شرحی بر واژه عرفانی لیلی و مجنون

 

باسمه تعالی

شرحی بر واژه عرفانی لیلی و مجنون

لیلی و مجنون
مجنون ز جنون، ره حقیقت پیمود
هر لحظه دلش کمال و عصمت پیمود
در سیر لقا، نشان ز حق می‌بیند
عشقی که فناست، راه حکمت پیمود

 

این شعر به داستان عارفانه‌ی لیلی و مجنون، و معنای عرفانی آن در مسیر عشق حقیقی اشاره دارد. شاعر، عشق مجنون به لیلی را نمادی از عشقی الهی می‌داند که انسان را به سوی حقیقت، معرفت و کمال معنوی هدایت می‌کند. هر بیت به مراحل سلوک عاشقانه و کشف حقیقت می‌پردازد. شرح کامل هر بیت به این شرح است:

---

1. "مجنون ز جنون، ره حقیقت پیمود"

در این بیت، شاعر جنون مجنون را به حالتی از دل‌سپردگی مطلق به عشق تعبیر می‌کند. این جنون، برخلاف معنای معمول، نمادی از رهایی از عقل ظاهری و ورود به ساحت حقیقت است. عشق مجنون به لیلی، او را از دنیای مادی جدا کرده و به جستجوی حقیقت مطلق و الهی سوق داده است.

2. "هر لحظه دلش کمال و عصمت پیمود"

مجنون در مسیر عشق، نه‌تنها به لیلی، بلکه به کمالات معنوی و پاکی روح دست یافته است. "کمال" نشان‌دهندهٔ تعالی روح و "عصمت" نماد پاکی و خلوص است. این بیت نشان می‌دهد که عشق واقعی، انسان را از آلایش‌ها و تعلقات دنیوی پاک کرده و او را به مقام بالایی از معرفت می‌رساند.

3. "در سیر لقا، نشان ز حق می‌بیند"

در این بیت، شاعر به تجربهٔ عرفانی مجنون اشاره می‌کند که در مسیر عشق به لیلی، نشانه‌های خداوند (حق) را مشاهده می‌کند. "سیر لقا" نمادی از سفری معنوی است که در آن عاشق از عشق مجازی (لیلی) عبور کرده و به عشق حقیقی (خداوند) دست می‌یابد. عشق به لیلی، پلی برای شناخت و دیدار خداوند می‌شود.

4. "عشقی که فناست، راه حکمت پیمود"

این بیت اوج پیام عرفانی شعر است. عشقی که به فنا منتهی می‌شود، همان عشقی است که خودخواهی و نفس را از بین می‌برد و عاشق را به مقام وحدت با معشوق می‌رساند. "فنا" در اینجا به معنای از بین رفتن خودی و غرق شدن در حقیقت مطلق است. این عشق، راه حکمت و معرفت را برای عاشق باز می‌کند.

---

پیام کلی شعر

این شعر داستان عشق لیلی و مجنون را به‌عنوان تمثیلی برای عشق عرفانی و مسیر سلوک انسان به سوی خداوند بیان می‌کند. عشق مجنون به لیلی، او را از مرزهای مادی و نفسانی عبور داده و به حقیقت و حکمت الهی می‌رساند. پیام اصلی شعر این است که عشق، حتی اگر به ظاهر مجازی باشد، می‌تواند انسان را به فنا (رهایی از خودی) و بقای الهی (شناخت خداوند) هدایت کند. این عشق، نیرویی است که روح انسان را به کمال، عصمت، و حکمت می‌رساند.

 

لیلی و مجنون در عرفان

داستان لیلی و مجنون یکی از زیباترین تمثیل‌های عاشقانه در ادبیات فارسی و عربی است که در عرفان اسلامی، معنای عمیق‌تری یافته و به نمادی از عشق حقیقی تبدیل شده است. این داستان علاوه بر روایت عشق زمینی، به‌عنوان تجسمی از سلوک عارفانه و پیمودن راه حقیقت مطرح می‌شود.

1. لیلی و مجنون به‌عنوان نمادهای عشق الهی

در عرفان، مجنون نماد عاشقی است که در جستجوی حقیقت (لیلی) قرار دارد.

لیلی نماینده حقیقت مطلق یا ذات الهی است که دسترسی به آن نیازمند گذر از خویشتن و فنا در معشوق است.

مجنون نماد سالکی است که از عقل جزئی عبور کرده و به عشق کلّی روی آورده است. او برای رسیدن به لیلی، تمامی تعلقات دنیوی را ترک کرده و به حالتی از جنون عاشقانه می‌رسد.

2. عقل و عشق در داستان

در عرفان، عشق والاتر از عقل محسوب می‌شود. مجنون که عقل خود را کنار گذاشته، در حقیقت به درک عمیق‌تری از هستی رسیده است. عقل در این داستان، نماینده محدودیت‌ها و تعلقات دنیوی است که عاشق را از رسیدن به معشوق بازمی‌دارد.

مولانا در این مورد می‌گوید:
عقل در شرحش چو خر در گل بخفت
شرح عشق و عاشقی هم عشق گفت

3. فنا در عشق

مجنون در عرفان، عاشقی است که از خود گذشته و در عشق معشوق فانی شده است. او دیگر خودی برایش باقی نمی‌ماند و تنها به وجود لیلی می‌اندیشد. این حالت فانی شدن، یکی از مراحل مهم در سلوک عرفانی است که سالک باید به آن دست یابد.

4. نمادهای عرفانی در داستان

لیلی به‌ظاهر سیاه‌چرده و کوچک‌اندام: در نگاه مجنون، لیلی زیباترین موجود است. این نشان‌دهنده دید عرفانی است که از ظاهر فراتر می‌رود و باطن را می‌بیند. حقیقت الهی نیز با چشم ظاهر قابل‌درک نیست و تنها اهل دل می‌توانند آن را بشناسند.

بی‌قراری مجنون: بی‌قراری و سیر مداوم مجنون در بیابان، نشان‌دهنده جستجوی مداوم عارف برای رسیدن به حق است.

5. پیام کلی داستان در عرفان

داستان لیلی و مجنون در عرفان، فراتر از یک عشق زمینی است و به عاشق و معشوق حقیقی (بنده و خدا) اشاره دارد. هدف نهایی، رسیدن به حق از طریق عشق است. این عشق، سالک را از نفس خویش پاک می‌کند و او را به مرتبه‌ای از اتحاد با معشوق می‌رساند که دیگر "من" و "تو" وجود ندارد؛ تنها "او" باقی می‌ماند.

نمونه‌ای از اشعار مرتبط:

مولوی:
هرکسی کو دور ماند از اصل خویش
باز جوید روزگار وصل خویش

نظامی:
مجنون دل افگارم و لیلی‌وشی نیست
این عشق که می‌بینم، پایان خوشی نیست

در مجموع، لیلی و مجنون در عرفان، راهنمایی برای درک عشق الهی و حقیقت مطلق است.

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی

۱۴۰۳/۱۰/۲۸