خدعه و نیرنگ

واژه مکر و نیرنگ که به گوشمان می خورد، یاد حیله گری های روباه در کتاب فارسی دبستانمان می افتیم و دلمان به حال زاغک بیچاره می سوزد، و روباه را چه مکار و حیله گر ماهری تصور می کردیم. حال که مکارتر و حلیه گرتر از روباه، انسان هایی هستند که در طول تاریخ یکی پس از دیگری آمدند و مسیر اصلی زندگی بسیاری را تغییر دادند. مطمئنا نسل هایشان و مانندهایشان باقی است.

تعاریفی در باره مکر

غدر: به معنای پیمان شکنی است.( در آینده به این موضوع می پردازیم.ان شاءالله)

مکر و خدعه: عبارتند از قصد سوء داشتن و قصد بدی کردن به دیگری؛ در حالیه خود فرد نمی داند.

نیرنگ: (در لغت نامه دهخدا) در ذیل واژه نیرنگ معنایی متفاوتی آمده است، که عبارتند از: سحر و افسون، ساحری و افسونگری، طلسم.( در مقالات بعدی به این موضوع خواهیم پرداخت، برای همین در این باره در این مقاله صحبتی نخواهیم کرد.)  و معنای دیگر آن را حیله و مکر آروده است. در شاهنامه فردوسی می خوانیم:

یکی گنده پیری شد اندر کمند

پرآژنگ و نیرنگ و افسون و بند

در قبح و زشتی این رذایل اخلاقی جای شکی نیست؛ کما اینکه این صفاتی که به تعریف و معنای آن ها پرداختیم، همگی در جرگه گناهان کبیره است و برای هر سه وعده آتش سوزان جهنم داده شده است. چنانچه رسول گرامی اسلام(ص) می فرمایند:

"مسلمان نباید مکر و خدعه کند، زیرا از جبرئیل شنیده ام که مکر و خدعه در آتش است.(1)

به طور کلی می توان مکر و نیرنگ را به دو دسته کلی تقسیم کرد و برای هر کدام مصادیقی را نام برد.

1. مکر نسبت به خدا

که خود به سه دسته دیگر و یا سه مصداق قابل تقسیم است.

الف. مکر منافقان

ب. ادعای مقامات و حالات روحانی

ج. خدعه نسبت به اهل بیت(علیهم السلام)

2. مکر نسبت به مردم

که شامل:

الف. دورویی

ب. غش در معامله

ج. گران فروشی است.

خدعه منافقان

بدترین مراتب نیرنگ با خدا، خدعه منافقان است. چنانچه در  آیه 9 سوره بقره می خوانیم:

"به خدا و اهل ایمان نیرنگ می زنند، در حالیکه نیرنگ نمی زنند مگر به خودشان؛ در حالیکه نمی فهمند."

ادعای مقامات روحانی

یکی دیگر از مراتب خدعه با خدا، ادعا کردن نسبت به بعضی مقامات و حالاتی است که حقیقتا فاقد آن هستیم. مانند مقام صبر، شکر، توکل و رضا. البته قابل ذکر است که این مقامات و حالات به معنای حالات و مقامات ویژه نیست؛ حالاتی است که گاهی ما در صحبت های روزمره خود به کار می بریم. مثلا می گوییم: ما به خاطر رضای خدا، به قضا و قدر خدا راضی هستیم. درصورتی که این حرف؛ فقط ادعایی است که هیچ نشانه ای در ما ندارد.

الله اکبر می گوییم، ولی مقام و مالمان برایمان ارجح تر و بزرگتر است. نمی توانیم گناهی را برای رضای خدا ترک کنیم، ولی همین که بفهمیم به مال، جان و حیثیتمان لطمه ای می زند، درصدد ترکش برمی آییم.

امام صادق(ع) می گویند:

" وقتی که تکبیر نماز را می گویی، باید تمام موجودات را نزد عظمت خدای تعالی کوچک بدانی. زیرا هر گاه بنده ای تکبیر بگوید و خدا بداند که در قلبش چیزی بر خلاف تکبیر اوست؛ یعنی غیر خدا را بزرگتر می داند، خدا به او می فرماید: ای دروغگو! آیا با من خدعه می کنی؟ به عزت و جلالم سوگند،البته، تو را از شیرینی ذکرم و از رسیدن به جوارم و از لذت مناجاتم محروم می سازم.(2)

خدعه با اهل بیت

در فرازهایی از زیارت عشورا، مدعی می شویم که دوستداران امام حسین(ع) و اهل بیت ایشان را دوست داریم و با دشمنانشان، دشمن هستیم. واقعیت امر، اگر حرفایی که به زبان آوردیم فقط در حد کلام و زبانمان باشد، و در دل با یقین و ایمان نگفته باشیم؛ مصداقی از خدعه و مکر محسوب می شود.

2. مکر نسبت به مردم

انواع حلیه گری ها، فریب کاری ها، حقه بازی ها و کلاه برداری ها که بین افراد سودجو متداول است و آن ها را زیرکی و سیاست خود می دانند، مصادیقی بارز از مکر و نیرنگ هستند. همه این ها گناه کبیره محسوب شده و هر چه مفسده اش بیشتر باشد، عقوبتش چه به لحاظ شرعی و چه قانونی بیشتر خواهد بود.

دو رویی و دو زبانی

منظور از دو رویی و دو زبانی، یعنی فرد اظهارات ضد و نقیض زیادی دارد. برای مثال در مقابل شما دوستدارتان است ولی در باطن در کمین ضربه زدن به شماست. یا این که فرد براساس منافع شخصی خود با دیگران به نوعی بازی می کند و آن ها فریب می دهد ولی رفتار او عکس این قضایا را نشان می دهد.

امام صادق(ع) می فرمایند:

"هر که با مسلمانان با دو رویی و دو زبانی برخورد کند، در حالی که دو زبان از آتش دارد، در قیامت می آید."(3)

غش در معامله

منظور از غش در معامله این است که  فروشنده محصول، کالا و یا به طوری کلی هر آنچه که مورد معامله است را به طور خالص  به خریدار تحویل ندهد. مثلا برای جلب مشتری میوه های مرغوب و درجه یک را روی جعبه ها گذاشته و میوه های خراب را زیر میوه های سالم و خوب؛ و کل جعبه را به همان صورت و بدون اطلاع دادن به خریدار به او فروخته شود. رسول خدا(ص) می فرمایند:

"کسی که با مسلمانان در خریدن و فروختن غش کند، از مسلمانان نیست، و در قیامت با یهود محشور می شود زیرا یهود بیش از همه با مسلمانان غش می کند.(4)

حضرت امام صادق(ع) به مردی که آرد فروش بود، فرمودند:

"از غش کردن بپرهیز زیرا هر کسی با دیگری غش کند، در مالش غش خواهد شد و اگر مالی ندارد، با اهلش غش خواهد شد."(5)

گران فروشی

یکی از مسائلی که امروزه با آن مخصوصا در ایامی که مراجعه مردم به بازارها بیشتر است، مواجه هستیم؛ گران فروشی است. فروشنده، جنس خود را به قیمتی بالاتر از ارزش واقعی اش می فروشد. امام صادق(ع) می فرمایند:

" فریب دادن مؤمن در معامله حرام است.(6)

قبل از هر فکری و عملی، خود را جای دیگران بگذاریم و به انتهای کارهایمان و عواقبشان فکر کنیم. و بدانیم که در نظام هستی این ضرب المثل کاملا محقق می شود. "از هر دست بدهی، از همان دست  پس خواهی گرفت." چنانچه در سوره فاطر آیه 43 می خوانیم:

" مکر بد، بجز اهلش( حلیه گر و فرد مکار) را در برنمی گیرد."

پی نوشت

1. وسایل الشیعه. به نقل از گناهان کبیره . نوشته شهید آیت الله سید عبدالحسین دستغیب. دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. باب مکر و نیرنگ.  

2.  مستدرک، کتاب صلاة، باب 2. به نقل از گناهان کبیره . نوشته شهید آیت الله سید عبدالحسین دستغیب. دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. باب مکر و نیرنگ.  

3. کافی، ج 2، ص 343. به نقل از گناهان کبیره . نوشته شهید آیت الله سید عبدالحسین دستغیب. دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. باب مکر و نیرنگ.  

4. وسایل، تجارت، باب 115، ج 2، ص 210. به نقل از گناهان کبیره . نوشته شهید آیت الله سید عبدالحسین دستغیب. دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. باب مکر و نیرنگ.  

5. همان

6. وسائل الشیعه ج 12 ص 364. به نقل از گناهان کبیره . نوشته شهید آیت الله سید عبدالحسین دستغیب. دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. باب مکر و نیرنگ.