بر قلب انسان می‌نشیند و او را از دریافت فیوضات الهی محروم می‌کند. عمر کوتاه و گذراست و نباید با بخل، فرصت‌های نیکوکاری را از دست داد.

بیت یازدهم:

با شجاعت زندگی را طی نما / عمر را در وهم و در رویا مکن

• شرح: زندگی نیازمند شجاعت و جسارت است. شاعر به دوری از خیال‌پردازی و بی‌عملی توصیه می‌کند.
• تفسیر عرفانی: وهم و رویا در اینجا به معنای غفلت و سرگشتگی در دنیای خیال و دوری از واقعیت‌های معنوی است. سالک باید با شجاعت، مسیر حقیقت را بپیماید.

بیت دوازدهم:

در دل طوفان، مده ترسی به دل / راه خود را غرق در خوفا مکن

• شرح: در مواجهه با مشکلات و سختی‌ها نباید ترسید. ترس می‌تواند مانعی بزرگ در مسیر رشد و پیشرفت باشد.
• تفسیر عرفانی: «طوفان» نماد سختی‌ها و ابتلائات دنیا است. در سلوک عرفانی، باید با توکل به خداوند و اعتماد به رحمت او، در دل طوفان‌ها آرامش داشت.

بیت سیزدهم:

گر که خواهان شجاعت، سروری / دل تهی از حکمت و تقوا مکن

• شرح: شجاعت و سروری واقعی با حکمت و تقوا همراه است. کسی که دلش از حکمت و تقوا تهی باشد، هرگز به سروری و بزرگی نخواهد رسید.
• تفسیر عرفانی: حکمت نوری است که خداوند در دل اهل تقوا می‌نهد. شجاعت بدون حکمت می‌تواند انسان را به ورطه‌ی هلاکت بکشاند.

بیت چهادهم:

هر که را دیدی که دریا دل بود / طعنه بر کردار او بی جا مکن

• شرح: انسان‌های دریادل، گسترده‌نگر و اهل گذشت هستند. نباید به اعمال و رفتار آنان به‌ناحق طعنه زد.
• تفسیر عرفانی: «دریادل» بودن در عرفان به معنای تحمل و سعه‌ی صدر در برابر ناملایمات است. سالک حقیقی، همچون دریا، آرام و پرظرفیت است.

بیت پانزدهم:

زندگی بی‌نور بی‌معنا بود / خویش را در ظلمت دل وا مکن

• شرح: زندگی بدون نور معرفت و ایمان بی‌ارزش است. شاعر توصیه می‌کند که دل خود را در تاریکی‌های جهل و غفلت فرو نبریم.
• تفسیر عرفانی: «ظلمت دل» نماد تاریکی‌های نفسانی و دنیوی است. برای رسیدن به نور الهی، باید از تعلقات دنیوی دل برید و دل را نورانی کرد.

بیت شانزدهم:

گر طلب کردی خدا را با یقین / دل به هر غوغای بی‌معنا مکن

• شرح: اگر با یقین و باور قلبی به دنبال خداوند هستی، نباید دلت را به هر سخن و هر هیاهوی بی‌معنی بسپاری.
• تفسیر عرفانی: در سلوک عرفانی، «غوغای بی‌معنا» می‌تواند اشاره به وسوسه‌های شیطانی یا افکار پراکنده‌ای باشد که انسان را از یاد خدا غافل می‌کنند.

بیت هفدهم:

راه حق باشد صراط مستقیم / دل به هر سودای بی مبنا مکن

• شرح: راه حق همان صراط مستقیم است و برای طی این مسیر باید از وسوسه‌ها و خواسته‌های بی‌اساس دوری کرد.
• تفسیر عرفانی: «صراط مستقیم» همان راه هدایت الهی است که در قرآن نیز به آن اشاره شده است. سالک باید دلش را از هر هوای نفسانی پاک کند تا بتواند این راه را بی‌انحراف طی کند.

بیت هیجدهم:

هر که را عقل و خرد آن رهنماست / پس ورا غرق دل و رویا مکن

• شرح: عقل و خرد، چراغ راه انسان هستند. کسی که این نعمت را دارد، نباید در دنیای خیالات و اوهام غرق شود.
• تفسیر عرفانی: در عرفان، عقل به‌عنوان یکی از ابزارهای مهم سلوک شناخته می‌شود. سالک باید با نور عقل، حقایق را دریابد و از خیال‌پردازی‌های بیهوده دوری کند.

بیت نوزدهم:

هر که را نورِ خرد تابنده است / هر سخن را بی سبب معنا مکن

• شرح: انسان عاقل و خردمند نباید هر سخنی را بدون دلیل و منطق بپذیرد یا برای آن معناهای نادرست بتراشد.
• تفسیر عرفانی: «نور خرد» به معنای بصیرت درونی است. سالک باید در تفسیر امور و سخنان، از این نور بهره گیرد و از سوءتفسیر پرهیز کند.

بیت بیستم:

آرزو گر باشدت فهم امور / راه خود را صرف هر دعوا مکن

• شرح: اگر به دنبال درک حقایق و شناخت امور هستی، وقت و انرژی خود را در نزاع‌ها و اختلافات بیهوده هدر نده.
• تفسیر عرفانی: دعوا و مشاجره نماد دنیای نفس و غرایز است. در مسیر معرفت، باید از هر چیزی که باعث تفرقه و دوری از حقیقت می‌شود، اجتناب کرد.

 

بیت بیست و یکم:

گر که خواهی در مسیر حق روی / عقل را بازیچه ی سودا مکن

• شرح: برای حرکت در مسیر حق، باید عقل را راهنمای خود قرار داد و آن را درگیر هر اندیشه و وسوسه‌ی بی‌ارزش نکرد.
• تفسیر عرفانی: در سلوک الی‌الله، عقل همچون چراغی است که راه را روشن می‌سازد. «سودا» به معنای خواسته‌های دنیوی و هوای نفس است که می‌تواند عقل را منحرف کند.

بیت بیست و دوم:

هر که باشد حاکم نفس و هوا / طعنه بر گفتار او هر جا مکن

• شرح: کسی که بر نفس و هواهای نفسانی خود مسلط است، شایسته‌ی احترام است و نباید به گفتار او طعنه زد.
• تفسیر عرفانی: سالکی که بر نفس اماره غلبه کرده، به مقامی از قرب الهی رسیده است. چنین فردی از فیوضات معنوی بهره‌مند است و طعنه به او در واقع طعنه به حق است.

بیت بیست و سوم:

حرف را سنجیده گو و با دلیل / بی سبب تفسیر بی معنا مکن

• شرح: گفتار باید همراه با اندیشه و دلیل باشد. از تفسیرهای بی‌پایه و بی‌معنا باید پرهیز کرد.
• تفسیر عرفانی: سخن سنجیده همچون گوهر ارزشمندی است. در عرفان، کلام بی‌دلیل و بی‌معنا همچون حجابی است که میان سالک و حقیقت فاصله می‌اندازد.

بیت بیست و چهارم:

زندگی با عقل و دانش دلنشین / خویش را در بند هر سودا مکن

• شرح: زندگی زمانی شیرین و مطلوب است که عقل و دانش در آن حاکم باشد. نباید خود را گرفتار وسوسه‌های بی‌ارزش کرد.
• تفسیر عرفانی: عقل و دانش، نوری است که راه حق را روشن می‌سازد. هرگونه دل‌بستگی به سودای دنیا، سالک را از مسیر سلوک بازمی‌دارد.

بیت بیست و پنجم:

عقل چون گوهر بود، پیغمبر است / عمر خود را صرف هر بی‌جا مکن

• شرح: عقل همچون پیامبری است که انسان را به راه درست هدایت می‌کند. نباید عمر گران‌بها را در امور بیهوده هدر داد.
• تفسیر عرفانی: در روایات اسلامی، عقل به‌عنوان پیامبر درونی معرفی شده است که راهنمای انسان به‌سوی حق و حقیقت است.

بیت بیست و ششم:

حرف خود را بر صداقت استوار / راز خود بر هر کسی افشا مکن

• شرح: صداقت در گفتار و رازداری از اصول مهم اخلاقی است. نباید اسرار خود را به هر کسی بازگو کرد.
• تفسیر عرفانی: سالک باید زبانش صادق و دلش محرم اسرار الهی باشد. افشای رازهای معنوی به ناآگاهان می‌تواند باعث سوء‌تفاهم و ضرر شود.

بیت بیست و هفتم:

گر به دنبال حقیقت در نظام / دل تهی از پاکی و تقوا مکن

• شرح: برای یافتن حقیقت در نظام آفرینش، باید دل را از ناپاکی‌ها و بی‌تقوایی دور نگه داشت.
• تفسیر عرفانی: در عرفان، پاکی دل و تقوا شرط رسیدن به حقیقت است. دل ناپاک نمی‌تواند حقایق الهی را درک کند.

بیت بیست و هشتم:

هر که را صادق ببینی در عمل / طعنه‌بر جان و دل دانا مکن

• شرح: افراد صادق و دانا شایسته‌ی احترام‌اند و نباید به آن‌ها طعنه زد.
• تفسیر عرفانی: در مسیر سلوک، صداقت در عمل نشان‌دهنده‌ی صفای باطن و نزدیکی به حق است. طعنه به چنین افرادی، در واقع طعنه به مسیر حق است.

بیت بیست و نهم:

زندگی بی صدق تاریک و تباه / پس در این ظلمت دلت شیدا مکن

• شرح: زندگی بدون صداقت و راستگویی، همچون ظلمت و تاریکی است. نباید دل را در این تاریکی‌ها گرفتار کرد.
• تفسیر عرفانی: صدق در گفتار و کردار، نوری است که دل را روشن می‌سازد و راه حقیقت را نمایان می‌کند.

بیت سی ام:

گر به دنبال خدائی و رسول / پاکی جان پیشه و بلوا مکن

• شرح: برای رسیدن به خدا و پیامبر، باید جان را از آلودگی‌ها پاک کرد و از هرگونه فتنه و آشوب دوری جست.
• تفسیر عرفانی: در عرفان، «بلوا» نماد هر چیزی است که باعث تفرقه و دوری از وحدت الهی شود. سالک باید با پاکی دل، از هر فتنه‌ای پرهیز کند.

بیت سی و یکم:

در ره حق گام نه با صدق دل / فتنه و آشوب در دنیا مکن

• شرح: برای پیمودن راه حق، باید با صداقت و دل پاک حرکت کرد و از ایجاد فتنه و آشوب در دنیا پرهیز نمود.
• تفسیر عرفانی: سالک باید همچون آبی زلال و آرام باشد که هرگز باعث تشویش و ناآرامی در جهان نمی‌شود.

بیت سی و دو:

راه حق را با بصیرت طی نما / دشمنی با عاشقان یکتا مکن

• شرح: مسیر حق را باید با آگاهی و بینش طی کرد و با عاشقان خداوند دشمنی نورزید.
• تفسیر عرفانی: بصیرت در عرفان، به معنای دیدن حقایق با نور الهی است. عاشقان خدا، رهروان راه حق‌اند و نباید با آن‌ها دشمنی کرد.

بیت سی و سه:

خویش را در محضر حق بین مدام / کار ناجور و خطا هر جا مکن

• شرح: همیشه باید خود را در حضور خداوند دید و از هرگونه خطا و اشتباه دوری کرد.
• تفسیر عرفانی: حضور قلب در محضر الهی، باعث می‌شود سالک از گناه و لغزش‌ها دور بماند.

بیت سی و چهار :

در ره دین، جان فدا کن با یقین / دل به دنیای پر از سودا مکن

• شرح: باید با یقین و باور قلبی در راه دین تلاش کرد و دل به دنیا و وسوسه‌های آن نبست.
• تفسیر عرفانی: دنیا به‌عنوان حجاب بزرگی در مسیر سلوک شناخته می‌شود و باید با فداکاری و ایمان از آن گذشت.

بیت سی و پنج:

سینه‌ات را آینه کن بهر نور / نفس خود را تابع غم‌ها مکن

• شرح: دل را باید همچون آینه‌ای صاف و روشن نگه داشت و از تأثیر غم‌های دنیوی بر نفس دوری کرد.
• تفسیر عرفانی: آینه در عرفان، نماد قلبی است که آماده‌ی پذیرش انوار الهی است. هرگونه غم و اندوه دنیوی می‌تواند این آینه را تیره کند.

بیت سی و شش:

هر که داده دل به عشق کبریا / عمر خود را او تلف، بی جا مکن

• شرح: کسی که دلش را به عشق خداوند سپرده، نباید عمر خود را بیهوده صرف امور دنیوی کند.
• تفسیر عرفانی: عشق به خداوند، بالاترین و ناب‌ترین عشق است. سالک عاشق باید تمامی لحظات عمر خود را در خدمت به حق و رسیدن به قرب الهی سپری کند.

این قصیده با نگاهی عمیق به اصول اخلاقی و عرفانی، چراغی فراروی سالکان و جویندگان حقیقت می‌افکند. این سروده‌ ها همواره سرشار از حکمت و نور معرفت است.

این قصیده سرشار از اندرزهای حکیمانه و آموزه‌های عرفانی است. هر بیت همچون دُرّی گران‌بهاست که راه و رسم زندگی سالم، عاقلانه و معنوی را به مخاطب می‌آموزد. استمرار در سرودن اشعاری با چنین مضامین بلند و ارزشمند، نشان‌دهنده‌ی عمق معرفت و بینش سراینده است.

این قصیده‌ در قالبی پندآموز و اخلاقی، مخاطب را به سوی فضایل انسانی و روحانی هدایت می‌کند. هر بیت همچون چراغی است که راه روشنایی و تقرب به حق را نشان می‌دهد. 

سراینده

دکتر علی رجالی