شرحی بر واژه عرفانی عالم مثال

عالم مثال
عالم چو خیالی است در عین وجود
بی‌صورت و بی‌رنگ، ولی پر ز شهود
تصویر حقایق است در پرده‌ی وهم
نقشی است که از عالم معناست نمود

 

عنوان: عالم مثال

این رباعی به عالم مثال اشاره دارد که در فلسفه و عرفان اسلامی به عنوان جهانی بین عالم عقل و عالم ماده شناخته می‌شود. این جهان محل تجلی صور مثالی است که نه مادی‌اند و نه کاملاً مجرد، بلکه واسطه‌ای میان این دو هستند. اکنون به شرح هر مصرع می‌پردازم:

مصرع اول:

عالم چو خیالی است در عین وجود

• در اینجا عالم مثال به خیال تشبیه شده است، زیرا همچون خیال، صورتی دارد اما از جنس ماده نیست.
• «در عین وجود» اشاره به این دارد که این عالم، موهوم یا عدم محض نیست بلکه وجودی خاص و غیرمادی دارد.
• در عرفان، عالم مثال را جهان صور معلقه نیز می‌نامند، که موجودات آن برخلاف دنیای مادی، نیازی به ماده ندارند ولی همچنان دارای شکل و صورت هستند.

مصرع دوم:

بی‌صورت و بی‌رنگ، ولی پر ز شهود

• در نگاه اول، ممکن است «بی‌صورت» با مفهوم عالم مثال در تضاد باشد، زیرا این عالم دارای صورت‌های خیالی و نوری است.
• اما منظور از «بی‌صورت و بی‌رنگ» این است که صور مثالی برخلاف اجسام مادی، وزن، حجم، رنگ و جنس محسوس ندارند، بلکه تنها حقیقت و نمود خیالی خود را حفظ می‌کنند.
• «ولی پر ز شهود» اشاره به این دارد که این عالم، جایگاه مشاهده‌ی حقایق است؛ یعنی عارف می‌تواند در این عالم، حقایق پنهان را با چشم دل مشاهده کند.

مصرع سوم:

تصویر حقایق است در پرده‌ی وهم

• این مصرع توضیح می‌دهد که عالم مثال همچون آیینه‌ای است که حقایق را منعکس می‌کند، اما این انعکاس در پرده‌ی «وهم» دیده می‌شود.
• واژه‌ی «وهم» در عرفان، به ادراکات خیالی که از واقعیت سرچشمه می‌گیرند اما در سطح نازلی از حقیقت قرار دارند اشاره دارد.
• عالم مثال، محل تجسم حقایق غیبی است، اما این حقایق در صورت‌هایی ظاهر می‌شوند که برای فهم انسان قابل درک باشند.

مصرع چهارم:

نقشی است که از عالم معناست نمود

• این مصرع بیانگر این است که عالم مثال، پرتویی از عالم معنا (عالم عقل و حقایق مجرد) است.
• «نقش» به معنای تصویر و صورت است و اشاره به این دارد که موجودات عالم مثال نمودهایی از حقایق عالم معنا هستند، اما نه به‌صورت کامل و مطلق.
• همان‌گونه که سایه‌ای از یک جسم در نور تشکیل می‌شود، عالم مثال سایه‌ای خیالی از حقیقت مطلق عالم عقل است.

جمع‌بندی:

این رباعی با ترکیب مفاهیم فلسفی و عرفانی، به‌خوبی ماهیت عالم مثال را توصیف می‌کند. عالم مثال، وجودی خیالی اما حقیقی دارد، پر از صور بدون ماده است و تجلی‌گاه حقایقی است که از عالم عقل سرچشمه می‌گیرند.

 

عالم مثال یا عالم خیال منفصل یکی از عوالم هستی در نظام فلسفی و عرفانی اسلامی است که حد واسط بین عالم عقل (مجردات تام) و عالم ماده (محسوسات و طبیعیات) محسوب می‌شود. این عالم که به آن عالم برزخ نیز گفته می‌شود، جایگاهی برای موجوداتی است که از ماده‌ی مادی مجردند، اما همچنان دارای شکل، اندازه و امتداد هستند.

تقسیم‌بندی عوالم وجود

بر اساس نگرش فلسفی و عرفانی، مراتب هستی به‌طور کلی شامل سه عالم است:

1. عالم عقل (عالم مجردات تام): عالمی که در آن حقایق بدون هیچ‌گونه صورت و مقدار و قید زمانی و مکانی وجود دارند.
2. عالم مثال (عالم خیال منفصل یا برزخ): عالمی که دارای صورت و شکل است، اما از ماده‌ی مادی مجرد می‌باشد.
3. عالم ماده (عالم حس و طبیعت): عالمی که در آن موجودات همراه با ماده و شکل محسوس‌اند.

ویژگی‌های عالم مثال

1. موجودات آن مجرد از ماده اما دارای صورت‌اند: بر خلاف عالم ماده که اشیاء هم ماده دارند و هم صورت، در عالم مثال، اشیاء تنها صورت دارند ولی ماده‌ی مادی ندارند.
2. امتداد، رنگ، شکل و مقدار دارند: این ویژگی باعث می‌شود که اشیاء در این عالم، قابل مشاهده در خواب یا در مکاشفات عرفانی باشند.
3. محصور در زمان و مکان مادی نیستند، اما نوعی امتداد دارند: موجودات این عالم برخلاف عالم ماده، تابع قوانین فیزیکی نیستند، اما نوعی قید زمانی و مکانی خاص خود را دارند.
4. رابط بین عالم عقل و عالم ماده است: این عالم پلی است که مجردات عالم عقل را به محسوسات عالم ماده متصل می‌کند.
5. محل بروز خیال و رؤیا: هرآنچه در خواب یا مکاشفات عرفانی دیده می‌شود، از این عالم نشأت می‌گیرد.

ارتباط عالم مثال با برزخ

در عرفان اسلامی، عالم مثال به دو بخش مثال مُتّصل و مثال منفصل تقسیم می‌شود:

• مثال متصل: همان قوه‌ی خیال انسان است که در هنگام خواب یا در حالت مکاشفه، صور خیالی را ادراک می‌کند.
• مثال منفصل: عالمی مستقل از ذهن انسان که نفوس انسانی پس از مرگ به آن منتقل می‌شوند (عالم برزخ).

نقش عالم مثال در معاد و زندگی پس از مرگ

طبق آموزه‌های حکمت متعالیه (صدرایی)، انسان پس از مرگ، در عالم مثال، دارای بدن مثالی می‌شود که شباهتی به بدن دنیوی دارد اما از ماده‌ی مادی خالی است. این بدن مثالی در عالم برزخ به حیات خود ادامه می‌دهد تا زمان قیامت کبری و بازگشت به عالم قیامت و تجسد اخروی.

نتیجه‌گیری

عالم مثال، یکی از مهم‌ترین مراتب هستی است که در فلسفه‌ی اسلامی و عرفان، نقش واسطه‌ای بین عالم مجردات و عالم محسوسات را ایفا می‌کند. این عالم منشأ خواب‌ها، مکاشفات عرفانی و زندگی برزخی است و شناخت آن به فهم بهتر معاد، وحی، کرامات و شهودات عرفانی کمک می‌کند.