شرحی بر واژه عرفانی ذکر

باسمه تعالی

ذکر

ذکر ما چون زمزمه با دلرباست
ذکر قلبی، در خفا و بی‌صداست

ذکر دیگر، در عمل آید پدید
یاد حق، ذکری فراتر از نداست

۱. ذکر ما چون زمزمه با دلرباست

این مصرع اشاره به ذکر عاشقانه و نجواگونه دارد که شباهت به سخن گفتن عاشق با معشوق دارد.

شرح و تفسیر:
ذکر، زمانی که با محبت همراه باشد، به زمزمه‌ای آرام و صمیمی تبدیل می‌شود. این ذکر، پیوندی عاطفی میان بنده و پروردگار برقرار کرده و سبب آرامش دل می‌گردد.

۲. ذکر قلبی، در خفا و بی‌صداست

این مصرع به ذکر قلبی اشاره دارد که در سکوت و پنهانی انجام می‌شود و زبان در آن نقشی ندارد.

شرح و تفسیر:
ذکر قلبی از مرتبه‌ی ظاهر عبور کرده و به باطن راه می‌یابد. این ذکر، ارتباطی بی‌واسطه و خالص میان دل سالک و خداوند است که تنها در عمق وجود احساس می‌شود و نیازی به کلام ندارد.

۳. ذکر دیگر، در عمل آید پدید

این مصرع به ذکر عملی اشاره دارد که در رفتار و کردار انسان متجلی می‌شود.

شرح و تفسیر:
ذکر حقیقی زمانی کامل می‌شود که در اعمال و رفتار بنده ظهور یابد. این ذکر به معنای عمل به آموزه‌های الهی است. کسی که در دل به یاد خدا باشد، کردار او نیز با اخلاق و تقوا همراه خواهد بود.

۴. یاد حق، ذکری فراتر از نداست

این مصرع اشاره به ذکر حضوری و شهودی دارد که از هر گونه لفظ و عمل فراتر می‌رود و به آگاهی دائمی تبدیل می‌شود.

شرح و تفسیر:
در عالی‌ترین مرتبه‌ی ذکر، بنده همواره خود را در محضر خداوند می‌بیند. این حضور دائمی که به آن مقام مراقبه نیز گفته می‌شود، موجب می‌شود انسان بدون نیاز به ذکر زبانی یا اعمال خاص، پیوسته در یاد خدا باشد.

جمع‌بندی:

این شعر، مراتب چهارگانه‌ی ذکر را به ترتیب بیان کرده است:

۱. ذکر زبانی: آغاز ارتباط با خداوند از طریق گفتار آرام و عاشقانه.
۲. ذکر قلبی: یاد پنهانی و بی‌صدای خدا در دل که عمیق‌تر و خالص‌تر است.
۳. ذکر عملی: ظهور یاد خدا در رفتار و اعمال که نشانه‌ی تعهد و عبودیت است.
۴. ذکر حضوری: مقام آگاهی دائمی از حضور خداوند که از لفظ و عمل فراتر می‌رود.

این مراتب نشان می‌دهد که ذکر حقیقی از ظاهر آغاز شده و به باطن می‌رسد و در نهایت، به حضور دائم و شهود بی‌واسطه‌ی حق ختم می‌شود.

سراینده

دکتر علی رجالی